М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан
жүктеу/скачать 0,67 Mb.
|
Адам және жануарлар физиологиясы УМКД
2 Дене еңбегіЕңбектің барльііқ түрі адамның қозғалыс іс;əрекеті арқылы атқарылады. Сондықтан адам организмі қоршаған ортаға бейім-деледі жəне оны жете меңгереді. Дене ецңбектерінде ең əуелі 'бұлшықет жүйесі белсендірілді, оны вгетативтік (қан айиалымы, тыныс) жабдыіқтау қамтамасыз етеді. Негізінен жұмыс арекетіне тікелей үш əрекеттік жүйе: тал-дағыш жəне ақы.л- ой қатысады. Өйткені сыртқы мəліметтер се-зім жүйесі арқылы қабылданады да, мида өңделеді, сейтіп жа- уапты қимыл əсерленісі ұйымдастырылады. Жұмыстың 'барльгқ түрі қозғалыс аппаратымен атқарылады. Физиологияда қозғалыс аппаіраты деп кеңістікте тұлға орнын ауыстыруды жəне сыртқы нəрселерге белсенді қимыл жасауды камтамасыз ететін мүшелер мен тканьдер жиынтығын айтады. Қозғальис аппаратына бұлшықеттер, оларды жиьгрылтатьин мото-нейрондар жəне каңқа кіреді. Сондықтан өндірісті:к еңбекті жо-ғары деңгейде өткізу үшін, еттің маңызды физиологиялық қасиет-терін, оның күші мен жылдамдылығын ескеру қажет. Еттердің жиырылуына орташа жүктеме мөлшері тиімді келеді1. Булшьгқеттің ұзақ уақыт жиырылу күшін жүзеге асыратьгв жəне сақтайтын қабілетін аның шыдамдылығы деп атайды. Оны статикалық жұмысты орывдағалда, жүкті мығым жағдайда ұстап тұратын немесе тұрақты қысы.м күшін сақтайтьш мерзімі арқылы анықтайды. Ол ушін уақытты куш көрееткішіне көбейтеді. Егер жұмсалған күш максимальды- күштің 20%-не тең болса, тұрақты қалыпты жұмыс ұзақ уақытқа созылады. Динамикалық (жылжьшалы) жүмыстарда шыдамдылық ең ақырғы уақыт жəне шегше жеткен қажетті қуатпен бағаланады. Жылжымалы шыдамдылық орындалған қимылдың ең жоғары мөлшерімен сипатталады. Жьмжы-малы жумыісты орындау кезін-дегі шыдамдылық велоэргометрдің көмегімен өлшенеді, Еңбек физиологиясында жүмыеқа қабілеттілік ©те маңьгзды орын алады. Жұмыскерлік деп адамның нақтылы жұмысты белгі-ленген мерзімде жеткілікті нəтижемен орыадай алетьвд пəрменді мумкшдіктерін айтады. Өндіріс жағдайында жұмыскерлік əртүр-лі түрткілердің ыіқпальгнан смена кезінде жиі өзгереді. Сондық-тан жумыскерлііКті1 бірнеше кезеңге бөледі. Бірінші кезең — іске қосылу. Бұл кезенде шартты тітіркендіргГштердің əсерінен ОЖЖ-нің белсенділігі артады, зат алмасу деңгейі кəбейеді, қан айналы-сы күшейеді. Сөйтіп жүмыіскерлік көтеріледі. Бул əртурлі психо-физиологиялық əрекеттердің біртіндеп қосылуынан, организмнің, көптеген жүйелердің осы реттеуші əрекетінен пайда болады. Екінші кезең тиянақты жумыскерлікті көрсетеді. Бұл кезедде ОЖЖ қолайлы қызмет атқа,рады,. !Ал еңбек нəтижесі ете жоғары болады. Үшінші — қажу кезеңі — м.ұнда жүмыскерлік төмендейді; Тəр-тінші кезевде жүмыскерлік щайта көтеріледі. Оның негізін жумыс аяқталуы 'мен кезекті демальюқа байланысты, шартты рефлекстер жасайды. Жұмыскерлікке жұмыс істейтш ортаның жағдайлары əсер етеді. Жумыскерлгкті көтеру жəне қозғадьцс дағдышарын қалыптас-тьііру ушін, үнемі машықтанудьвд (трениров,ка) м.əні ете зор. Өйт-кені жаттығулар адам организмі қызметьн тереңірек кайта қүра-ды. Машықтану кезінде организм жұмьвскерлігінің дамуы жəне оның жоғарыі сатыға көтерілуі əртурлі болады. Булшықеттер жү-мысы энергия шығынын көбейтеді. Мəселен, бұлшьгқеттің 70— —90%-і қатысатын ауыр жүмыстарда энергия шығыны 12—• 20 кДж/м, ал 30—60%-і қатысатын жеңіл жəне орташа жұмыстар-да 8—12 кДж/м-ге тең келеді. Энергия шы?ьщы «отырып» істейтш жүмыстарда (булшыіқетің 5—15%-де шамамен 1—4 кДж/м) аз болады. Энергия шығьшының мөлшері интегралды көрсеткіш бо-латындықтан оны еңбек физиологиясы жиі қолданады. Дененің знергия шығылы тек еттер кьгзметінен ғана тумайды, оған адамның эмоциялық күйі де əсер етеді. Ол организмнің не-гізгі зат алмасу деңгейін қалыптағыдан 10% көтереді. Еңбектену кезіндегі знергия шығынына адамныц жұмыс істеу қалпы үлес қосады. Отырып жұмыс істеу негізгі алмасуды 5—10%-ке, істейтін жұмыс— 10—25%-ке өсіреді. Ал жұмыс кезінде дене қал-пы ыңғайсыз болса, энергия шығыны 40—50%-ке жетеді. Жұмыс істеуші бұлшықеттерге оттегі, глюкоза жəне т. б. қа-жетті заттар дер кезінде жетіп, организмнен ыдырау өвімдері же-дел шығарылады, Сондықтан тьгныс жəне жүрек-тамыр жүйесінің кызметі күшейеді. Қызу жұмыс кезінде сүт қышқылы; толық тотығып үлгермейді. Сондықтан ол жұмыс аяқталғанда да оттегін пайдаланып тотыра береді. Мұны «оттегілік қарыз» деп атайды, ол ауыр жұмыс істе-генде 15—20 литрге жетеді. Организм ағзалары кимыл ^рефлекстері арқыльп əрбір əсерле-ніске қатьгсады. Мұңда кері байланыстар қозғалыс жүйесінің ве-гетативтік əсерленістері]не ерекше ыіқпалын айқындайды. Жұмыс туралы алдын ала ойлаудың өзі вегетативтік өзгерістер тудыра-ды. Ол еңбек əрекетінің ми қыртысы арқылы үйымдастырлаты- нын керсетеді. Дене еңбегі қан айналысын қатты өзгертеді. Ет жиырылуы əуелі қан ағысының жылдамдығы арқылы қамтамасыз етіледі. Жүмыс кезінде жүректің минуттық көлемі (ЖМҚ) 4—8 есе арта-ды, сөйтіп газ алмасуы 5—10 есе жеделдейді. Жүректің систола-лық көлемі ауыр жұмыстарда 1,5—3 есе көбейеді, ал сору жиілігі минутына 160—240 ретке жетеді. Қанның ағысына жеңілдік туа-ды. Əйткені жұмысқа кіріскен еттердің майда талшықтарынын көбісі ашыльга, тамырлар тонусы темендейді. Дені сау жəне еңбек-ке жарамды адамдарда қанньщ диастолалық қысымы аз езгереді немесе с. б. б. 5—15 мм-ге көтеріледі. Систолалық қысым с. б. б. 150 жəне тіпті 200 мм-ге жетеді, ол істелетін жүмыстьщ алымына сəйкес келеді. Жұмьіс кезінде жүректің соғу жиішігіне организмнің сезім күйі . мен тұлға қалпыі əсер етеді. Тұрып жұмыіс істегенде, отырғанмен салыстырғанда, шамамен 10—15 рет жиі жиырылады. Еркектер-мен бірдей жұмыс атқарған кезде, əйелдердіңгжүрек соғу жиілігі орта шамамен минутына 10—15 ,рет артық. Жұмыс кезінде жү-ректің соғу жиілігіне коршаран ортаның температурасы да əсе-рін тигізеді. Температура 25—30°С, не одан жоғары болса, ол ми-нутына 10—15-ке өседі. Жүректіқ соғу жиілігін аньгқтау, тіркеу жұмыстың əрбір сəтінде немесе букіл смөна кезінде организмнің физиологиялық күйін бақылауға мүмкіндік туғызады. Ецбектену кезінде организмнің газ алмасуын қамтамасыз ете-ті,н тыныс жүйесі де өзгереді. ЖүмысКіЗ сəйкес өкпенің желдетіл_уі • жəне оттегін пайдалану арта түседі. Қалыпты жағдай өкпенің 5—Г8 л/мин желдетілу келемінен 3.—4% оттегі пайдаланылады. Ал жүмыс кезінде өкпенің жеддетілуіі 'минутына ондаған лйтрге көбейеді, оттегін пайдал^ану 4—8%-іке тең болады. Өкпенің жел-детілуі тьшыстьщ тереңдеуй мен жиіленуі арқыльг көбейеді. Жұ-мыс істегенде тыныс терендігГ осы адамғ,а тəн өкпенщ тіршілік сыйымдылығының 30—40%-іне» Ііұрады. Тыныіс жиілігі жұмыс кезінде тьшыштыіқ кезімен сальгстырғанда 2—3 есе' өседі, Қарқынды. жүмыс кезівде алғашқыда бейімделу кезеңі байқа-лады, онда тыныс тарылып, өкпенің желдетілуі үлгермегендіктев тыныс жолдарында жағымсыз күй пайда болады. Содан кейін бүл құбылЫіСтар жойышяды, алақда 20—30 минуттан кейін «нəти-жесіз нүкте» туады. Бүнда аталған жағымсыз жайлар күшейіп, адам жүмысты жалрасты;рудан бас тартуы мүмкін. Егер оны. же-ңіп жүмыс жалғастырылса, бұл сезім тыйылады. Сөйтіп, «екінші тыныіс» ашылады. Мұның физиологиялык мəні вегетативтік əре-кеттің қайта күрылуында. Еңбектену кезіңде жұмыскерлікті камтамасыз ету үшін эне.р-гия қорын іске тартатын эндокриндіік жүйенің белсенділігі арта-ды. Əртүрлі еңбек 'процестерін орыңдағанда гипофиз-бүйрекүсті безд.ерінің (симпато-адреналдыіқ жүйесінің) белсенділігі күшей-еді. Көптеген жағдайда ол қол жүмысының ауыртпальгқ, дəреже-сіне сəйкее келеді. Өйткені бүл сөлівіс бездеріній, гормондары адамньвд бейімделу əрекетін жүзегё асырады, - Жүмыс кезінде қанда тироюсиншң мөлшері көбейеді. Ұзақ жұ-мьгс істеудің салдарынан клнда инсулиннің мөлшері азаяды жəне 'оньщ ыдырауы күшейеді. Сонымен эндокриндік жуйенщ аталған өзгерістері жоғарыда керсетілген бейімделу əсерленістерін керсе-теді. Егер жүмыс істеген жерде температура жоғары болса (ыс-тық цехта, тігін мекемесінде т. б.) дене температурасы онан сайын еседі. Ауыр дене жұмысында температура 1,0—1,5°С-қа жоға-рылайды, Мəселен, орта жылдамдықпен жаяу жүргенде дене темпер.атурасы 0,5—О^С, ал ұзақ жүргеңде не жүгіргенде ол 39—40°С дейш к&теріледі. Салқыін микроклиматта жұмыс істегенде дене температурасы төмендейді', тіпті дене тоңазып, жүмысты жалғастыруға мумкІН' дік болм^айды. Адам1 температурасын тьшыштық жəне жұмыс кезінде ёлшеу аркылы, көптеген өндіріс саласында жұмыс ауыртпалығын жещл~ дету үшін ұсыныстар енгізіледі. Жұмыс салдарьщан кан жүйесінде кептеген өзгері-стер байқа-лады. Қанның тыіныс арекеті (эритроциттер, гемоглобин мөлшері) артады, оның клеткаларьшың ж,аңғыру қарқыны үдейді, қанньщ морфологиялық, қүрамын- реттейтін жүйк* орталыктарының топу-сы күшейеді, Сонъшен катар зритроциттің оомостық төзімдмігі артып, қанньгң тұтқырлығы көібейеді, оның оттегіне сыйымдылы-ғы кеңейеді. Сөйтіп қан жүйесі жұмысқа сəйкес бейімделеді. Сонымен адам арганизмі өзіній табиғаты арқылы барлық қар-қьінды бүлшықет іс-əрекетіне бейімделеді. ЖьІІлжым^алы қарқын-ды физикалық жүктеме организмнің жүйке, жүрек-тамыр, тыныс жуйелері-не қолайлы əсер етіп, кіоршаған ортаның жағымсыз түрт-кілеріне төзімділікті кеңейтеді. Қазіргі дене еңбегі көбіне механизацияландырылған. Сонымен қатар күнделікті тіршілік, тұр-ғын жайлар (лифт, су, жылыту жүйесі, канализация т. б.) жақ-сы жабдықталады, сөйтіп өндірісте жəне тұрмы,ста дене еңбегін-деп" энергия шығынын азайтады. Бұл жағдай организмге жеңіл-дік туғызғанмен өте қатерлі болады. Қазіргі еңбек пен тіршіліктің ерекшелігі—дене қимылынңң катты шектелуі — гиподинамия жеке талдауды талап етеді. жүктеу/скачать 0,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|