Мақалалар, баяндамалар жинағы

418

түстеп келелеп әрқайсысын бөлек-бөлек жайған. Оған тiлiмiздегi “қаңлының қара 

күгi”,  “албанның  ақ  қойы”,  “қарашаның  қараша  түйесi”,  “жағалбайлының  кер 

қызыл қойы”, “бидайықта ақтатыр, ақты, бозды қой жатыр” /Алпамыс/, “қойдай 

қоңыр”, “боз жусандай боз қойлар”, “қызыл бөрiктiң құласы”, “мiнген аты ала едi, 

қыпшақ жүндi қара едi” /Қобыланды/. “өз алдына бiр бөлек, торысы мен қарасы, 

Аңдай  болып  көрiнген  бозы  менен  аласы  /Алпамыс/;  “қызайдың  ала  сиыры” 

және  “ақтылы  қой,  алалы  жылқылы”  /қазақ/  деген  сөзi  тiркестерi  бiрден-бiр 

айғақ бола алады. Ата-бабамыз төрт түлiктiң түгiнiң реңiне қарап мал талғайтын. 

Себебi, күйлi, қоңды малдың сыртқы түсi де өңдi келедi. Сол себептi “түсi игiден 

түңiлме”, “түрi жақсыдан түңiлме” деген аталы сөз о баста малдың түсiне қарай 

тiлiмiзде  айтса  керек.  Малдың  сыртқы  түсiне  қарай  мiнезiн,  малдың  қасиетiн 

де ажырататын. Мәселен, қойдың боз түстiсiн, жылқының аласы мен торысын, 

“сиыр жисаң, тарлан жи, сүт пен қаймақ қолыңда” демекшi қоңыры мен аласын, 

түйенiң ағы мен қарашасын жақсы көрген екен. Қазақ елi төрт түлiктiң түр-түсiн, 

айырым белгiсiн анықтап олардың төртеуiне өздерiне лайықты атауларын берген. 

Төрт түлiктi түр-түске қарай саралағанда олардың бәрiне де ортақ ақ, боз, сұр, 

қара, қоңыр сияқты атаулар кездеседi.

Бiрақ, бұлар тек дыбысталуы жағынан ғана ортақ. Мәселен қоңыр сиыр - 

қызыл қоңыр түстi сиыр, ал қоңыр ат - қара қоңыр, сұрқай қоңыр, сары қоңыр 

жылқы. Табиғаттағы қоңыр түске жылқыдағы күрең қызыл қоңыр түс бiршама 

келедi. Қызыл ат - таза ақ түстi жылқы, қызыл сиыр - бiрыңғай қызыл түктi сиыр. 

Бөрте ешкi - түбiтi көкшулан, сұрқай көк ешкi, бөрте ат - көкшiл қара сұр жылқы. 

Байқап  қарасақ,  төрт  түлiктiң  түр-түсiне  қойылған  атауларда  айырмашылық 

басым.  Сол  себептi,  әрқайсысына  жеке  тоқталып  өтудi  жөн  көрдiк.  Ол  үшiн 

алдымен, түр-түс сөзiнiң өзiнен бастап қолға алып көрелiк.

Түс. қаз., өзб., қырғ. түс, ұйғ. түз, чув. тес. алт. двузүн, тув. чүзүн, моңғ. чжисү, 

чжисүн, жазб. моңғ. зүс. х.моңғ. зүсүн, ойр.моңғ. зүсн, бур. моңғ. жүіэ/н/.

Қаз. түс “малдың сыртқы түсi”, “адамның үңi”, “бояу”, қырғ. түс “малдың 

түсi”, “бояу”, “бiр нәрсенiң сыртқы көрiнiсi”, Үйғ. Түс “малдың түсi”, “бояу”, “түр”, 

“сыртқы көрiнiс”, чув. түс малдың түсi, алт. двузун “сыртқы көрiнiс”, “ру”, “қалып”, 

тув. чүзүн “малдың түсi”; моң. чжисү, чжисүн, жазб. моңғ. дүс, х.моңғ. зүсүн, ойр. 

моңғ. зүсн; бур. моңғ. жүіэ/н/ “жануарлардың түр-түсi”, “сыртқы көрiнiсi”, “үң”.

Жылқының түсi:

Ала - жылқының түгiнде әртүрлi түстiң араласып келген түрi. азерб. ала, 

қырғ. ала, түркм. ала, түрк. ала, өзб. ола, чув. ула, жазб. моңғ. алаг, х.моңғ. алаг, 

ойр. моңғ. алг.

Баран  -  қара  сұр,  қара  күңгiрт  түс;  жазб.  моң.  бараған  “күңгiрт  қара”, 

х.моңғ. бараахан “күңгiрт”, бур. моңғ. бараа/н/ “қара күңгiрт”, ойр.моңғ. бараан 

“заттың қарасы, контур”. Баран сөзi түркi тiлдерiнде қазақ тiлiнен басқа елдерде 

кездеспейдi. 

419

Баршын - қара сұр, қара көк, қара күңгiрт түс. Бүркiттiң түлей-түлей 

барлық қауырсын қарайып болған кезi де “баршын” деп аталады.

Ақ баршын - ақ түгi басымдау қара көк түс.

Боз - ақшылтым, болымсыз ғана көк араласқан бозғылт түс.

Орх. боз “ақшылтым көк түс”, ұйғ. боз “көк, сұрқай көк, ақшыл көк”, 

түркм. боз “ашық көк”, өзб. буз “ақ, ашық көк”, түрк. боз “ашық көк”, хак. 

пора, алт. боро х.моңғ. ойр. моңғ. бор, бур. моңғ. боро “ашық көк түс, аспан 

түсi.

Қарастырып  отырған  тiлдiк  деректерге  назар  аударсақ,  тiлiмiздегi 

қасқыр атауының орнына синоним ретiнде қолданылатын бөрi сөзiнiң шығу 

тегi түркi - моңғол тiлiне ортақ бор / боро / пора сөзiмен тiкелей сабақтас 

сияқты.

Ақ боз-ақ түсi басым ашық көк түс;

Көк боз - көк түсi басым ақ түс.

Тарлан боз - тарғыл, шұбар араласқан ашық көк.

Толқынтып тоқсан буын әнге салды,

Тарлан боз тартқан сайын түседi ырғып

/I.Жансүгiров/

Шаңқан боз - шымқай ақ түс.

Бүрте - көкшiн, қара сұр, бурыл аралас түс.

Ақ бөрте-ақ түсi басым көкшiл түс.

Бурыл - жылқының түгiнiң түбi ақ, шетi қара не қара қоңыр боп келген 

түрi. қалп. буврыл “қоңырға тарғыл араласқан бурыл түс” қырғ., алт. буурыл 

“көкшулан, ақшулан түс”, өзб. бурул “күкшулан”, жиренге жақындау түс”, 

чув. пурла, паварла “бурыл”, х. моңғ., бур. моңғ. буурал; ойр. моңғ. буурл 

“ақшулан, бурыл түс”.

Ақ бурыл - ағы басымдау қара қоңыр түс:

Көк бурыл - көк түсi басым турыл түс;

Қара бурыл - қара түсi басым сұңқай көк;

Жирен - қызғылт сары түс, өзб. жийрен, ұйғ. джирән, алт. двеерен; 

хак. чигрен; қырғ. жейрен, жейерде; чув. сүрен, тув. шилги; жазб. моңғ. цзэ-

грэдэ, х.моңғ., ойр. моңғ. зээрдэгшен - барлық тiлде “қызыл сары түс” 

Ала жирен - ала түспен аралас сары қызыл түс;

Қара жирен - қара түсi басым қызғылт сары түс;

Қола жирен - ең сары мен қызыл түстiң араласып кеткен түрi.

Көк - қоңыр сары, сарыға қарағанда қоңыр түс басым құла мен то-

рының арасындағы түс; қырғ. кер “қоңыр, қарақоңыр”, алт. кер, ойр.моңғ. 

көнер; жазб.моңғ. хэгэрэ, х.моңғ., бур моңғ. хээр “қоңыр, сары қоңыр түс”.

Кер торы, қырғ. кер тору - қоңыр сары түсi сәл басым қоңырқай күрең 

түс; құла мен торының аралығындағы түс.

420

Кер құла - қоңыр сары түсi басымдау ақшыл сары түс; қырғ. кер қоз ат - 

сары қоңыр жылқы.

Ақтаң кер - екi сауырының түсi ақ, басқа жерi қоңыр сары боп келген 

өте әдемi жылқы.

“Сайраған орта жүздiң бұлбұлымын

Арғынның Алтай-Қарпық - ақ таң керi”

/Бiржан сал/.

Көк  -  жасыл  түстi  жылқының  түсi  /қазақтар  кейде  түсi  аппақ 

жылқыны  да  көк  ат  деп  атайды/.  Орх.  көк  “көгiлдiр,  жасыл”,  азерб.  күк 

“күкшiн, жасыл”, ал күй “көк, көгiлдiр, аспан түсi”, моңғ. хухэ “бозғылтым”, 

“боз”, “көк”, “көгiлдiр”, “жасыл түс”.

Көк ала - көгi басым ала түс.

Қара көк - қара түсi басым көк түс;

Қызыл көк - қызылы қанық көк түс

Күрең - қызыл қоңыр, қошқылтым түс. Қалп. Кюрең, азерб. кюрең, 

алт., хак. күрең, қырғ. күрүн, өзб. куранг, тат. күрэн, тув. хурен; жазб. моңғ., 

х.мүңғ. хүрэн, бур. моңғ., ойр. моңғ. хурин “қызыл қоңыр түс”.

Күрең ала - ала аралас қызыл қоңыр түс;

Күрең түбел - маңдайында түбелi бар күрең жылқы;

Ал күрең - ашық түстi қызғылт қоңыр түс.

Арда күрең - жылтыр қоңыр бояуы басым қызғылт түс.

“Арда күрең, бақа айғыр жүрмек болды

Қозыеке мен Баянға барамын деп” /Қозы... 1957/.

Қозы күрең - ашық қызыл қоңыр, сары қоңыр түс.

Ер қаруы бес қару

Таңдап алып Алшыораз.

Мiнiп алған сықылды,

Қозы күрең атына /Қамбар/

Қара күрең - қарасы басым күрең;

Қызыл күрең - қызылы басым күрең,

Сары күрең - сары түсi басым күрең түс;

Тобылғы күрең - қызыл қоңыр түс;

Қара - күңгiрт сұрқай түс, қара түстi жылқы. Орх. қара, хак. хара, өзб. 

қора, азерб. гара, чув. хура, жазб. моңғ. хара. х.моңғ. хар - бәрi де қара түс.

Қара ала - аласы бар қара ат;

Қара көк - қарасы басым көк ат;

Қара торы - қарасы сәл басым торы түс;

Қара шұбар - домалақ қара дағы бар ақ ат;

Қоңыр қара - қоңыры сәл басым қара жылқы

Мақпал қара - мақпалдай қара түстi ат;

421

Сүлiк қара - қара көк түстi жылқы;

Қасқа - малдың маңдайында болатын дақ, жолақ

Қара қасқа - маңдайында қара қасқасы бар ат

Қоңыр - қара қоңыр, сұрқай қоңыр, сары қоңыр түс.

Қырғ. конур “қара бурыл, қара торы”, қалп. қоңыр “қара түс”, тат. қоңғырт 

“қоңыр күрең”, алт. қоңыр “қара күк”, “қоңыр күрең”, жазб. моңғ. хоңгор “қы-

зыл жирен”, “сары”, “жирен”, ойр. моңғ. хонгор “жирен”, “қызыл сары түс”.

Қоңыр қара - қоңыры басым қара күк ат,

Құба  -  ашық  сары,  ақшыл  сары  түс.  хак.,  алт.  құба  “ақшылтым,  ашық 

сары”, тат. кова “бурыл”, “ақ құба”, ойр. монғ. хоо “ашық сары, ақ құба”, бур. 

моңғ. хуаа “ақ құба”, “сары”; жазб. моңғ. хувкай, хубкай “ақ құба”, “сары” түс.

Құла - сары мен жиреннiң аралығындағы түс; басы мен денесi жылтыр 

сары не құрым сары, сауыры мен жал құйрығы қара, жотасында құйрығына 

дейiн созылған жiңiшке жолағы бар жылқы.

 

Алт. құла, хак. хула, ұйғ. кула. ойр.

моңғ. хулуң, чув. хала, жазб. моңғ. хула, х.моңғ. хул “ақ сары түс. құла жирен - 

ашық сары мен қызыл сары аралас түс;

Құла кер - ақ сары мен қоңыр сары түстiң араласа бiткен түрi.

Құла қасқа - қасқасы бар сарғыш түстi жылқы;

құла түбел - маңдайында түбелi бар құла;

Қызыл ат - таза ақ түстi жылқы.

сары  -  сарғыш  қызыл.  жылқы.  Қалп.,  азерб.  сары  “сары”,  қырғ.  сары 

“жирен”, “сары”, “бурыл”, тур. сари, үзб. сарих “жирен”, “ақ құба”, хак. барығ. 

“бурыл”, “сары”, жазб. моңғ. шира, х.моңғ., ойр. моңғ. шар, бур. моңғ. шара 

“бурыл”, “сары”, “сарғыш” түс.

сұр  -  жылқының  денесi  қарасұр,  басы  мен  сауыры  қара,  шоқтығынан 

құйрығына дейiн қара жолағы бар түрi.

Ақ сұр - ақ түсi басым қара қошқылтым түс;

Қара сұр - қара түсi басым сұр ат;

Тарлан - денесiнде қызыл, сары, не қара домалақ теңбiлi бар жылқы;

Тарман - денесiнде дөңгелек теңбiлi бар ақ жылқы.

1

Теңбiл - сепкiлi бар күк боз ат.

Теңбiл күк - сепкiлдi көк ат.

Торы - қоңыр күрең түс;

Қара торы - қара қоңыр түстi жылқы;

Мақпал торы - жылтыр қара қоңыр түстi ат;

Тобылғы торы - қызғылт күрең жылқы.

Түбел торы - қасқасы бар торы ат;

Түбел  -  жылқының  маңдайында  болатын  дүңгелек  ақ.  қырғ.  түбел 

жазб. монғ. түгэли, х.моңғ. түүли, ойр. моңғ. түүл, бур. моңғ. түүн - “ақ дақ, 

қасқа”.

422

Шабдар - сырты ақшыл сары, жалы бурыл, ақ қыл мен қара қылдың арала-

сып келген жылқының түсi. Бұл аттың жал-құйрығы бурыл болады. Тат. чаптар, 

хақ саптар, чамдар, қырғ. чабдар, алт. чалдыр. сув. чуптар, жазб. моңғ. цав-

дар, бур. моңғ. сабидар. ойр. моңғ. цавдр. “ақ сары”, “бурыл” аралас түс.

Шұбар - денесiнде қара, торы не жирен майда теңбiлi бар ат; Тат. чуар, 

чағыр, өзб. чипор, чавәар, чув. чапар, хак. чохыр, сағ. сохыр, алт. чокур, 

ұйғ. чоку/р/, түр. чопур, жазб. моңғ., х.моңғ. цоохор, ойр.моңғ., бур моңғ. 

соохр.

Түйенiң түсi:

Ақ түйе - ақ түстi түйе, ақ бас түйе - төбесiнде ақ шоқтығы бар түйе; ақ 

йық түйе - арқасына ақ жүн өскен түйе; ақ қаптал түйе - қапталында ақ жүн 

өскен түйе; боз түйе - ақшыл көк түстi; боз қызыл түйе - көк түске қызыл 

араласқан түс; көк түйе - ақшылтым көкшiл жүндi; көк ала бас түйе - түй-

енiң басында ақ пен көк жүннiң аралас өскен түрi; қара түйе - жүнi қара 

қоңыр түйе; Қараша - қоңырқай қара түстi түйе; құба түйе - ақ сары түстi 

түйе; қызыл түйе - қызыл қоңыр түйе.

сиырдың түсi:

Ақ сиыр - түсi ақ сиыр; ақ бас сиыр-қызыл, қоңыр сиырдың бас жүнi 

ақ түстi боп бiткенi; ала сиыр - сыртқы жүнi түрлi-түстi сиыр; ала бел сиыр 

- бел тұсының ақ жүнi бар сиыр; көк сиыр - бурыл, шымқай көк түстi; қара 

сиыр - қара жүндi сиыр; қара ала сиыр - арқасында ақ жүнi бар сиыр; қара 

қасқа сиыр - маң. моңғ. цавдр. ақ сары, бурыл аралас түс.

Түркi тiлдерiнiң дерегiне қарағанда шабдар лексемасының сөз басын-

да ш, ч, с сөз ортасында б, ж, п, л фонемаларымен айтылады.

Шұбар - денесiнде қара, торы не жирен майда теңбiлi бар ат; Тат. чуар. 

чағыр, өзб. чипор, чавәар, чув. чапар, как. чохыр, сағ. сохыр, алт. чокур, 

ұйғ. чоку/р/, түр. чопур. жазб. моңғ., х.моңғ. цоохор, ойр. моңғ., бур. моңғ. 

соохр.

Тiлiмiзде  шұбар  сөзi  сөз  басында  ч,  ш,  с  бiрiншi  буын  ортасында  у, 

ү, /и/ о, а дыбыстарымен, сөз ортасында п, б, в, у, ғ, х сөздiң екiншi буын 

ортасында у, ү, ы, о, а, и фонемаларымен айтылып әртүрлi фонетиканың 

варианттарда дыбысталған.

Түйенiң түсi:

Ақ түйе - ақ түстi түйе, ақ бас түйе - төбесiнде ақ тоқтығы бар түйе; ақ 

йық түйе - арқасына ақ жүн өскен түйе; ақ қаптал түйе - қапталында ақ жүн 

үскен түйе; боз түйе - ақшыл күк түстi; боз қызыл түйе - көк түске қызыл 

араласқан түс; көк түйе - ақшылтым көкшiл жүндi; көк ала бас түйе - түй-

енiң басында ақ пен көк жүннiң аралас өскен түрi; қара түйе - жүнi қара 

қоңыр түйе; қараша - қоңырқай қара түстi түйе; құба түйе - ақ сары түстi 

түйе; қызыл түйе - қызыл қоңыр түйе.

423

сиырдың түсi:

Ақ сиыр - түсi ақ сиыр; ақ бас сиыр - қызыл, қоңыр сиырдың бас жүнi 

ақ түстi боп бiткенi; ала сиыр - сыртқы жүнi түрлi-түстi сиыр; ала бел сиыр 

- бел тұсының ақ жүнi бар сиыр; көк сиыр - бурыл, шымқай көк түстi; қара 

сиыр - қара жүндi сиыр; қара ала сиыр - арқасында ақ жүнi бар сиыр; қара 

қасқа сиыр - маңдайында ақ долағы бар қара сиыр; қара қоңыр сиыр - қара 

түсi басым сиыр; қоңыр сиыр - сары қоңыр түстi сиыр; қызыл сиыр - қызғылт 

қоңыр түстi сиыр; қызыл қасқа сиыр - маңдайында ақ теңбiлi бар қызыл сиыр.

Қойдың түсi:

Ақ қой - бiрегей ақ жүндi қой; ақ сары бас қой - бас жүнi сары, денесi 

ақ қой; ала қой - әртүрлi жүнi бар қой; боз қой жүнi ақшыл көк қой; көк қой-

сұрқай көк түстi; көк сары бас қойбасы сары, тұлғасы көк қой; қызыл қой 

- қызыл қоңыр түстi қой; кер қызыл қой - түсi күрең қызыл, сарғыш қызыл 

жүндi; қара қой қара, қара көк түстi; қара ала қой - жүнiнде қара, ала түстiң 

араласып бiткенi; қара бас қой - басында қара жүнi бар қой; қара қасқа қой - 

басында қара жүнi бар қой; сары қой - жүнi бiрыңғай ақ сары қой.

Ешкiнiң түсi:

Ақ ешкi, - ақ түбiттi ешкi, ақ сұр ешкi - ақ сары, қара қоңыр түстi; ала 

ешкi  -  әртүрлi  түстi,  боз  ешкi  -  түбiтi  ақшыл  көк,  бөрте  ешкi  -  көкшулан, 

сұрқой көк; бурыл ешкi жүнi бiркелкi өспей, көк түсi басым боп, оған қызыл, 

қоңыр, қара жүндердiң араласа бiткен ешкi; көк ешкi - ашық көк түстi; қара 

ешкi - қара жүндi, қара көк ешкi - көктен қара түсi басымдау, қара сұр ешкi - 

қара қоңыртүстi ешкi.

Төрт түлiктiң түр-түсiне байланысты тiлiмiзде “ала қозыдай” /бүлiндi/ 

“топ-топқа, жiкке бүлiндi”; “көк ала қойдай” /қып сабады/ “соққыға жықты”, 

“ат түбелiндей” /ел/ “азғана ел”, “ала тайдай” /бүлдiрдi/ “ел iшiне бүлiк сал-

ды”, “боз iнгендей” /боздады, зарлады/ “зар илеп, запырар құсты”, “ботадай” 

/боздады/ “күзiнiң жасын ағыл-тегiл бұлады тәрiздi теңеулер бар.

Сол сияқты “ақтылы қой, алалы жылқылы” “маңғыраған сансыз мал”, 

сәндi-салтанатты береке, байлық”; “көлденең жүрген көк атты” “бейтаныс, 

кiм  көрiнген”,  “қойдың  қоңыр,  жылқыдан  торы”,  “жуас,  момын”,  “қойдан 

қоңыр  көрдi”  “кемiсiттi,  менсiнбедi”,  “тарлан  тартты  “есейiп,  егде  тартты” 

секiлдi этнофразеологизмдер, “сиыр сары болмас, түйе торы болмас” деген 

мақал және “қара сиырым қарап тұр, қызыл сиырым жалап тұр” деген жұмбақ 

бар.

Этнографиялық этюдтер

Елiмiзде  қалыптасқан  дәстүр  бойынша  құдайы  қонаққа  арнап  қара 

шұнақ лақ не қоңыр тоқты сойып қонақасы бередi. Тiлiмiзде осыған орай 

қадiрлi, сыйлы адамға бағышталып айтылатын қоңыр тоқтының басы қо-

лынан түспеген /адам/” тәрiздi этнофразеологизм сақталған.

424

Аруақтарға арнап құрбандық шалып, құдайы бергенде 3-4 жасар ақ сары 

бас қойды не боз қасқа қойды сойған. Осыған орай тiлiмiзде “боз қасқа сойды”, 

“ақ сарбас шалды” деген этнофразеологизмдер бар.

Ертеде елiн-жерiн жаудан қорғау үшiн жиналған азаматтардан жаңа сой-

ылған боз биенiң қанына оң қолының сұқ саусағын матырып оны жалатып ант 

алатын. Салттың мәнi “қасық қаным қалғанша елiм мен жерiмдi қорғаймын” 

деген ұғымға саяды. Сарбаздар шайқасқа түсер алдында туына боз биенiң қанын 

жағады. Осы салтқа сәйкес тiлiмiзде “ту қандады” дейтiн күрделi сөз қалыпта-

сқан. 

Төтенше  жағдайда,  қанды  жорықтан  ең  жақын  туысы  аман  оралса,  не 

көптен тумай жүрген әйелi ұл туса өрiсте жүрген ақ түйенiң қарнына пышақ 

тығып ап боздатып қоя беретiн дәстүр болыпты. Бүкiл даланы басына көтерiп 

боздаған түйенiң дауысынан ел бiр жаңалықтың болғанын бiлiп жиналады екен. 

Бұл дәстүр тiлiмiзде “ақ түйенiң қарны жарылды” деген этнофразеологиялық 

сөз тiркесiнде сақталған.

Жоғарыда келтiрiлгендей ерекше жағдайларда халқымыз егiз туған екi көк 

қошқарды немесе екi көк бураны құрбандыққа шалады.

Қыз-қырғынға құда түсуге барғанда жаушы астына қызыл ат /ақ түстi ат/ 

мiнiп барады екен. Бұл жосықтан қыз үйi қызына құда түсуге жаушының кел-

генiн бiлсе, екiншiден, жаушы өзiне “ақ ат - ақ жол”, “жолым болсын” деп тiле-

ген ырымы екен.

Халық емшiлерi көк жөтелмен ауырғандарды көк түстi мал сойып, етiн же-

гiзiп, сорпасын iшкiзiп емдеген екен.

Қарастырылған деректерге қарағанда бабаларымыз төрт түлiктi түр-түсiне 

қарай бөлiп, қоралап қана қоймай, олардың түсiне қарай түрлi жоралғы дәстүр-

лерге пайдаланып отырыпты. Халқымыздың құрбандық шалу дәстүрiнен, әсiре-

се, ақ пен боз, көк түстi ұнататынын байқауға болады. Елiмiздiң ескi дiни түсiнi-

гiнде ақ мал пәктiктiң символы - киелi боп саналады. Мәселен, ата-бабамыз ақ 

түйенi ерекше құрметтеп, жабуын алтынмен зерлеп, ноқтасын күмiстен, бұйда-

сын жездеп, ала бұйда тағыпты. Тіптен жаугершiлiк заманында әскер басшыла-

ры ақ түйенi “қолдаушы”, “демеушi” ретiнде өздерiмен бiрге де алып жүрiптi. 

Елiмiзде үш жүзге есімдері белгiлi ел көсемдерi қайтыс болғанда оның денесiн 

ақ түйеге артып, ел аралатып Түркiстан мазарына апарып қоятын салт болған 

екен. Ұлы жүздiң батыры Қанкелдi Ұлы Райымбек қайтыс болғанда оның де-

несiн ақ түйе артып, ел аралатқаны ақсақалдар күнi бүгiнге дейiн аңыз ғып айтып 

отырады. Сол сияқты, ақ жылқыны ақ ат демей қызыл деуi, оның киесiн силау-

дың әсерi болса керек. Сондықтан, ақ малды құрбандыққа шалу, “Ұры-қарыдан, 

жау дұшпаннан, пәле-жаладан, ит-құстан аман боп, орамды құт ұялайды” деген 

сенiмге негiзделген ырым болса керек. Ал боз, көк түстер - аспан түсi. Оларды 

құрбандыққа шалу ертедегi көкке, тәңiрге табынудан қалған жоралғы екен

.

425

Қазақ мақал-мәтелдерінің 

авторлық-стильдік инварианттары жайында

Паремиология

1

 – мақал-мәтелдер мен әр алуан қанатты-нақыл сөздерді 

жан-жақты зерттеуге байланысты пайда болған тіл білімінің дербес те жаңа 

салаларының бірі. Көркем сөз тәсілдерінің ішіндегі қуаттысы мен құнарлысы 

болып  саналатын  мақал-мәтелдер  тіл  атаулының  баршасына  тән,  өзіндік 

ерекшелігімен көзге түсетін универсалдық құбылыс. Советтік тіл білімінде 

барлық тілдердің екі түрлі қызметін атап көрсетеді: оның біріншісі – қоғам 

мүшелерінің  өзара  түсінісуіне,  пікір  алысуына  қажетті  қатынас  құралы 

ретіндегі коммуникативтік қызметі де, екіншісі – өмір шындығын, барлық 

болмысты өзінде бейнелеп көрсету қызметі

2

. Мақал-мәтелдердің табиғатына 

тән қасиет тілдің осы екінші қызметіне байланысты, өйткені олар белгілі 

бір тілде сөйлеуші халықтың өткен өмірі мен барлық болмысының куәгері 

іспеттес  оның  дүние  танымы  мен  даналығын  бойында  сақтап,  атадан 

балаға, ұрпақтан ұрпаққа үзілмей ауысып келе жатқан асыл мұра, рухани 

қазына болып саналады.

Паремиология ғылымы мақал-мәтелдерді тек тіл фактісі ретінде зерт-

тегенімен, оларды лингвистика аясымен ғана шектеуге болмайды. Себебі 

мақал-мәтелдердің бойына бір ғана көркем сөз тәсілінің ауқымына сия бер-

мейтін көптеген басқа да қасиеттер мол шоғырланған. Бұл қасиеттерді кеңі-

нен  зерттеймін  деушілерге  мақал-мәтелдердің  шертер  сыры  мол-ақ.  Біле 

білсек, халықтың дүние танымын, болмыстың объективтік заңдылықтарын, 

тылсым табиғаттың сан алуан сырын ұққысы келген философ ғалымдар да, 

халықтың  өткен  өмірін,  әлеуметтік-экономикалық  жағдайын,  әдет-ғұрпы 

мен діни наным-сенімдерін зерттегісі келген экономист, тарихшы, этнограф 

ғалымдар да, тәрбие, дидактика мәселесіне байланысты педагогтар да, ауыз 

әдебиетіне  тән  көркем  сөз  поэтикасын  зерттеушілер  де,  сондай-ақ  басқа 

ғылымдардың  өкілдері  де  мақал-мәтел  табиғатынан  өзіне  қажетті  мол 

мағлұмат табатыны сөзсіз.

Мақал-мәтелдерді  тіл  фактісі  тұрғысынан  зерттеуші  паремиолог-

ғалымдардың пікіріне қарағанда олар ең алдымен өзінің мән-мағынасы, 

мазмұны  мен  тұлғалық  ерекшеліктеріне  байланысты  назар  аударады. 

Мақал-мәтелдердің  шығу  тарихы  мен  пайда  болу  жолдары,  тілі  жақын 

туыстас  халықтар  үшін  ортақтығы,  логикалық  сәйкестік,  образдылық, 

бейнелеу  тәсіліндегі  шендестік,  т.  б.  толып  жатқан  мәселелер 

паремиологияның объектісіне жатады.

1 Паремиология о баста гректің paroimia қысқа айтылатын нақыл сөз және соны зерттеу 

деген ұғымға байланысты пайда болған

2 БСЭ. М., 1978, т. 30, с. 465.

426

Солардың  ішінде  мақал-мәтелдерді  мән-мағынасына  және  тұлғалық 

ерекшеліктеріне байланысты топтастыра зерттеу ерекше орын алады. Бұл салада 

бүкіл  Шығыс  халықтарының  мақал-мәтелдерін  жан-жақты  зерттеп,  олардың 

жүйелі  түрдегі  ғылыми  классификациясын  жасаушы  белгілі  совет  ғалымы 

Г. Л. Пермяковтың

3

 есімін ерекше атауға болады. Ал түркі халықтар тіліндегі 

мақал-мәтелдердің  зерттелу  жайына  келсек,  әлі  күнге  дейін  ауыз  толтырып 

айтарлықтай жұмыс істелмей келеді. Әрбір тіл бойынша шыққан мақал-мәтелдер 

жинағын

4

  санамағанда,  бұл  тілдердегі  мақал-мәтелдер  ғылыми  тұрғыдан  аз 

зерттелген саланың бірі; кейбір тілдердегі бірлі-жарымды филологиялық

5

 және 

лингвистикалық

6

 зерттеулер болмаса, паремиологияның түркі тілдері бойынша 

әлі негізі қаланған жоқ деп айтуға болады. Басқа туысқан тілдерге қарағанда қазақ 

мақал-мәтелдерінің  жинағын  шығару

7

,  басқа  халықтардың  мақал-мәтелдерін 

қазақшаға аудару

8

, сондай-ақ оларды тарихи-филологиялық тұрғыдан зерттеу

9

 

жұмыстарының  біршама  ілгері  екендігін  айтпауға  болмайды.  Бірақ  дәл  осы 

жағдайды  қазақ  мақал-мәтелдерін  таза  лингвистикалық  тұрғыдан  зерттеуге 

3  Пермяков  Г.  Л.  Пословицы  и  поговорки  народов  Востока.  Систематизированное 

собрание изречений двухсот народов. М., 1979; Он же. От поговорки до сказки. М., 

1970.

4 Пословицы и поговорки народов Востока/Сост. Ю. Э. Брегель. М., 1961; Пермя ков Г. 

Л. Избранные пословицы и поговорки народов Востока: Сборник. М., 1968; Нәкый Исәнбәт. 

Татар халық мәкальләре. 1–3-том. Қазан, 1959, 1962, 1967; Башкорт халк мәкәлдәре. Өфе, 1960; 

Турецкие пословицы и поговорки/Перевод Г. И. Иванова. М., 1966; Керимжанова Б. Кызгыздың 

макалдары жана лакаптары. Кыргызмамбас, 1948; Ибрагимов И. Азербайджанские пословицы и 

поговорки. Баку, 1949; Ұйғур мақал вә тәмсиллири/Жиғип кураштурғучилар: Г. Сәдвақасов, Ш. 

Кибиров, Һ.Ваһидов. Алмута, 1960; Уйгурские пословицы и поговорки /Составили и перевели 

Г.Садвакасов и Ш. Ки биров. Отв редактор А. Т. Кайдаров. Алма-Ата, 1978; Уйгурские пословицы 

и поговор ки/Собраны М. К. Хамраевым, составление и перевод с уйгурского М. К. Хамраева 

и Ю. И. Левина. М., 1981; Тувинские пословицы и поговорки/ Составители-переводчики М. 

Хадаханэ, О.Саган-оол. Кызыл, 1966, т. б.

5 Закиров С. Кыргыз элинин макал, лакаптары. Фрунзе, 1962.

6 Аннснурова. Синтаксические особенности туркменских пословиц и поговорок. Автореф. 

дис.  ...  канд.  филол.  наук.  Ашхабад,  1960;  Абдурахманов    X.  Синтаксические  особенности 

узбекских  народных  пословиц.  Ташкент,  1964;  Ефимов  Ю.Ф.  Лексико-грамматические 

особенности чувашских пословиц и поговорок. Автореф. дис. ...канд. филол. наук. Алма-Ата, 

1978;  Закиров  С.  Пословицы  и  поговорки  киргизского  народа.  Авто реф.  дис.  ...канд.  филол. 

наук.  Фрунзе,  1962;  Таирбеков  Б.  Г.  Межъязыковые  транспози ции  пословиц  и  поговорок  на 

материале произведений В. И. Ленина. Автореф. дис. ...канд. филол. наук. Баку, 1965; Юсифов 

Г. Лексико-стилистические особенности азер байджанских пословиц и поговорок. Автореф. дис. 

...канд. филол. наук. Баку, 1969: Ализаде 3. А. Азербайджанские пословицы и поговорки и их 

лексико-семантический анализ. Автореф. дис. ... докт. филол. наук. Баку, 1981, и др.

7 Қазақтың мақал-мәтелдері. Алматы, 1950; Қазақтың мақалдары мен мәтелдері. / Жинап, 

құрастырған Ө.Тұрманжанов. Алматы, 1977; Әлімбаев М. Өрнекті сөз – ортақ қазына. Алматы, 

1967, т.б.

8 Маржан сөз. Мақал-мәтелдер./Аударған М. Әлімбаев. Алматы, 1978; Орыс халқының 

мақал-мәтелдері. Аударған Ұ. Бағаев. Алматы, 1971, т. б.

9 Төреқұлов Н. Қанатты сөздер. Алматы, 1977; Әлімбаев М. Өрнекті сөз – ортақ қазына. 

Алматы, 1967, т. б.

427

байланысты айта алмаймыз, өйткені олардың стильдік ерекшеліктеріне, аудару 

тәсілдеріне байланысты бір-екі еңбектен

10

 басқа арнайы зерттеу жоқтың қасы. Ал 

қазақ паремиологиясының сан алуан тілдік проблемалары қазақ лингвистерінен 

жан-жақты, әрі жүйелі түрдегі ғылыми зерттеулерді талап етеді.

Біз осы көлемі шамалы мақаламызда қазақ мақал-мәтелдерінің табиғатына 

тән көптеген ерекшеліктердің ішінен оның сыртқы құрылымына, қолдану тәсіл-

деріне байланысты дәстүрлік тұлға негізінде пайда болатын авторлық, стильдік 

инварианттар жайын сөз етпекшіміз.

Қазақ  тіліндегі  мақал-мәтелдердің  бәрі  негізінен  жай  сөйлем  түріндегі 

тұрақты сөз тіркестеріне жатады, яғни олар тұлғасы жағынан ұзақ уақыттан бері 

қалыптасып, белгілі бір формада тұрақталған, мазмұны жағынан біртұтастыққа 

ие болған жай сөйлем типтері. Осыған орай мақал-мәтелдердегі тұрақтылық пен 

біртұтастық неге байланысты және оны қалай түсінеміз деген заңды сауал тууы 

мүмкін.

Біздін пікіріміз бойынша, мақал-мәтелдердегі тұлғалық, тұрақтылық, сай-

ып келгенде, оның біртұтас мағынасы мен мазмұнына тікелей байланысты. Ал 

мағына мен мазмұнның тұтастығы қоғам мүшелерінің өмір тәжірибесінен алған 

тағлымы мен танымынан туындаған ой-пікірдің, логикалық тұжырымның әсер-

лі бейне, сан алуан образ бен қат-қабат астарласа, жалғаса көмкерілуіне байла-

нысты болса керек. Олай дейтін себебіміз мақал-мәтел тұлғасына тән дәстүрлік 

тұрақтылық (оны паремиологияда «клише» деп атайды) каншама берік және 

тіл үшін нормаға айналған стандарт болса да абсолюттік ұғым емес: ол тілдің 

тарихи дамуына байланысты, көрші тілдердің әсерінен, сондай-ақ тілдің ішкі 

даму зандылықтарына сәйкес, стильдік қолданысқа, сөз зергерлерінің сөз сап-

тау шеберлігіне байланысты әр түрлі өзгерістерге түсіп отырады. Бірақ бұл 

өзгерістер мақал-мәтелдердің жалпы мазмұнына, мағынасына, бүкіл тіркеске 

негіз, дәнекер болып тұрған образ-бейнеге бәлендей нұқсан келтіре қоймайды.

Мақал-мәтелдердің  осылайша  әр  түрлі  өзгерістерге,  тұлғалык  модифи-

кацияларға  ұшырауы  салдарынан  пайда  болған,  тіл  практикасында  бір-ақ 

рет қолданыс табатын түрлерін инварианттар деп атаймыз. Олардың пайда 

болуында белгілі бір зандылық жоқ. Инварианттық өзгерістер автордың тек 

өз  еркіне,  асыл  тасты  әр  кырынан  бір  көрсетіп  құбылта  білетін  шебердей, 

мақал-мәтелдердің көркемдік өрнегін, образы мен бейнелеушілік әсерін, эмо-

ция-экспрессивтік  қуатын  бойында  сақтай  отыра,  пайдаланатын  талантына 

байланысты.

10  Сарсенбаев  Р.  Лексико-стилистические  особенности  казахских  пословиц  и  пого-

ворок  Автореф.  дис.  ...канд.  филол.  наук.  Алма-Ата,  1961;  Айтбаев  У.  Способы  передачи 

фразеологизмов  в  переводах  произведений  А.М.  Горького  на  казахский  язык.  Автореф.  дис. 

...канд. филол. наук. Алма-Ата, 1971, т. б.

428

Мақал-мәтел инварианттары бірде олардың компоненттеріне инверсия 

жасау  арқылы,  бірде  оларды  түсіріп,  эллипсис  түрінде  айту  арқылы,  бірде 

дербес екі түрлі мақал-мәтелдің элементтерін өзара шебер қиыстыру арқылы, 

т. б. жолдармен жасала береді. Бұл өзгерістерді төмендегі мақал-мәтелдердің 

дәстүрлі номинатив тұлғасымен салыстырылып берілген сөйлем құрамын-

дағы авторлық, стильдік инварианттардан айқын көруге болады:

1.  Компоненттерін өзгертіп айтуға байланысты инварианттар:

жүктеу/скачать 3,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: