М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан
жүктеу/скачать 0,67 Mb.
|
Адам және жануарлар физиологиясы УМКД
2 Биологиялық ырғақтар5 класқа жіктеледі: 1 — жоғары жиі-лігі бар ырғақтар, тербеліс кезеді 30 минутқа дейін созылады (молекуларлық деңгейдегі тербелістер. электроэнцефалограмма ырғақтары, жүректің жиырылуы, ЭҚГ, тыныс, ішектің қозғалы-сы); 2 — орталық жиіліктегі ырғақтар, ол 30 минут пен 28 сағат- , тың арасы, оның ішінде ультрадиандық — 20 сағатқа дейінгі (қан, несеп құрамының тербелістері, сөлініс əрекеті т. б.) жəне циркадалық (20—28 сағ.) ырғақтар (ұйқы-сергектік оралымы, температура, қан қысымы, клетканьщ бөліну жиілігі); 3 — мезо-ырғақтар (инфрарадиандық 28 сағат —6 күн); циркасепталдық (7 күнге жуық) ырғақтар организмнің барлық əрекетінің өзгеріс-тері; 4 — макроырғақтар кезеңдері 20 күннен 1 жылға дейін (эндокриндік жəне зат алмасуы əсерленістері); 5 — мегаы-рғақ-тар, əсіребаяу ырғақтар, кезеңдері ондаған немесе бірнеше онда-ған жылдарға созылады. Сонымен қатар ырғақтар биологиялық жүйелердің ұйымдас-тырылу деңгейіне сəйкес клеткалық, ағзалық, организмдік, попу-ляциялық болып тағы бəлінеді.1 Қазіргі кезде хронобиология мен хрономедициналық зерттеу-лерде көптеген оралымды процестердін, ішінде ерекше көңіл ауда-ратыны тəуліктік жəне маусымдық ырғақтар. Бұлар биологиялық. құрылымдар мен жүйелердің бəріне тəн. Өйткені олар организмді қоршаған ортаның оралымдық езгерістеріне икемдейді, биология-лық жүйелерді қажетті уақыттық негізде бірлестіреді. Сондық-тан организмнің біртұтас əсерленісінің ырғақты динамикасы бай-қалады (тамақтану, ұйқы-сергектік режимі, жыңыс оралымы, қоз-, калыо белсенділігі жəне т. б.). Сыртқы жағдайлардың дəрежесіне байланысты ішкі (эндоген-дік) жəне сыртқы (экзогендік) ырғақтарды ажыратады. Егер тыныштық пен белсенділік, зат алмасуынын, жеделдеуі немесе баяулауы 'жəне т. б. əрекеттер сыртқы орта жағдайларының (тем-пературасы, ылғалдығы, жарығы) өзгерістеріне сəйкес болатын болса, оларды сыртқы ырғаққа жатқызады. Ал сыртқы тұрақты жағдайларда тіркелетін ырғақтар ішкі деп есептеледі (жүйке сер-пінісі, тыныс, пульс, қан қысымы, ой жұмыскерлігі, ұйқы т. б.). Қазіргі кезде хронбиологияның экологиялық салалары кеңінен дамуда. Ол əуелі тіршіліктің төтенше жағдайларына икемделу мен акклиматизацйядан тұрады. Мұны организмнің ішкі ырғақ-тарымен сыртқы ортаның ырғақты лайықтаушы ықпалдарынық өзара əрекеттесу салдары деп есептеуге болады. Егер ырғақтардың кезеңдері тең болса, оларды лайықталған деп санайды. Қалыпты жардайда көрнекі ыррақ кезеңінің ұзақ-ТЫРЫ 24 сараттан кеп өзгермейді, сө«дықтан тіршіліктің барлық. көрінісінде ол бірдей болады. Ал бұл тіршіліктік əрекеттерде бір-дей болмаса, онда лайықталмаран (десинхроноз) жағдай байқа- лады. Десинхроноз ішкі жəне сыртқы болып бөлінеді. Ішкісі орга-низмнің өз ырғақтарының ұйқастылығы бұзылғанда пайда бола-ды. Мəселен, тамақтану режимі ұйкы сергектіктің ырғақтарына сəйкес келмесе, адам тез шаршайды, ашуланшақ келеді, көңіл «үйі тəбеті, ұйқысы бұзылады. Сыртқы десинхроноз биоырғақта-ры қоршаған ортаның кездері алмасуына лайықталмаса туады. Сонымен бірге десинхронозды жіті жəне созылмалы, айқын жəне жасырын, біркекі жəне алажаулы деп те жіктейді. Лайықталу құбылысы бір организмде рана емес популяция қүрамына кіретін бірнеше организмде де болуы мүмкін. Лайық-талу ішкі жəне сыртқы түрткілерден туады. Еркін ағымды ырғақтар. Жануарларда лайықтағыштардың үстемдігі экологияға тығыз байланысты. Əсіресе, жетекші түрткі ,.- -болып жарық мезгілі, судың тасуы мен қайтуы əсер етеді. Ал .адамдарда басты орынды əлеуметтік жағдайлар, мəселен еңбек пен тыныру режимдері алады. Егер лайықтаушы агент ырғағы-иың көрсеткіштері кейбір себептерден өзгеретін болса, онда лайық-талушы құрылымдардың мерзімдік ырғағы қайта қалыптаса-ды. Олар, шамалы кешігіп барып, жаңа жиілікке немесе кезге ауысады. Мұны ұзақща созу мерзімі деп'атайды. Ал енді лайық-таушы əсер басқа лайықтаушыға алмаспаған күнде əрбір орга-:низмде жеке, еркін ағьшды ырғақ пайда болады. Бұл ырғақ ор-. ганизмді оқшаулағанда туатын экстремальдық жағдайларға жа-уап ретінде шығады. Мұндай байқаулар адамдар ұзақ уақыт үң- гірлерде немесе арнайы зерттейтін камераларда болғанда -да анықталды. Оны зерттеу үшін уйқы- сергектік оралымы пайдала-яылады. Жеке адамдарда еркін арьшды ырғақ əркелкі болады. ал одан кемі ете сирек кездеседі. Осы соңғы дара нұсқалары ға-рышкерлер дайындағанда ете қолайлы. Өйткені ғарышқа ұшқан-да, ондағы жұмыскерлік тəулік астрономиялық тəуліктен бірша-ма қысқа келеді. Ішкі ырғағы қысқа ғарышкерлер космоста тез бейімделеді. Сол сияқты табиғи циркадалық кезеңдері үзақ кісі-л'ер батыс барытта үшып барғанда, ұйқы-сергектік ырғағының өз-герістеріне тез бейімделеді. Ал циркадалық кезеңдері қысқарған адамдар ШЫРЫС барытта ұшқанда жылдам икемделеді. Тəуліктік ырғақтар. Адамның дене температурасы, кан қысы-мы жəне гормондар мөлшері көтерілгенде, жұмыскерлік қабілеті жорарылайды. Алайда олардың əрбір адамның өзіне тəн мезгілі байқалады. Осыран орай адамдарды таңертеңгілік («бозторрай-лар», күндізгілік («кептерлер») жəне кешкілік («жапалақтар») деп үш түрге бөледі-. «Бозторрайлар» əдетте ерте оянады, белсенді 'іс-əрекетке тез қосылады. Олардьщ ауқымды жұмыскерлік қабі-леті түск_е дейін байқалаДы, тəуліктік ыррақтарының əсіресе де-не температурасының акрофазасы алрашқы сараттарра ауысады. Ал «жапалақтар», керісінше, кеш жатып, кеш оянады, іске баяу қосылады, жұмыскерлігі кешке қарай, көбінесе түнде көтеріледі. Олардың температуралық ыррарының ең жогарры шамасы кешкі сараттарға ыгысады. Бүндай «кешкілік» типті адамдар тек түнгі сменара икемді келмейді, олар екі жəне үш сменалық еңбекке де •тез үйренеді. «Кептерлер» аралық типке жатады, оларда «бозтор-райлар» мен «жапалақтардьщ» қасиеттері болады. Олар ерте тұрғ.анды ұнатпайды, ОРЗН қоса кеш жатқанды да жаратпайды. ' «Кептерлердің» жұмысқа қабілеттігінінің екі шыңы: 10—12 жəне 15—18 сагаттарда байқалады. Мұндай типті адамдар 7—8 сарат ұйыктаранды, қалыпты күн режимін сақтаранды үнатады. Осы типтерге байланысты əрекеттік жүйелерінің басқа да жеке тəу-ліктік ыррақтары болады. Мəселен, жүрек-тамыр жүйесі тұрақтк тəуліктік ыррақпен жүмыс істейді. Жүректің жиырылу жиілігі ересек^рде сағат 16 мезгілінде еЕ жоғары шамасына жетеді, ал 4—бДағат кезінде төмендейді, орташа тəуліктік тербеліс айырма-шььҮыры минутына 18—19 рет. Ал 15— 17 жастары жасөспірім-дерде екі түрлі тəуліктік ыррақ байқалады. Бірінші түрінде пульс күндіз жəне кешке біртіндеп жиіленіп, 16-дан 20 саратқа дейің жорарылайды, сарат 4—8 аралырында баяулайды. Екінші түрінде ыррақтың екі шыңы кездеседі, сарат 12-де жəне 20-да, оның аз жиілігі 4—8 жəне 16 саратта байқалады. Қан қысымының жорары көрсеткіші 14-тен 20 сағатқа дейін, ал ең аз мөлшері 2-ден 12 саратқа дейін болады. Мүнда қан қы-сымының 12 сараттық ыррағы кездеседі. Систолалық кысым өте жоғары шамасына 10 жəне 22 саратта, ең төменгі шамасына 4 жəне 16 саратта жетеді. Ал диастолалық қысымньщ өте жоғары шамасы 9 жəне 21 сағатта байқалады. Басқа физиологиялық жəне биохимиялық көрсеткіштерден тыныс жиілігі, ЭЭГ белсенділігі, нейтрофилдердің саны, адреналин мен-норадреналин, калий, кальций, магний иондарының несептегі мөлшерінің акрофазасы сарат 9-бен 12-нің арасында болады. Альбумин мен глобулиннің мөлшері, эритроішттің түну жыл-дамдыры, дене температурасы, зерде, адамның психикалық күйі ең жорары деңгейіне сарат 12—15-те жетеді. Қандары кальций, натрий, калийдіқ мөлшері, дене салмағы-нын акрофазасы тəуліктін, 15—18 сағат аралырында байқалады. Сағат 18—21-де несептегі азот пен хлоридтердің ең жорары мөл-ше.рі анықталады. 'Іүннііі бірінші жар-тысында (21—24 сағ.) эозинофилдер мен лимфоциттер саны, кейбір гормондар (соматотропин, тиреотро-пин) мөлшері, ал екінші жартысында (0—3 сағ.) моноциттер са-ны АКТГ, плазмадары натрий, кальций жорары деңгейге көтері-леді. Сағат 3 пен 6 арасында несептіқ көлемі, қан трансаминаза-сы, 6 І*ен 9 сарат арасында гематокрит, рСО2, кортикостероидтың ыдырау өнімдері, ЭЭГ-ньщ тета-ыррағы акрофазада болады. Тəуліктік ыррары болатын физиологиялық əрекеттердіц ішін-де кеңіл аударатыны адамдардын. туылатын мезгілі, оның максимумы 0—11 сарат арасында, минимумы 12—23 саратта байқалады. Сонымен бірге босану іс-əрекетінің белсенділігі түнгі 23—6 сағатқа, əлсіреуі күндізгі 11—18 сағатқа сəйкес келеді. Адамның тəуліктік ырғақтары туғаннан кейін бірден қалып-таспайды. Жаңа туғандардьщ пульс жиілігі 6 аптадан кейін ере-сектердің көрсеткішіне жақындайды. Дене температурасы 3 ап-таға дейін түрақты болады, ал 4—9 аптадан кейін • сағат 6—11-де көтеріледі де, 22 сағатта төмендейді. Тек, балалар 10—14 жасқа келгенде түнгі минимумы сағат 5-те байқалады. Сол сияқты бас-қа да физиологиялык, əрекеттер əрқайсысы туғаннан кейін белгілі мерзімде бір-бірінен тəуелсіз өзіндік ырғақтарға ие болады. Үзақ мерзімді ырғақтар. Қейінгі жылдары организмдегі кейбір-кұбылыстардың бірнеше күндік ырғағы болатындығы анықталды. Олар биологиялық ерекшеліктерден жəне əлеуметтік сəттерден пайда болады. Көп күндік ырғақтардың ішінде айқын заңдылығы бар айға-жуьщ ырғақтар. Айдың Жер мен Күнді айналуы кезінде грайита^~~-циялық өзгерістер туады. Олар теңізде, құрылықта, атмосферада көптеген судың тасу-қайту кұбылыстарын шығарады. Айғажуық мерзімдікті күн сəулесінің қарқыны мен дəрежесі, жоғары сəуле-лену өзгерістері, ауадағы азонның мөлшері, метеориттер түсуі, жауын-шашын болуы көрсетеді. Жер магнитизмінің бүзылуы мен ауыр магнит толқынын айдың фазаларына сəйкес байқауға бола- ды. Айғажуық биологиялық ырғақтар кезеңі 30 немесе 15 кун. Кейбір адамдар бүл құбылыстарға ете сезімтал келеді, сондықтан олардың организмінде күрделі өзгерістер болып, денсаулығы бұ-з.ылады. . Айдың Жер бетіндегі тірі организмдерге ықпалын ғылымның жаңа саласы селенобиология зерттейді. Соңғы жылдары адамның қимыл, сезім жəне парасаттық ырғактарын анықтау кеңінен та-рады. Олардың тербеліс кезеңі 23, 28 жəне 33 күнге тең. Барлық оралымның жағымды жəне жағымсыз екі кезеңі болады( əрқай- сысының үзақтығы 11,5—14 жəне 16,5 күн). Əрбір кезеңнің бас-талатын күні «аумалы» немесе «нольдік». нүктесі деп есептеледі. Ыррақтар сызығының «нольдік» нүктеден өтетін сəттерінде жү-мыста қате жіберу, түрақсыздық, қатерлі жағдайлар, касірет шегу жиі кездеседі. Организмнің бұл ырғактарын алғашқыда жүргізетін туған кезең деп санайды. жүктеу/скачать 0,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|