40-сурет. Терең клапандары мен пакері бар газлифт  сызбасы: Н ст  — статикалық деңгей

40-сурет. Терең клапандары мен пакері бар газлифт 
сызбасы:
Н ст
 — статикалық деңгей
лер арқылы жүзеге асырылады.  Бүл жағдайда үңғыма- 
ларды топтарға бөледі, ортасына газ таратқыш батарея- 
лары бар күркені орналастырады. Компрессорлық стан- 
циядан  жүмыстық  агент  жоғарғы  қысымды  қүбыр  өт- 
кізгіштер арқылы газ таратқыш батареяларға беріледі.
Әрбір  үңғыма  газ  тарататын  батареямен  диаметрі 
үлкен емес  (өдетте  48-60  мм) жеке  газ өткізгіш қүбыр- 
лар арқылы қосылады. Әрбір таратқыш күрке 20 дейінгі 
жөне  одан  да  көп  үңғымаларды  газбен  қоректендіреді. 
Қазіргі уақытта көпшілік көсіпшіліктерде үңғымаларға 
қысылған газды таратуды реттеу ав^оматтандырылған.

Компрессорлық пайдалануда жұмыстық  реагент ре- 
тінде  мұнай  газы  қолданылғанда,  оның  кәсіпш ілікте 
қозғалуы түйық бөлік бойынша жүреді: компрессорлық 
станция -  газ тарату батареясы -  үңғыма -  құрама сепа- 
рациялық  қондырты  (трап)  -   газбензинсіздеу  қондыр- 
ғысы -  компрессорлық станция.
Газбензинсіздеу қондырғысында газ ауыр көмірсутек- 
терден (газ бензинінен) бөлінеді де, қүргатылған газ ком- 
прессорлар қабылдауына түседі. Газдың артық мөлшері 
жүйеден шығарылып,  отын ретінде пайдаланылады.
Егер  қандай  да  бір  кен  орнында  немесе  оган  жақын 
жерде қаттың қысымы жоғары газды қаттар болса, онда 
бүл газ энергиясын мүнайлы үңғымалардағы сүйықтық- 
ты көтеру үшін  пайдалануға болады.  Мүндай мүнайды 
өңдеу төсілі компрессорсыз газлифт тэсілі деп аталады.
Компрессорсыз газлифттік қондырғының компрессор- 
лықтан айырмашылығы  сол -   компрессорлық станция- 
сы болмайтындығымен (барлық тораптары мен агрегат- 
тары), жоғарғы қысымды табиғи газдың көзінің болуы- 
мен жөне газдытасымал қүбырларында гидрат түзілумен 
күресуге арналған қандай да бір қүрылғылардың болмау- 
ымен ерекшеленеді.
Сорғылық  пайдалану.  Мұнайлы үңғымаларды  қар- 
нақты сорғылармен пайдалану -  мүнайды механикалан- 
дырып өндірудің негізгі төсілдерінің бірі болып табыла- 
ды. Қарнақты сорғы арнайы ңүрылымдағы плунжерлік 
сорғы болып табылады, оның іске қосылуы беткі қабат- 
тан ңарнақтар бағанасы арқылы жүзеге асады.
Сорғылық қондырғы (41-сурет) үңғымада орналасқан 
сорғыдан (1) жөне саға бетіне орнатылған тербелткіш ста- 
ноктан  (6) түрады.  Сорғы  цилиндрі  (11)  ұңғымаға түсі- 
рілген  сорғы-компрессорлың  (көтергіш)  қүбырлар  (9) 
үшына бекітілген, ал тығынжыл (плунжер) (12) қарнақ- 
тар бағанасына (2) ілінген. Жоғарғы қарнақ (бергіш шток) 
арқанды  немесе шынжырлы  салпыншақты  тербелткіш 
станоктың (6)  теңгергіш  (5) басымен  (4)  байланысқан. 
Цилиндрдің жоғарғы бөлігінде айдайтын клапан (10), ал 
төменгі бөлігінде — сорғыш клапан (13) бекітілген.
167

Сорғыдан  бетке  сүйықтық 
көтерілетін сорғы-компрессор- 
лық қүбырлар бағанасы сағада 
үш тармақ (3) болып бітеді. Үш 
тармақтың жоғарғы бөлігіндегі 
бергіш қүрылғы қозғалыстағы 
бергішті шток (жоғарғы сорғы- 
лық  қарнақ)  бойымен  сүйық- 
тың  кемуін  болдырмау  үшін 
қажет.  Үш  тармақтың  орта 
бөлігіндегі бүйір шығыны арқ- 
ылы  сүйықтық  үңғымадан 
шығару жолына қарай бағытта- 
лады. Сорғылық қарнақтар ба- 
ғанасына  қайтымды-үдемелі 
қозғалыс әлектр-қозғалтқыш- 
тан  (8) редуктор (7) жөне  тер- 
белткіш-станоктың қисық тіке- 
некті-бүлғақты механизмі арқ- 
ылы беріледі.
Сорғының жүмыс істеу прин- 
ципі мынадай: (лунжер) тығын- 
жыл қозғалғанда жоғары қарай 
соратын клапан (13) сүйықтық 
қысымьгаан ашылып,  нөтижес- 
інде сүйықтық сорғы ңилиндр- 
іне келеді. Айдайтын клапан (10)  бүл уақытта жабық бола- 
ды, себебі оған сорғы қүбырларын толтырып түрған сүйық- 
тықтың бағанының қысымы өсер етеді.
Тығынжыл (12)  қозғалған кезде, төмен соратын клапан 
(13) тығынжыл астында болатын сүйықтық қысымымен 
жабылады, ал айдайтын клапан (10) ашылып, цилиндрден 
сүйықтық тығынжыл үстіндегі кеңістікке ауы-сады.
Қарнақты сорғыларды жеткілікті түрде жоғары бер- 
меу,  көлемі  үлкен  жабдықтарды  орнату  қажеттілігі, 
үңғымалардың  үлкен  тереңдіктерінде  қарнақтардың 
үзіліп кету қауіптілігі жөне басқа да себептер қарнақты 
сорғыларды пайдалану салаларын  шектейді.
41-сурет. Қарнақты 
сорғы қондырғысы

Соған байланысты соңғы жылдары мұнай ұңғымала- 
рын пайдалану кезінде ңарнақсыз сорғыларды пайдала- 
на бастады, олардың ішінде көп тарағаны -  батырылған 
орталыңтан тепкіш  электрлік сорғылар.
Батырылған орталыңтан тепкіш электрлік сорғы ңон- 
дырғысы  (42-сурет)  сорғылың  агреғаттан,  брондалған 
кабельден  (6),  саға арңауынан  (7),  басңару станңиясы- 
ның кабельді барабанынан (10) және автотрансформатор- 
дан (9) түрады.
Үңғымағажинаңталған күйде көтергіш ңүбырлармен 
(5) түсірілетін батырылатын сорғылың агрегат орталың- 
тан тепкіш көп сатылы сорғыдан (4), батырылған электр 
ңозғалтңыштан  (1)  жөне протектордан (2)  түрады.  Бүл 
тораптардың бөрі өзара ернемектермен  ңосылған.  Қоз- 
ғалтңыш тың,  протектордың  жөне  сорғының  біліктері 
ұшында  шлицтері  болып,  ш лицтік  жалғастырғыштар 
арқылы байланысады.
Электрқозғалтқышытікелей сорғының астындаорна- 
ласқандыңтан, сорғының пайдалану баганасы мен электр 
қозғалтқыш   арасындағы  сақиналың  кеңістіктен  сүзгі- 
тор (3) арқылы келетін сүйықтыңты қабылдайтын бүйір- 
лік қабылдағышы болады.
Үңғымалардың жер үстіндегі жабдықтарына сағалық 
арқау (7), кабельдер үшін тіреулері бар барабан, басқару- 
дың автоматтық станциясы (10) жөне автотрансформатор 
(9) жатады. Автотрансформатор токты батырылған электр 
қозғалтқы ш қа  (1)  жеткізетін  кабельдегі  (6)  кернеудің 
төмендеуін  компенсациялау үшін  керек.  Шаң-тозаңдар 
мен  қардан  қорғау үшін  автотрансформаторды  күркеге 
орналастырады. Басқару станциясы қолмен немесе авто- 
матты түрде агрегатты қосу жөне ажыратуға жөне оның 
жүмысын баңылауға (сүйыңтықтың берілуі тоқтағанда, 
артық  жүктеме  болғанда,  қысңаша  түйықталу  кезінде 
агрегатты ажырату) мүмкіншілік береді.
Сағалық арқау (7) үңғыма өнімдерін шығару жолына 
өкетуге, қүбырдан тыс кеңістікті оған кабельді ендіруді 
еске алып қымтауға жөне газдың қысымы шамадан тыс 
көбейіп кеткен кезде оны осы кеңістіктен шығарып оты- 
руға арналған.
169

42-сурет. Батырылатын орталыңтан тепкіш электрлік 
сорғы қондырғысы
Қондырғының жұмыс істеу принципі мынадай. Электр 
тогы кәсіпшілік желіден автотрансформатор (9)  жөне  бас- 
қару станциясы (10) арқылы кабельменен (6)  электр қоз- 
ғалтқышңа  келеді,  соның  нөтижесінде  электр  қозғалт- 
ңыш сорғының білігін айналдырып, оны іске қосады. Аг- 
регат жүмыс жасап түрған уақытта сүйықтық сорғының 
қабылдағышында орнатылған сүзгі арқылы өтеді жөне сор- 
ғылық қүбырлармен бетке айдалады. Агрегат тоқтағанда, 
сүйықтық қүбырлар бағанынан үңғымаға қүйылмас үшін, 
сорғы үстіндегі қүбырларда кері  клапан орнатылған.  Со- 
нымен қатар,  соргы үстіне түсіретін клапан орнатады,  ол 
арқылы сүйықтық  агрегатты үңғымадан көтермес бүрын 
қүбырлар бағанасынан төгіледі.
Батырылған орталықтан тепкіш сорғы өсер ету меха- 
низмі бойынша сүйықтықты айдау үшін қолданылатын 
көдімгі  орталықтан  тепкіш  сорғылардан  айырмашы-

лығы  ж оқ.  Ол  статор  деп  аталатын  бағыттайтын  аппа- 
раттарды ж әне сорғы роторын құрайты н күрекш елердің 
(сатылардың) ж иы нты ғы  болып табылады.
3.5.2. Г аз жэне газкон ден сат т ы ц   ц ц гы м а л а р ды  
п а й д а л а н у
Газды жөне газконденсаттық ұңғымалардың құрылы- 
мы мен жабдықтары мүнайлы ұңғымалардағы сияқты көп 
ортақты қтары   бар,  бүрқақты қ  немесе  компрессорлық 
төсілдермен  пайдаланылады.  Екі  жағдайда да,  үңғыма- 
лар  ж абды қтары   сүзгіш   айм аққа дейін  түсірілетін  кө- 
тергіш қүбьфлардың бағанасынан  және сағалық  арқау- 
дан  түрады.  Газды  үңғы м аларды   пайдалануда,  әдетте 
монтаждау жөне қызмет көрсету  үшін  қолайлылау,  ай- 
қас типті арқауларды пайдаланады.
Көтергіш  қүбырларды мынадай мақсаттар үшін түсі- 
реді:  а)  газда  коррозия  тудыратын  қатты  кірмелер мен 
агрессивті компоненттер болғанда, пайдалану бағанасы- 
ның  қаж алуы  мен  желінуінен сақтау;  ө)  забойдан  бетке 
сүйықтықтар мен механикалық кірмелерді шығару; б) жер 
асты жөндеу жүмыстарын жүргізу қажет болған жағдайда, 
үңғьіманы игеру мен жабу үдерісін жеңілдету; в) үңғымаға 
аспаптарды енгізуге байланысты өр түрлі зерттеу жүмыс- 
тарын жүргізу.
Әдетте,  үңғымаларды  пайдалануды  көтергіш  қүбыр- 
лар арқылы жүргізеді, алайда өнімділік айтарлықтай көп 
болған кезде  жөне  газда қатты  кірмелер мен  агрессивті 
компоненттер болмаса, үңғымалар көптеген жағдайда кө- 
тергіш  қүбырлар жөне  қүбырдан  тыс  кеңістік  арқылы 
бірден пайдаланылады.
Газды үңғымаларды мүнайлы үңғымаларда пайдала- 
нылатын төсілдермен игереді. Көбінесе қозғал малы ком- 
прессорлар көмегімен аэраңиялауды немесе компрессор- 
лы қ игеру төсілдерін қолданады.
Газ  үңғымасын  пайдалануды ң  реж им і  оның  өнер- 
көсіптік  өнімділігімен  (дебитімен)  анықталы нады  да, 
зерттеу мөліметтері негізінде бекітіледі.
171

Зерттеу кезінде газдың қысымын, темнературасын жә- 
не өнімділігін өлшеп, өрбір режим кезіндегі ұңгыманың 
жүмыс параметрлерін жазып алып отырады.  Режимнің 
өзгеруін, сонымен қатар газды үңгыманың жүмысын рет- 
теу үңгыма сагасьшда белгілі бір ңарсы қысым жасау арңы- 
лы жүзеге асырылады. Бүл маңсатта штуңерлер қолданы- 
лады.
Газды үңғыманың өнеркөсіптік  өнімділігін  шектеу- 
ге тура келеді, өйткені газды шамадан тыс көп алғанда 
төмендегідей ңиындықтар болуы мүмкін:
1) забой маңы аймағының  бүзылуы,  үңғымаға жы- 
ныс бөлшектерінің енуі,  қүмды тығындардың түзілуі;
2) үңғыманың шет сулары мен табан асты суларымен 
су алуы;
3) забой маңы аймағына түздар кристалдарының, лай- 
дың енуі жөне оның тығындалуы;
4) газдың шамадан тыс салқындап кетуі, ңүрал-жаб- 
дықтардың қатып қалуы; гидрат түзілуі;
5) үңғыма ішінде қысымның айтарлықтай төмендеуі 
жөне  сыртқы  қысымның  өсерінен  бағананың  майысу 
қаупі;
6) үңғыманың  қанағаттанарлықсыз  жағдайы  (сапа- 
сыз ңементтелу,  қымталмауы, бөтен текті сулармен су 
алу).
Зерттеу нөтижелері негізінде барлық пайдалану газ- 
ды үңғымаларының өнімділігі таңдалынады жөне рет- 
теледі.
Газды үңғыманың жүмысы сөйкес өлшеулер, жүмыс- 
тық  параметрлерді  тіркеу  жөне  мерзімді  зерттеулер 
нөтижелерін талдау арқылы бақыланып отырады.
Жеке үңғымалардан газды  өлшенгеннен кейін жөне 
оны ылғал мен қатты кірмелерден айырғаннан соң, өнер- 
көсіптік газ-жинаңтау коллекторына, одан өрі газ жинақ- 
тау пунктіне бағытталады, сол жерден одан өрі тасымал- 
дау  үшін  сөйкес  дайындықтан  кейін  магистралды  газ 
қүбырларга келеді.

3.6. Үңғыманың забой маңы бөлігінің өтімділігін 
арттыру  әдістері
Әдістің тағайындалуы және олардың жалпы сипат- 
тамасы. Қаттан  мүнайды шығару жөне оған ңандай да 
бір өсер ету үңғыма арқылы жүзеге асырылады. Үңғыма- 
ның  забой  маңы  аймағы  (ҮЗА) -   барлық үдерістер  ай- 
тарлықтай қарқынды жүретін аудан. Мүнда сүйықтық- 
ты шығарғанда бір тараптан токтардың жолдары бірігеді 
жөне сүйықтықты айдағанда олар жан-ж аққа тарайды. 
Мүнда сүйықтықтың қозғалу жылдамдығы, қысым гра- 
диенті,  энергияның  шығыны,  сүзгі  кедергілері  макси- 
малды болады. Кен орнын қазудың тиімділігі, өндіретін 
үңғымалардың өнімділігі, айдау үңғымаларының қабыл- 
дауы жөне тікелей үңғымадағы сүйықтықтың көтерілуі- 
не жүмсалуы мүмкін қаттық энергияның үлесі қаттың 
забой маңы аймағының күйіне айтарлықтай төуелді бо- 
лады.
ҮЗА-ны, оның сүзу кедергілерін жеңуге кететін энер- 
гиясы,  қаттан  сүйықтықты  алған  кезде де,  оны  қатқа 
айдаған  кезде де  мейлінше  аз  болатындай  күйде үстау 
өте маңызды. Үңғыманы бүрғылаудың өзі іш кі кернеу- 
лердің  забойды  қоршаған  жыныста таралуына  өзгеріс 
енгізеді. Шеген бағананы перфораңиялау түрлі жиілік- 
тегі соққы толқындардың ҮЗА-на аз уақытты өсер етуі- 
мен бірге жүреді, олар жынысты қүрайтын кристалдар- 
ға өсер етіп, ол кристалдар қырларында пьезоэлектрлік 
өсердің  пайда  болуына  өкеледі.  Пайда  болған  электр 
өрісі, оның полярлылығына байланысты, бар болуының 
қарқындылығы мен үзақтығына байланысты сүзуді (ос- 
мос қүбылысы) не тежеуі,  не үдетуі мүмкін,  қат кеуек- 
терінің  беттерінің  ш екарасындағы  ауытқу  сүйықтық 
қабаттарының қалыптасуына өсер етеді.
Мүнайды өндіру үдерісінде беткі қабатқа шығарыла- 
тын барлық қат сүйықтығы -  мүнай, су мен газ өндіргіш 
үңғымалардың  забой  маңы  аймагы  арқылы  өтеді,  ал 
қатқа айдалатын барлық су — айдағыш  үңғымалардың 
ҮЗА арқылы өтеді.
173

Бұл үдерістер сүйықтыңтар (немесе газдар) алғашқы- 
да беткі қабатта немесе қатта болғандағыдан өзгеше, тем- 
пературалар мен қысымдардажүреді. Нәтнжесінде ҮЗА- 
да, сүзгідегі сияқты, әр түрлі көмірсутектік компонент- 
тер де (шайырлар,  асфальтендер,  парафиндер, т.б.), тер- 
модинамикалық тепе-теңдіктер бүзылу нәтижесінде ері- 
тіндіден түнатын әр түрлі түздар да шөгуі мүмкін.
Сүзу  кедергілерін  азайту үшін  өтімділікті  арттыра- 
тын, үңгыманың оқпанымен байланысты ж аңсартатын, 
ағынның келуін жеңілдету үш ін ж ары қш ақтар мен ар- 
налар жүйесін арттыратын және қаттың бүл шектелген 
аймағында энергетикалық шығынды азайтатын ҮЗА-ға 
әсер ететін шараларды ж үргізу қаж ет.
ҮЗА-ға өсер ететін барлық әдістерді үш негізгі топқа 
болуге  болады:  хим иялы қ,  мехгшикалық  ж әне  ж ы лу- 
лы қ.
Х имиялық өсер ету әдістерін қат жыныстарын немесе 
ҮЗА отімділігін  нашарлататын,  мысалы,  түздар  немесе 
темірдің  шөгінділері,  т.б.  шөгінділер элементтерін  ері- 
туге болатын жағдайларда қолдану тиімді болады.  Әсер 
етудің  бүл  түріне  ңаттың  гидравликалық  үзілуі  (ҚГҮ) 
жатады. Ж ы лулы қ өдістерін тек ҮЗА-да қатты шөгінді- 
лер  немесе  парафин,  шайыр,  асфальтендер  сияқты   өте 
түтқыр комірсутектердің шөгінділері түзілгенде, сондай- 
ақ түтқыр мүнайды сүзгілеу кезінде қолдану тиімді бола- 
ды. Әсер етудің бүл түріне ҮЗА-ны терең электр қыздыр- 
ғышпен, бумен немесе басқа да жылу тасымалдағыштар- 
мен қыздыру жатады.
ҮЗА-ға өсер етудің басқа да өдістері болады, олар көр- 
сетілген  үш  негізгі өдістерге төн  ерекш еліктерді  бірік- 
тіреді. Мысалы, үңгымаларды ж ы лу-қы ш қы лды қ оңдеу 
қат ж ынысына хим иялы қ өсер етуді де, арнайы енгізіл- 
ген заттармен хим иялы қ реакңия кезінде ж ы лудың көп 
мөлшерінің бөлінуі нөтижесінде ж ы лулы қ өсер етуді де 
біріктіреді.
Сондықтан да, өсер ету өдісін таңдау ҮЗА-ның термо- 
ди нам икалы қ  ж ағдайлары   мен  күйін,  ж ы ны стар  мен 
сүйықтықтар қүрамын м үқият зерттеуге, сонымен бірге

сол кен орнында ж инаңталған кәсіпш ілік төжірибелерді 
ж үйелі  зерттеуге негізделген.
3.6.1. Х и м и я л ы ц  әдіст ер
Негізгі өдістер: 1-түз ңышңылдың өңдеу; 2-жылу-ңыш- 
қылдың өңдеу; 3-сазды-қышқылдықөңдеу; 4-көбіктермен 
өңдеу; 5-беттік-активті заттарды айдау; 6-ылгал сіңіргіш- 
терді айдау;  7-еріткіштерді қолдану.
П рактикада қатты ң забой маңы аймағын (ҚЗА) қыш- 
қы лды қ өңдеуді  қолдану кең тараған.  Соңғы жылдары 
өндіріс қалдықтары болып табылатын беттік-активті зат- 
тар сияқты  хим иялы ң заттарды  таңдау мен  сынау бой- 
ынш а зерттеулер жүргізілуде.
Түз қы ш қы лды қ өңдеу
Түз ңышқылының әсері өнімді коллекторлар қаңқасын- 
дағы болатын әктас пен доломитті оның еріту реакңиясына 
негізделген:
СаСОг + 2 НСХ = СаС12 + Н 20  + С 0 2,
СаСОэ, М §С03 + 4НСг = СаС12 + М§С12 + 2Н 20  + 2СОг
Реакңия  нөтижесінде ж ы ныста еріту арналары түзі- 
леді. Реакңия өнімдері — суда еритін түздар, су мен көмір 
қ ы ш қы л   газы   қаттан  депрессия  ж асау  кезінде  оңай 
ш ығарылады. Бөлініп ш ы ққан С 02 қат жүйесіне қосым- 
ш а өсер етеді,  өсіресе,  ш ектік температурадан да жоға- 
ры (32°С жоғары) температураларда,  С 02 қы сымға бай- 
ланыссыз газ төрізді күйде болғанда өсер етеді.
Түз қы ш қы лды қ өңдеу (ТҚӨ) іс жүзінде карбонаттық 
коллекторлар үш ін еш қандай ш ектеусіз қолайлы бола- 
ды. Аздаған карбонаттық кірінділері бар терригенді кол- 
лекторларда ТҚӨ-ді өндіретін үңгымалардың ҚЗА-дағы 
кальңиттік  шөгінділерден  жөне  айдайтын  үңғымалар- 
дағы ҚЗА-ның коррозия өнімдерінен тазарту үш ін пай- 
даланады. Карбонаттары көп (10-25% ) терригендік кол-
175

лекторларда бұл әдіс жыныстың силикаттық қүрамына 
қосымша химиялық өсер етпей-ақ  қажетті әсерді қам- 
тамасыз етеді.
Жүмыстық ерітіндінің компоненттерінің 
қасиеттері
ТҚӨ кезінде жүмыстық агент қүрамына су жөне түз 
қышқылынан басқа сірке қышқылы, коррозия ингиби- 
торы (тежегіші) жөне беттік-активтік заттар кіреді.
Сірке қышқылын  СН3СООН 4-5%  дейінгі мөлшерде 
ерітіндінің қышқылдығын карбонаттық жыныстармен 
немесе кірінділермен бейтараптандыру қарқынын баяу- 
лату үшін қосады. Ол  активті, соңына дейін әрекеттес- 
пеген ерітіндіні терең ендіруді қамтамасыз етеді. Сірке 
қышқылы темірдің гидроксидтерінің түнбасының  түс- 
пеуіне көмектеседі.  Сірке қышқылы  карбонаттық жы- 
нысты НСІ қарағанда аз дәрежеде еріткенімен, СН3СООН 
негізгі жүмыстық агент ретінде де өсер етеді.
Ең жақсы баяулатқыштар мен түрақтандырғыштар -  
лимон  жөне  шарап  қышқылдары  болып  есептелінеді, 
бірақ олардың қүны жоғары жөне кең қолданылуына іс 
жүзінде қол жете бермейді.
Сірке қышқылының конңентраңиясы  өңделетін  үң- 
ғыманың  сағасына келіп  түсетін  жүмыстық  агенттегі 
темірдің мөлшеріне байланысты болады.
Ғемөлшері,% ....................   0,01-0,1  0,1-0,3  0,3-0,5
СНЗООНконңентраңиясы, % . . . .   1 
1,5 
2-3
ТҚӨ  кезінде  жүмыстық  агенттерді  дайындау үшін 
тауарлық өнімдер:  синтетикалық сірке  қышқылы;  ор- 
ман-химиялық, техникалық, тазартылған  сірке қышқы- 
лы (ГОСТ 6968-76) қолданылуы мүмкін.
Тцз цыищылы -  ТҚӨ кезіндегі жүмыстық ерітіндінің 
негізгі компоненті. ҚЗА айдалатын ерітіндіде оның кон- 
ңентраңиясы 20%  жетуі мүмкін.
Тауарлық реагент ретінде хлорлы сутек мөлшері 31% 
кем  болмайтын  синтетикалық,  тёхникалық түз  қыш- 
қылын (ГОСТ 857-78) қолдану үсынылады.

Ингибиторлар.  Қышқылдық  ерітінділерді  ингибир- 
леу кез  келген қыш қылдық өңдеу үшін  қажетті опера- 
ция, ол жүмыстық ерітінділермен жанасатын қүбырлар 
мен жабдыңтардың:  шеген  бағананың,  сорғы-компрес- 
сорлық  қүбырлардың,  үңғымалық  сүзгілердің,  сақтау 
сыйымдылықтары  мен  қозғалмалы  сыйымдылыңтар- 
дың, сорғы агрегаттарының, бекіту сызықтарының, т.б. 
ертерек коррозиядан тозуын болдырмауға арналған.
ТҚӨ әдісінің дамуының өр түрлі кезеңдерінде қандай 
да  бір  қорғағыш тық  әсері  бар  көптеген  ингибиторлар 
ңолданылды:  формалин,  уникол ПБ-5,  катапин-А,  ката- 
пин-К, катамин-А, карбозолин-О, марвелан-К(О), И-І-А, 
техникалық уротропин, УФЭ8, В-2.
Формалин — формальдегидтің СН2=0 (қүмырсқа қыш- 
қылының)  40 % -ды  сулы  ерітіндісі.  Оны  түз  қышқыл- 
дық коррозияға ингибитор ретінде ТҚӨ өдісін енгізудің 
бастапқы сатысында қолданады. Бүл реагенттің қорғау 
өсері аз,  қазіргі кезде оны  ингибирлік қоспа ретінде іс 
жүзінде үсынбайды.
Уникол ПБ-5 -  формалин қатысында анилиннің кон- 
денсациясының молекулалық массасы 400-600 дейін бо- 
латын өнімі. Уникол ПБ-5 тығыздығы  1100 кг/м 3 бола- 
тын  жабысқақ  ңара-ңоңыр сүйықтық.  Оны қүрал-жаб- 
дықтарды НСІ өсерінен қорғау үшін химиялық зауыттар 
мен  өндірістерде кең  пайдаланады.  Реагенттің жүмыс- 
тьщерітіндідегі оңтайлы концентрациясы0,8-1% болады, 
біраң уникол ПБ-5-тің ңат жағдайл арында түнба түзу қабі- 
леттілігініңсалдарынан концентрациясын 0,05-0,1% етіп 
шектейді,  ол болса қорғау өсерін  10-20  есе төмендетеді. 
Бүл реагент қордағы реагент болуы мүмкін.
Катапин-А  (алкилбензилпиридиний  хлориді,  12-18 
көміртегі атомдары бар радикал) -  катионды активті БАЗ, 
болаттың түз қышқылдық коррозиясының ең жаңсы ин- 
гибиторларының  бірі.  0,1% -ды қ  концентрациясында 
жүмыстық ерітіндінің коррозиялық активтілігі 55-65 есе 
төмендейді. Реагент барлық НСІ-ды бейтараптандырган- 
нан соң ерімталданбау (высал иван ия) есебінен қатта түнба- 
ның түзілуіне жағдай жасамайды.
12-148
177

Түз ңышқылдық ерітіндідегі реагенттің үсынылатын 
концентрациясы  0,05%.  Өте  қарқынды  коррозиялық 
жағдайларда (80°С-қа дейінгі  жоғарты температура, бо- 
латқа үзақ уаңыт өсер ету) концентрациясы 0,1-0,2%-ға 
дейін артуы мүмкін. 80-100°С-ден жоғары температура- 
ларда катапин-А тиімділігі аз.
Катапин-К  табиғаты жағынан катапин-А реагенті- 
не жақын, қүрылымы оған үқсас жөне радикалдағы кө- 
міртек атомдарынын санының (10-14) аз болуымен ерек- 
шеленеді. Қорғағыштық қасиеті бойынша катапин-А- 
дан төмен. 20-40°С температурасында үсынылатын кон- 
центрациясы орташа 0,1 % болады.
Катамин-А -  параалкилбензилтриэтиламмоний хло- 
риді,  радикалында  12-18 көміртек атомдары бар.  Үсы- 
нылатын орташа концентрациясы 20-40°С температура 
кезінде 0,2%.
Карбозолин-0 -  1-оксиэтил-1-метил-2-гептадецинили- 
мидазолин мен сул ьфобензой қышқылының төртіншілік 
аммоний түзы. 0,05-тен 0,7%  аралығындағы кең диапо- 
зонды концентрацияда  іс жүзінде түрақты айтарлықтай 
күшті ңорғау қасиеті болады.
Марвелан-ЩО)  қүрамы  және  ңасиеті  жағынан  іс 
жүзінде  карбозолин-0 реагентіне үңсас. Жүмыстық түз 
қышқылдық ерітіндідегі үсынылатын концентрациясы 
0,05-0,1%.
Карбозолин-О и марвелан-К (О) реагенттерінің катапин- 
А мен К жөне катамин-А реагенттеріне қарағанда тиім- 
ділігі аз, біраң базалық ингибиторлар ретінде кең қолда- 
нылуы мүмкін, себебі ңат жағдайларында іс жүзінде жоюы 
ңиын болатын түнбалар бермейді. Сонымен бірге, бүл реа- 
генттер жоғары активті катиондың БАЗ ретінде ТҚӨ тиім- 
ділігін арттырады.
Реагент И-І-А өдетте уротропинмен  1:2 арақатынас- 
тағы ңоспа түрінде пайдаланады. Бүл композиция корро- 
зияның жоғары  активті  ингибиторы,  өсіресе жоғарғы 
температура аймағында (шамамен 87°С) активті болып 
табылады. Осы композицияға калий йодидін (К ^  қосса, 
130°С дейінгі температурада метаЗідың бетті түз қыш- 
қылдық коррозиядан айтарлықтай табысты қорғайды.

Қоспа компоненттерінің үсынылатын концентрация- 
лары, төмендегідей,  %:
Температура 
Уротропин 
И -І-А
К ө д ім г і......................  
0,2 
0,1
К ө т е р ің к і....................   0,8 
0,4
1 3 0 °С д ей ін гі..............  0,8 
0,4 + 0,0 1К ^
Техникалық уропгропин (СН2)6Ы4, гексаметилентетра- 
мин  —  формальдегид  пен  амм иакты ң  өзара өрекеттесу 
өнімі.
Ж оғары  активті  реагенттер  жоң  болганда,  қордагы 
реагент  ретінде  үсыны лады.  Ф ормалиннен  арты қш ы- 
лыгы -  уыттылыгы аз. Ол И -І-А  мен катапин-А реагент- 
терін  активтендіреді.
УФЭ8 -   көмір  фенолдарын  этиленнің оксидінің  сегіз 
молімен  оксиэтилдеу өнімі  -   ионогендік емес беттік-ак- 
тивті зат. Белгілі бір ингибирлік әсері бар, бірақ оны ак- 
тивті реагенттің өте аз мөлшерімен  композиция түрінде 
пайдаланады. Егер тиімділігі жогары ингибиторлар жоқ 
болса,  оның  0,1-0,3% -ды қ  конңентрациясы  өздігінше 
қолд аныл ады.
В-2 реагенпгі.  Волгоград химкомбинатынан шыгары- 
лады,  ж огары   қоргагы ш ты қ  қасиеті  бар:  0 ,2 5 % -дық 
концентрациядагы  Ст.З ж әне Ст.20 м аркалы болаттар- 
дың техникалық түз қышқьшындагы коррозия жылдам- 
дыгы 0,15  г/с а г* м 2 аспайды.  Реагент жогары  темпера- 
туралық үңгымаларда пайдаланылуы мүмкін.
Беттік-активтік заттар. БАЗ-ды жүмыстық ерітіндіге 
өңделген қы ш қы л мен реакция өнімдерін қаттан толық 
шыгару үшін қосады. БАЗ-дың өсері жыныс бетінің оған 
БАЗ  адсорбцияланғанда гидрофобтану  қүбьшысына  не- 
гізделген. Ол мүнай үшін фазалық өтімділіктің артуына 
жөне ТҚӨ-ден кейін өнімділіктің артуына мүмкіндік бе- 
реді.
Өндіретін үңғымалар үш ін ең тиімді БАЗ -  олар мү- 
най-өңделген  қы ш қы л ш екарасындағы  беттік  керілуді 
азайтатын жөне гидрофобтау қасиеті бар заттар.
Қ ЗА -ны ң  айдайты н  үңғы м алары н   өңдегенде  Б А З 
мүнай-өңделген  қы ш қы л  шекарасындағы  ф азааралы қ

жүктеу/скачать 8,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: