М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан

Дəріс мазмұны:

1. 
   Хронобиология
   
2. 
   Биологиялық ырғақ механизмдері
   
3. 
   Хрономедицина
   

Организм сыртқы ортанын, төтенше жағдайларына, ауа райы-на, география жайларына, əлеуметтік талаптарына сəйкес үнемі бейімделіп отырады. Өйткені эволюциялық даму оның ортадағы əр алуан температура өзгерістерінен, оттегі, тағам жəне су тап-шылыгынан сақтайтын қорраныш əсерленістерін қалыптастырды.

Хронобиология

Жанды дүниенің барлырында мерзімдік жəне ыррақты тербелістер байқалады. Қалыпты жардайда бұл тербелістер əрдайым анық бір мөлшерде нақтылы деңгейдіц айналасында өзгеріп, бел-гілі уақытта оган қайта оралады. Сонымен фи-зиологиялық құбы-коршаған əлемнің ырғагы — Жердің өз өзін жəне КҮ^Н"Д' айналып втетін уақытьша, тəуліктің жарық пен қараңғы мезгілдерінің алмасуына, жыл маусымдарынын. кезектесуіне байланьгсты.
Оралымды процестер. Биологиялық жүйелерде тіршіліктің бар-лық деңгейінде кездеоетін оральгмды (циклды) құібылыстар бір-тұтас организмнің бірлестірілген əрекеті ретінде байқалады.
Негізгі табиғи құбылыістардың ішінде организмге оқтын-оқтын маңызды ықпал жасайтын тəулжтік ырғак. Маусымдық оралым 'климатқа бейімделу 'əсерленістерін тудырды. Күннің ора-лымдығы жеке организмнің жəне оларідың топтары мен популя-циясының арнамалы бейімделісіне жағдай жасайды.
Оралымды Піроцестер жанды жүйелер: құрылысының барлық дентейінде 'жүзеге асы.рылады. Мұның қатарына биохимиялық •əсерленістің тербелістері, зат пен энергия алмасуы жатады. Клетка деңгейінде оралымды əрекет оның бөліну немесе бөлініс ырғақтары түрінде болады. Ағза мен жүйелік деңгейде орындау-' шы жəне меңгеруші ықлалдардың үйлестірілген ырғақтары байқаладьг. Организмдік деңгей гомеостаз бен гомеокинезді мең-терумен сипатталады. Оның маңызды ~бір оралымды процесіне

• 
  əрекеттің тəуліктік ыррағы жатады. Оргааизмнен жоғары деңгей ортаньщ ырғақты маусымдық жəне күндік ' оралымының езге-рістерін жəне популяция дубылыстарының (иммунитет, індет, •əлеуметтік) тербелістерін қамтиды.
  

Қазіргі кезде биологиялық тербелістеріді тексер^;етін ғылым са-.ласын хронобиология немесе биоритмология деп атайды. Оның мақсаты — физиологиялық əрекеттердің ырғақты өзгеріст^рін, -олардың реттелу ерекшеліктерін, организмнің бейімделу əсерле-яісіне мадызын, ауытқулы процестерге қатынасын зерттеу. Соны-.мен қатар ол тəуліктік, айлық жəне жьілдық биологиялық ора-лымдарға цəйкес организмнің уытты заттарға, дəрі-дəрмекке се-.зімталдығының өвгеруін анықтайды.
Хронобиологияның бірнеше салаларын жіктейді: хронофизио-.логия, хронофармакология, хрономедицина т. б. Олар биология-^лық ырғақтарға байланысты арнамалы езгерістерді тексереді.
Ырғақтың жіктелуі. Организм мен ортаның өзара қатынасына байланысты екі түрлі тербелісті қозғалысты бөледі. Біріншісі, •сыртқы ортаның оқтың-оқтын болатын өзгерістеріне организмді икемдейтін, тербеліс кезеңдері геофизикальщ оралымдарға жуық, бейімдейтін ырғақтар немесе биоырғақтар. Екіншісг, физиология-лыщ немесе жұмыскер ыррацтар, яғни олар организмнің тіршілік-тік жүйелерінің іс-əрекетін көрсететін тербелістер.
Ырғақты сипаттау үшін бірнеше қатар көрсеткіштерді: деңгей (мезор), кезең (период), шайқалым (амплитуда) жəне кез (фа-за) қолданады. Децгей деп бір биологиялық оралымның зерттеліп отырған мерзімі ішінде тіркелетін əрекеттің орта шамасын айта-ды. Ырғақтың кезецін тербелістің белгілі уақыттағы толық бір . оралымының үзақтығы арқылы табады. Шайқалымды əрекеттің бір биологиялық оралымы ішінде максимальды жəне минимальды көрсеткіштерінің айырмашылығы ретінде есептеп шьіғарады. Уакыттың əрбір сəтіндегі тербелуші жүйенің жағдайын кез си-паттайды. Мұнда əрекеттің ең жоғары көтерілу (жотасы) кезі —• акрофаза болып саналады.

жүктеу/скачать 0,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: