Ш еген  бағаналарды  орналастырудың  диаметрлерін

2.2. Бүрғылау ңашаулары
Ңашау — үңғыма  забойында  оның енуі  кезінде  тау 
жыныстарын  механикалың  бүзуға арналған бүрғылау 
ңүрал-сайманы. Жыныстарға өсер ету сипаты бойынша 
ңашауларды төмендегідей жіктеуге болады:
1.  Кесіп-опыратын  ңашау  -   ңалаңшалың  ңашаулар 
(13-сурет), ңаттылығы үлкен емес, жемірлігі аз түтңыр 
жөне пластикалың жыныстарды (түтңыр саздар,  берік- 
тігі аз сазды таңтатастар жөне т.б.) бүрғылауға арналған.
2. Үсатып-опыратын ңашау -  шар ңашаулар (14-сурет), 
орташа ңаттылықтағы, ңатты, мыңты, өте мыңты жемірліксіз 
жөне жемірлігі аз жыныстарды бүрғылауға арналған.
3. Кесіп-ңажайтын ңашаулар -  алмастың және ңатты 
ңорытпалы жыныс бүзушы ңосымшалары бар ңашаулар. 
Олар орташа ңаттылыңтағы жыныстарды, сонымен ңатар 
жоғары пластикалың түтңырлығы аз жыныстардың орта- 
ша ңаттылыңтағы, тіпті жемірлігі аз ңатты жыныстармен 
кезектесіп келетін жыныстарды бүрғылауға арналған:
Бүрғылау  ңашаулары  тағайындалуы бойынша үш 
түрге бөлінеді:
1) тау жыныстарын түгас забойымен бүзатын ңашаулар;
2) тау жыныстарын саңиналың  забойымен бүзатын 
ңашаулар (үстынды ңашау);
3)  арнайы тағайындалған ңашаулар.
Түтас жөне үстындың бүрғылайтын ңашаулар үңғыма- 
ны тереңдетуге арналған, ал арнайы ңашаулар бүрғылан- 
ған үңғымадағы (үңғыманың оңпанын кеңейту жөне те- 
гістеу) жөне  айналдыра түсірілген  мүнаралардағы (це- 
менттік тасты бүрғылау) жүмыстарға арналған.
Түтас бүрғылау үшін де, үстындың бүрғылау үшін де 
жоғарыда көрсетілген принциптердің кез келгені бойын- 
ша тау жыныстарын бүзуға мүмкіншілік беретін ңашау- 
лар жасалынған. Бүл  дөл берілген тау жынысының фи- 
зика-химиялың ңасиеттеріне сөйкес  ңашау  типін  таң- 
дауды  жеңілдетеді.  Диаметрлері  46  мм-ден  580  мм-ге 
дейін ңашаулар  шығарылады.
50

Жалғамалы бұранда
13-сурет. Екі ңалақш алы ңаш ау
14-сурет.  Үш ш арлы  қашаулар:
а -  сына төрізді айналмалы жонылған  тістері бар орташа 
қаттылықтағы (С типті) жыныстарға арналған; ө -  сына төрізді 
жыныс бүзатын беті бар шар денесіне ңатты қорытпалы тістер 
тығыз бекітілген үңғымаға ауа үрлеу кезіндегі ңатты жемірлікті 
жыныстарға (ТЗП типті) арналған; б — шар денесіне қаттықорыт- 
палы тістері престеліп бекітілген  сфералың жыныс бүзатын  беті 
бар қатты жыныстарға (К типті) арналған
Б үрғы л ау к е зін д е  барл ау, к ей д е п ай д ал ан у үңғы м асы - 
нан д а  периодты  т үр д е, стратиграф иялы ң қим аны  ж а с а у ,
51

тесіп өткен тау жынысының литологиялың сипаттамала- 
рын зерделеу, жыныстар кеуектеріндегі мүнай мен газ- 
дың мөлшерін білу жөне т.б. үшін, бүзылмаған түтастар 
(жынысөзектер) түрінде жыныстар алынып отырады.
Жынысозекті  бетке шығару үшін үстындың  қашау- 
лар қолданылады. Мүндай қашаулар бүрғылау басынан 
(1) жөне бүрғылау басының корпусына бүранда көмегі- 
мен қосылған бағаналық жиынтыңтан түра д ы (15 -сурет).
Жынысөзек  алу  арқылы  жүретін  бүрғылау  кезінде 
жыныстардың қасиеттеріне байланысты шар төрізді, ал- 
масты жөне қүрышқорытпалы  бүрғылау бастары қолда- 
нылады.  Бүрғылау  басына шарлар,  бүрғылау  кезінде 
үңғыма забойы ортасында жыныстар бүзылмай, жыныс- 
өзек (2) түзілуіне мүмкіншілік жасайтындай етіп,  бекі- 
тіледі. Түрлі жыныстарда жынысөзек алатын бүрғылауға 
арналған төрт, алтышарлы жөне тіпті сегізшарлы бүрғы- 
лау бастары болады.  Алмасты жөне қүрышқорытпалы 
бүрғылау бастарындағы жыныс бүзушы элементтердің 
орналасуы да  тау жыныстарын үңғыма забойының тек 
шет жаңтарында бүзуға мүмкіншілік береді.
Түзілетін тау жынысының үстыны үңғыма тереңдеген- 
де үстындық жиынтыққа келеді,  ол корпустан (4) және 
үстындық қүбырдан (топырақ тасығыштан) (3) түрады.
Үстындық жиынтың корпусы бүрғылау басын бүрғы- 
лау бағанасына қосу, топыраң тасығышты орналастыру 
жөне оны механикалық зақымданудан сақтау үшін, со- 
нымен қатар жуғыш сүйықтықтың оның жөне топырақ 
тасығыштың арасынан өткізу үшін қажет.
Топырақ тасығыш жынысөзекті қабылдау, бүрғылау 
кезінде оны сақтау үшін жөне оны беткі қабатқа шыға- 
ру  кезінде  пайдаланылады.  Бүл ңызметтерді  орындау 
үшін  топыраң  тасығыштың  төменгі  бөлігіне  жыныс- 
өзекті жүлғыштар мен жынысөзекті үстағыштар, ал жо- 
ғарғы жағына — топырақ тасығыш жынысөзекпен тол- 
ған  кезде,  одан  шығатын  сүйықтыңты  өзінен  өткізіп 
отыратын -  шарлы клапан (5) орнатылады.
52

Топырақ  тасығышты  үстындық  жнынтық  корпусы- 
на  жөне  бүрғылау  басына  орнатудың  төсіліне  қарай 
үстындық  қашаулардың топырақ  тасығышы алынатын 
жөне топырақ тасығышы алынбайтын түрлері болады.
15-сурет. Үстындың қашау қүрылғысының сызбасы:
1 -  бүрғылау басы; 2 -  жынысөзек; 3 -  топырак тасығыш;
4 —
 үстындық жиынтық корпусы; 5 —
 шарлы клапан
Топырақ  тасығышы  алынатын  үстындық  қашаулар 
бүрғылау  бағанасын  көтермей-аң,  топырақ  тасығышты 
жынысөзекпен бірге көтеруге мүмкіндік береді. Ол үшін 
бүрғылау  бағанасына  арқан  арңылы  үстағыш  түсіреді, 
оның  көмегімен  үстындық  жиынтықтан топырақ тасы- 
ғышты шығарып, оны беткі қабатқа көтереді. Содан соң, 
осы  үстагышты  пайдаланып,  бос  топырақ  тасығышты 
үстындық  жиынтың  корпусына  түсіреді  жөне  орната- 
ды  жөне  жынысөзек  алу  арқылы  ж үретін  бүрғылауды 
жалғастырад ы.
53

Топырақ тасығышы алынатын үстындың қашаулар- 
ды турбиндік бүргылау кезінде, ал  топырақ тасығышы 
алынбайтындар -  роторлық бүрғылау кезінде пайдала- 
нылады.
2.3. Бүрғылау бағанасы
Бүрғылау бағанасы (16-сурет) қашауды (забойлық қоз- 
ғалтқыш пен қашауды) жер бетілік жабдықтармен (тік 
люгпен) жалғастырады  жөнё ол жетекші қүбырдан (4), 
бүрғылау  қүбырларынан  (8)  жөне  ауырландырылған 
бүрғылау қүбырларынан  (АБҚ) (13) түрады.  Бүрғылау 
бағанасының жоғарғы бөлігі жетекші қүбырдан (4) түра- 
ды, ол тік люгке (1) жетекші қүбырдың жоғарғы ауыстыр- 
ғышы (3) жөне тік люг ауыстырғышы (2) арқылы байла- 
ныстырылады.  Жетекші қүбыр бірінші бүрғылау қүбы- 
рына (8) жетекші қүбырдың төменгі  ауыстырғышы (5), 
қорғаушы ауыстырғыш (6) жөне бүрғылау қүлпының (7) 
жалғастырғышы арқылы байланыстырылады. Бүрғылау 
қүбырлары (8) екі бөлшектен бүрғылау қүлпының жалғас- 
тырғышы (7) жөне бүрғылау қүлпының  ниппелдері (9) 
түратын бүрғылау қүлпының көмегімен немесе байланыс- 
тырғыш  жалғастырғыш  (10) көмегімен бүралады.  АБҚ 
(12) жөне (13) қандай да бір байланыстырғыш  элемент- 
терді қолданбай-ақ, тікелей бүралып жалғанады. Жоғарғы 
АБҚ бүрғылау қүбырына ау ыстырғыш (11) көмегімен, ал 
төменгі АБҚ (13) қашауға (роторлық бүртылау кезінде) 
немесе  қашаумен  бірге  забойлық  ңозғалтқышқа. (тур- 
биндік бүрғылау жөне электрбүрғымен бүрғылау кезін- 
де) ауыстырғыш (14) көмегімен жалғанады.
Бүрғылау бағанасы айналуды роторлық бүрғылау кез- 
інде  роторға беруге  жөне  жуғыш сүйықтықты  турбо- 
бүрғыға (турбиндік 
б ү р ғ ы д а у  
кезінде),  қашауға  жөне 
үңғыма забойына (барлық бүрғылау төсілдерінде) беру- 
ге;  ток өткізгіштің жеке секцияларын  жөндеуге (элек- 
трбүрғымен бүрғылау кезінде); забойға жүктеме жасауға; 
қашауды,  турбобүрғыны,  электрбүрғыны  көтеру  жөне
54

түсіру  үшін;  қосалңы  жүмыстарды  ж үргізуге  (үңғыма- 
ны ңайта қазу,  кеңейту ж әне ж уу,  қаттарды сынау және 
т.б.) арналған.
Бүрғылау бағанасының роторлық төсіл кезіндегі және 
забойлық қозғалтқышмен бүрғылау тәсілі кезіндегі ж ү- 
мыс істеу жағдайлары әр түрлі. Роторлық тәсілде ротор-
дан айналуды қашауға ж әне за- 
бойға  ж үктем е  беретін  бүрғы- 
лау бағанасына бірңатар жүкте- 
мелер  түседі.
Бүрғылау  бағанасы  үңғыма- 
ның забойына жанаспаған  жағ- 
дайда айналмайды,  ол созылым- 
дың әсерде болады  да, вертлюгге 
максимумға  жетеді.  Үңғыманы 
бүргылау үдерісінде бүрғылау ба- 
ғанасының жоғарғы бө-лігі созы- 
лады  да,  оның  забойға  тиетін 
төменгі  жағы  қысылады.  Соны- 
мен, бүрғылау бағанасы бүрғылау 
кезінде  созатын  жөне  қысатын 
күпггердің әсеріне үшырайды да, 
ендеше  созу жөне  қысу  кернеу- 
лерін сезінеді.
А йналу  моментін  ротордан
Ш
қашауға беру кезінде созу және
13-^ , 
ңысу  кернеулерінен  басқа бүр-
гылау  бағанасында  айналдыру 
кернеуі болады;  сондай-аң орта- 
лықтан тепкіш  күштің өсерінен 
майыстырушы  кернеуі де  бола- 
ды, оның өсері үңғыманың саға- 
сынан забойына қарай артады.
Бүрғылау бағанасына айтыл- 
ған  күш тердің  бөрін ің  бірден 
өсер етуі оның жүмыс істеу жағ- 
дайын роторлық бүрғылау төсілі 
кезінде  күрделендіреді.  Нөти- 
ж есінде  бүрғылау  қүбырында,
16-сурет. Бүрғылау 
бағанасы
55

бүрғылау ңүлпында жөне бүрғылау бағанасыньщ басңа э ле- 
менттерінде апаттар жиі болып түрады.
Үңғыманы  забой қозғалтқышымен  (турбобүрғымен 
немесе электрбүрғымен) бүрғылағанда бүргылау бағана- 
сының жүмыс істеу жағдайы айтарлыңтай жеңілденеді. 
Мүндай жағдайда  ол  айналмайды,  сондықтан созатын 
жөне қысатын жүктемелерді, сондай-аң, забой қозғалт- 
қышының реактивтік моментін сезінеді. Бүлардың соң- 
ғысының  шамасы өте  аз,  сондықтан  оны іс  жүзіндегі 
есептеулерде елемеуге болады.
Сонымен, забой қозғалтқыштарымен бүрғылау баға- 
насына қойылатын талаптарды айтарлықтай дөрежеде 
азайтты.  Бүрғылау бағанасына қабырғасының қалың- 
дығы аздау қүбырды пайдалануға мүмкіншілік туды, ол 
металл шығынын азайтты, ендеше оның бағасын да азайт- 
ты.  Забой  қозғалтқыштарымен  кез  келген  жағдайда 
жүмыс істегенде бүрғылау бағанасындағы апаттар саны 
ылғи да роторлық бүрғылаудан аз болады.
2.4. Үңғымаларды жуу және үрлеу
2.4.1.  Ж угы ш   сцйыцтыцтардың  т агайыпдалуы 
және жіктелуі
Үңғымаларды бүрғылаудың айналдыру төсілін қол- 
дану  оларды  бүрғылау  үдерісі  кезінде  үздіксіз  жуу 
қажеттілігін тудырады. Су ең бірінші жуғьпп сүйыңтық 
болды.
Бүрғылау технологиясының дамуы саздар мен сазды 
шөгінділерді  бүрғылағанда үңғымадағы пайда болған 
сазды  ерітінді  үңғыманың  ену үдерісін  айтарлықтай 
жеңілдететінін көрсетті. Сондықтан үңғымада түзілетін 
сазды ерітіндіні  сақтап қана қоймай,  жер бетінде оны 
жасанды түрде жасай бастады.
Үңғымалардың тереңдіктері  артқан сайын үңғыма- 
ларды жуудың талаптары да өсе бастады, ол болса жаңа 
жуғыш сүйыңтықтарды жасауға алып келді.
56

Жуғыш  сүйыңтыңтардың  негізгі  ңызметтері:
1)  үңғымадан  бүрғыланған  жыныстардың  бөлшек- 
терін шығару;
2)  айналым  тоңтаған кезде бүрғыланған  жыныстар- 
дың бөлшектерін жүзгіндер күйінде үстап түру;
3) үңғыма  ңабырғасына ңарсы  ңысым  жасау,  демек 
жыныстың ңүлауын болдырмау және бүртыланған ңат- 
тардың газы,  мүнайы және суының үңғымаға кіріп ке- 
туін болдырмау;
4) үңғыма ңабырғасын саздау;
5)  ңашауды,  турбобүрғыны,  электробүрғыны  және 
бағананы суыту;
6)  ңажалатын  қашау,  турбобүрғының бөлшектерін 
майлау;
7) турбобүрғыға энергия беру;
8) бүрғылау жабдықтарын және бүрғылау бағанасын 
коррозиядан сақтау;
Жуғыш сүйыңтық температураның,  минералданған 
қат суының және бүрғыланған жыныстың сыныңтары- 
ның өсеріне инертті болуы керек.
Жуғыш  сүйықтықтарды  төмендегідей  жіктейді:
1) су негізінде дайындалған, олардың өкілдері су және 
сазды  ерітінділер;
2) сусыз  негізде  дайындалған,  оларға  көмірсутектік 
ерітінділер  (мүнайлы);
3)ауаланған.
2.4.2. Су негізіндегі жугыш сцйыцтыцтар
Су  жуғыш  сүйыңтық  ретінде  геологиялың  ңимасы, 
үңғымаға  оның  қабырғасын  саздандырмайынша  оған 
ңүламайтын, ңатты жыныстардан қүралған аймақтарда 
қолданылуы  мүмкін.  Мүндай жағдайларда үңғыманы 
сумен жуу, оның ңозғалғыштығының жоғары, түтқыр- 
лығының аз жөне салыстырмалы түрде тығыздығының 
көп еместігінен өте тиімді  болады. Нөтижесінде бүрғы- 
лау баганасында,  турбобүрғыда,  қашауда  жөне  қүбыр- 
дан  тыс  кеңістікте  гидравликалың  кедергілер  азайып,
57

бүрғылау  сорғыштарының  жүмыс  істеу  жағдайлары 
жеңілдейді жөне турбобүрғының ңуаттылығы артады.
Алайда, жуғыш сүйықтық ретінде судың екі маңыз- 
ды  кемш ілігі  бар.  Бірінш іден,  бүрғылау  бағанасын 
өзімен бірғе үстап қалу қаупі туады, себебі су айналым 
тоқтаған кезде бүрғыланған жыныс бөлшектерін жүзгін 
түрінде  үстап  түруға  қабілетсіз.  Екіншіден,  үңғыма 
қабырғасынан жыныстардың қүлауы мүмкін, себебі, су 
қажетті гидростатикалық қысымды қамтамасыз ете ал- 
майды. Сонымен қатар, жыныстардың қүлауын үңғыма 
қабырғасын  қүрайтын  жыныстарға  судың  физика-хи- 
миялық өсер етуімен түсіндіріледі.
Өнімді мүнайы бар горизонтты бүрғылау кезінде үңғы- 
маны сумен жууға болмайтындығын атап өту қажет, се- 
бебі судың өнімді горизонтқа белсенді сүзілуі, бүрғылау 
аяқталған  кезде қаттан  үңғымаға мүнайдың ағынының 
болуын қиындатады.
Сазды ерітінділерді  саз бен судан дайындайды. Бірақ 
та оған кез келген саз жарамайды.
Саз -  оған пластикалық қасиет беретін сазды матери- 
алдар  мен  сазды  ерітіндіні  сапалы  дайындау  үдерісін 
күрделендіретін  қатты  минералдардың (қүмнан,  карбо- 
наттардан) қоспасы. Саздың қүрамына кіретін ең көп та- 
раған  сазды  минералдар:  каолинит А12Оа • 28іО г • 2Н 20 , 
галлуизит АІ  Оа • 28Ю 2 • 3Н 20   жөне  монтмориллонит 
А
і
2О
э
 • 48іО г ’ 2Н 20 .  Қатты  минералдардың  (қоспалар- 
дың) мөлшері көп болса, саздар пластикалығы аз болатын 
мерғельдерге, сазды қүмға жөне басқа да шөгінді тау жы- 
ныстарына айналады.
Саздар қүрамында, сонымен бірге, темірдің оксидтері 
Ғе  О  , сілтілік металл оксидтері  (К20 , ТУа20 ) жөне сілтілік 
жер  металл  оксидтері  (СаО,  МдО)  болады.  Саздар  тау 
жыныстарының желденуі кезінде,  негізінен,  ауа  қүра- 
мындағы су мен көмір қышқыл газының өсерінен дала 
шпатынан  түзіледі:
КгО ■ А120 2 ■
 6
8Юг
 + 
СОг + 2Н20
 = 
К2СО, + 48Юг + А120 3 ■
 28Юг ■
 2НгО.
дала шпаты
каолинит
58

Осы  үдерістің  нәтиж есінде  ж ерде  саздың,  кремне- 
земнің ж әне кгілий түздарының жинаңталуы жүреді.
Барлық саздарда, полярлығы жоғары, сазды бөлшек- 
тердің бетінде гидроксилдік топтар ОН қабатын түзетін, 
химиялық байланысқан  су болады.  Сондықтан да олар 
бөлшектер  айналасында  күшті  тартылу  өрісін  тудыра- 
ды.  Бүл гидроксилдік  топтардағы  сутекті  металдармен 
(ІУа, К,  Са,  т.б.),  сол  сияқты  қышқылдық  радикалдар- 
мен (<804, СІ, СОэ т.б.) орын басуға болады.
Егер  гидроксилдік топтардағы  сутекті  орнын  баспа- 
ған  болса,  онда мүндай сазды  сутектік немесе  олардың 
қышқылдық  қасиеттеріне  байланысты,  қышқылдық 
деп  атайды.
Сазды минералдардың  химиялық байланысқан суы 
сазды  500-700°С  температураға дейін  күйдіргенде ғана 
жойылады.  Мүнан соң сазға бастапқы қасиеттерін беру 
мүмкін болмайды.
Сазды  бөлш ектердің  айналасында  күш ті  тартылу 
өрісін  жасайтын  гидроксилдік  топтар  ОН  саз  бөлшек- 
терінің  бетіне су молекуласын  тартады.  Бүл  су химия- 
лық байланысқан судан ерекшелігі  физикалық  байла- 
нысқан су  деп аталады.
Сазды 100-150°С-қа дейін қыздырғанда сазды бөлшек- 
терді қабаттармен қоршаған физикалық байланысқан су 
толық жойылады. Бірақ бүл кезде саздың бастапқы плас- 
тикалық қасиеттері тіпті жойылмайды.
Саз ды бөлшектердің түрі жазық қабыршақты пластин- 
ка төріздес болады. Соған қарай, олардың жанасу кезін- 
дегі түйісу ауданы, домалақ формалы қүм  түйірлерінің 
жанасқан кездегіден көп болады.
Сазды сумен дымқылдаған кезде, су молекулалары саз 
пластинкаларының арасына енеді жөне оларды қозғал- 
тады.  Соның  нөтижесінде  саз  ісініп,  көлемі  үлғаяды, 
сазды бөлшектер бір-бірінен алшақтап, олардың арасын- 
дағы тартылу күштері өлсірейді жөне сазды кесек,  сулы 
қабатпен  қоршалған,  майда  бөлшектерге  ыдырайды. 
Саздың суда  дисперленуі  жөне сазды ерітіндінің түзілуі 
осылай жүреді.
59

Сондыңтан да, жақсы саналы сазды ерітінді алу үшін 
жоғары  сүрыпты  саз  бен  сазды  ерітінді дайындаудың 
жетілдірілген әдістерін қолдану қажет.
Сазды  ерітіндінің  сапасы  бірңатар  параметрлермен 
сипатталады: тығыздығымен, т үтңырл ығымен, су беруі- 
мен,  жылжудың статикалың кернеуімен, т.б.
Сазды ерітіндінің  тығыздығы — ерітінді массасының 
оның  көлеміне  қатынасымен  өлшенетін  физикалық 
шама.  Ерітіндінің  тығыздығы  неғүрлым  көп  болса,  со- 
ғүрлым ол забойға жөне үңғыма қабырғасына көп қысым 
жасайды.
Үңғыманы бүрғылау кезінде үңғымадағы сүйықтық- 
тың баганының қысымы өтетін мүнайлы, газды немесе 
сулы  қаттардағы  қысымнан  айтарлықтай  көп  болуы 
қажет.  Сондықтан  пайдаланылатын  сазды  ерітіндінің 
тыгыздығы осы талапқа сөйкес болуы керек.
Қүлауға бейім жыныстары бар горизонттарды бүрғы- 
лау  кезінде  тығыздықты  арттыру  қажет.  Ал  сызатты, 
кавернозды қаттардан  өткен  кезде,  керісінше оның сол 
горизонттарға  кетіп  қалмауы  үшін  ерітіндінің  тығыз- 
дығын азайту қажет.
Күрделенбеген  бүрғылау  жағдайларында саз  ерітін- 
дісінің тығыздыгын  1180-1220  кг/м3  аралығында үстап 
түру қажет.
Түтқырлық (ішкі үйкеліс) -  сүйықтар мен газдардың 
олардың бір бөлігінің  екіншісіне  қатысты  қозғалуына 
кедергі жасау қасиеті.  Саз ерітіндісінің қозғалуы  кезін- 
де туындайтын  ішкі үйкеліс,  физикалық байланысқан 
су  молекулалары  арасындағы,  саз  бөлшектері  арасын- 
дагы, сонымен қатар физикалық байланысқан су моле- 
кулалары  мен  саз  бөлшектері  арасындағы  үйкелістер- 
ден қүралады.
Осы үш үйкеліс түрінің ішінде су молекулалары ара- 
сындағы үйкеліс аз болады.  Сондықтан да,  физикалық 
байланысқан  су  мөлшерін  арттыру  саз  ерітіндісінің 
түтқырлығының  азаюына,  ал  саз  фазасының  конңен- 
трациясын арттыру -  түтқырлықтың артуына алып ке- 
леді.  Сонымен  қатар,  саз ерітіндісінің  түтқырлығы  су-
60

жүктеу/скачать 8,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: