Махамбет Өтемісұлының 200 жылдығына арналады Махамбеттің бір күні

 

Махамбет Өтемісұлының 200 жылдығына арналады

 

 

 

 

Махамбеттің бір күні

 

 

 

Мазмұны

 

 

1-

шымылдық

 

1-

кӛрініс.   

  

 

 

 

 

 

 

 

3  

2-

кӛрініс.   

  

 

 

 

 

 

 

 

8 

3-

кӛрініс.   

  

 

 

 

 

 

 

 

22                                             

 

2-

шымылдық

 

1-

кӛрініс.      

 

 

 

 

 

 

 

 

24 

2-

кӛрініс.   

  

 

 

 

 

 

 

 

28 

 

3-

шымылдық

 

1-

кӛрініс.   

  

 

 

 

 

 

 

 

31 

2-

кӛрініс.   

  

 

 

 

 

 

 

 

35 

3-

кӛрініс.   

  

 

 

 

 

 

 

 

37                               

4-

кӛрініс.   

  

 

 

 

 

 

 

 

42 

 

4-

шымылдық

 

1-

кӛрініс.   

  

 

 

 

 

 

 

 

50 

2-

кӛрініс.   

  

 

 

 

 

 

 

 

53 

 

 

 

5-

шымылдық

 

1-

кӛрініс.    

 

 

 

 

     

 

 

         60 

2-

кӛрініс.    

 

 

 

 

         

 

 

66 

 

 

 

 

 

 

6-

шымылдық

 

1-

кӛрініс

   

 

 

 

 

 

 

 

70 

2-

кӛрініс.   

  

 

 

 

 

         

 

73 

3-

кӛрініс.   

 

 

7-

шымылдық

 

1-

кӛрініс.   

  

 

 

 

 

             

 

76 

2-

кӛрініс.   

  

 

 

 

 

 

 

 

81 

3-

кӛрініс. 

   

 

 

 

 

 

 

 

84 

 

8-

шымылдық  

 

1-

кӛрініс.  

  

 

 

 

 

 

 

 

91  

 

 

 

 

Басты кейіпкерлер:

 

 

 

Махамбет

 

1-

Ой

-

Елес

 

2-

Ой

-

Елес

 

Исатай

 

Жәңгір хан

 

Баймағамбет

 

Шонты би, 50

-

60 жаста

 

Балқы би, 45

-

55 жаста

 

Гекке

 

Қарт

 

кісі

 

Тӛлеген жырау, 30 жаста

 

Жауапкер, егде кісі

 

Махамбеттің бәйбішесі, 30

-

35 жаста

 

Типан (Махамбеттің тоқалы), 20

-

25 жаста

 

1-

тойшы

 

2-

тойшы

 

Жаралы сарбаз

 

Жендет

 

 

 

 

 

Автор, «Махамбеттің бір күні» жыр

-

дастан, трагедиялық 

драмасына Махамбеттің ӛлеңдерінің кейбір жолдарын және Ығылман 

ақынның  ӛлең шумақтарын ӛзгеріссіз пайдаланғанын ескертеді. 

 

Автор, осы еңбекте аты аталған барлық кейіпкерлер рухынан 

кешірім ӛтініп, аруақтарына құран бағыштайтынын, сауабы соларға 

деп садақа тарататынын хабарлайды.

 

Аллатағала олардың жанын Жұмақта еткей!..

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-

шымылдық.  

 

1-

көрініс

 

 

 

Қараңғы

 

сахна. Сахна бұрышында әлсіздеу от қасында ой 

үстінде

 

отырған Махамбет

 

 

Махамбет

: 

Жан

-

дүние ерік бермей санаға,

 

Бейбастақ кеткен 

 

Бүгін қандай күн еді...

 

Еңсені езген мына кеш,

 

Неткен ауыр түн еді...

 

Ойпырмай!

 

Жақындап қалды

-

ау бір сарын,

 

Жеткізер қандай ел зарын?..

 

Естілмей жатып жан жылатқан:

 

Қайғысы қалың, 

 

Мұңы зәбір,

 

Неткен жегі үн еді... 

 

 

...Осындай кезде азаттыққа ұмтылар,

 

Қажет кезде тың тұрар,

 

Менің қажымас жігерім

 

Қайда қалған?

 

...Жанымды жайлап алған, 

 

Еркімді байлап алған, 

 

Мына пәле,

 

Кенеттен, қайдан пайда болған?

 

 

 

Сахнаға киімі, жүріс

-

тұрысы ӛзгешелеу 1

-

Ой

-

Елес шығады.

 

 

1-

Ой

-

Елес:

 

Ә...Ә... Махамбет!

 

Сонша жыл санаспап ең менімен,

 

Сен мені мойындамай келіп ең.

 

Бүгін ойға баттың ба?

 

 

Махамбет

: 

Сен кім ең?

 

 

1-

Ой

-

Елес:

 

Мен сенмін!

 

Мен Ой

-

Елеспін!

 

Ақыры мені іздеп таптың ба?

 

Ӛткен күннің амалсыз,

 

Ащы зәрін таттың ба?

 

Енді таныс болалық...

 

Мен сенің елесіңмін!

 

Мен Ой

-

Елеспін!

 

 

 

 

...Сахнада дүрліккен кӛпшілік... «Исатай мерт болыпты» деген 

сӛздерді бір

-

біріне жеткізіп жатады.

 

Біреулері:

  

Ел үшін туған ер еді...

 

Елдің қамын жеп еді..

. 

Дегеніне 

жете алмай кетті

-

ау... деп ӛкініш сӛздерін айтады. 

 

Енді біреулері: Ел тынышын алып еді... Ханға қарсы болып 

еді...Ақыры осылай аяқталарын біліп едім...  десіп жатады.

 

 

1- 

Ой

-

Елес:

 

О, Тәңірім!

 

Тұтылды ма күніміз?..

 

Тұншықты ма үніміз?..

 

Елдің жүгін арқалар

 

Қара

 

нары мертікті,

 

Әділдік

 

пе бұныңыз?

 

О, Жаратқан!

 

Жетер ме саған мұңымыз,

 

Ауыр тиді

-

ау сыныңыз.

 

Жазаларлық соншалық

 

Бар еді қандай мініміз?..

 

 

 

Екінші кісі шығады.

 

 

2- 

Ой

-

Елес:

 

Анда барсам анда жылау,

 

Мында келсем мында жылау,

 

Мынау елге не болған?

 

Аспаны да, даласы да,

 

Бәрі жылап жатқандай.

 

Таңы бүгін

 

Теріс жақтан атқандай.

 

Назары сынық,

 

Жүздері суық,  жат, қандай!..

 

Бастарынан 

 

Ұшты

 

екен бақ қандай?

 

 

1- 

Ой

-

Елес:

 

Сұмдығын

-

ай 

 

Мынау зұлым заманның.

 

Арсызын

-

ай

 

Мынау залым адамның!

 

 

 

Қасына екінші кісі келеді.

 

 

2-

Ой

-

Елес:

 

Не дедің?

 

Не боп қалды?

 

 

1- 

Ой

-

Елес:

 

Сорлап қалдың, ей халық!

 

Зарлап қалдың, ағайын!

 

 

2- 

Ой

-

Елес:

 

Ашып айтшы, не болды?

 

 

1- 

Ой

-

Елес:

 

Заманның беті ашылды,

 

Сүйекке таңба басылды.

 

 

2-

Ой

-

Елес:

 

Ей, зар заманның заржағы!

 

Айтшы қалай

 

аржағы? 

 

 

1- 

Ой

-

Елес:

 

 

Таңдап қалай атады

 

Қабан алар барысты.

 

Ел басына күн туса

 

Қорғап қалар намысты.

 

Сүйсінерлік түріне

 

Нар тұлғалы арысты.

 

Күн кӛрсетпей заманы,

 

Соңына түсіп адамы –

  

Тындырғаның осы ма

-

ай?

 

Ұйықтайсың ау, ей халық,

 

Сұмдыққа мынау шошымай...

 

Ес жисаң бір күн жыларсың,

 

Бауырым

-

ай, деп сосын

-

ай...

 

 

2- 

Ой

-

Елес:

 

Заржағын

-

ай мынаның,

 

Шеберін

-

ай, Құданың!

 

Жетер енді, зарламай

 

Жӛніңді айт, шырағым,

 

Тауыспа кісі шыдамын.

 

 

1- 

Ой

-

Елес:

 

Заман тағы тарылды,

 

Тыңдамайды зарыңды,

 

Тағы бір дерт жолықты,

 

Жалмап жатыр барыңды,

 

Күресереге дәрмен жоқ,

 

Ел шарасыз торықты.

 

Құрсағы құрдым, 

 

Ӛңеші зындан,

 

Айдаһар пайда болыпты.

 

 

2- 

Ой

-

Елес:

 

Құрып кеткен

 

Аңыздағы айдаһар? 

 

Ол қайда бар?

 

 

1- 

Ой

-

Елес:

 

Иә, айдаһар! Айдаһар,

 

Бізден басқа қайда бар.

 

Ол тек қана қазақта

, 

Жуас елден жай табар!

 

 

2- 

Ой

-

Елес:

 

Ол не пәле,

 

Тап бола кеткен қайыптан?

 

Түсті ме кӛктен, шықты ма,

 

Теңізден, әлде Жайықтан?

 

 

1- 

Ой

-

Елес:

 

Біздің қазақ тағы да

 

Бір пәлеге жолықты.

 

Арлан бӛрі, қасқырдай,

 

Сіңірін қырқа салатын –

  

Жәңгір атты 

 

Жалмауыз пайда

 

болыпты.

 

Уа, халайық, бір ұлың,

 

Исатайдай құлының,

 

Омыртқадағы жұлының,

 

Шекедегі тұлымың,

 

Жарқыраған кӛктегі

 

Бір жұлдызың сӛніпті,

 

Қайғы бұлты тӛніпті.

 

 

 

2- 

Ой

-

Елес:

 

Ей, шырағым, әдеп сақта,

 

Ханға тілің тигізбе, 

 

Орынсызға күйгізбе.

 

 

1- 

Ой

-

Елес:

 

Хан демеші қасқырды,

 

Хас албасты басқырды.

 

Исатайдай ел сүйген

 

Еріне қалай қас қылды?

 

 

2- 

Ой

-

Елес:

 

Байқа шырақ,

 

Тарта сӛйле тіліңді!

 

Ӛз қолыңмен ӛшірерсің

 

Мынау, әлемтарқы үніңді.

 

Хан баласын даттама,

 

Аруақтан аттама...

 

Не жазығы бар еді,

 

Жаз жайлауын қазақтың

 

Еділге дейін, кең етті.

 

Бар мен жоқты теңгеріп

 

Оқытып бәрін тең етті.

 

Сұрап жүріп орыстан 

 

Ӛзіңді дербес ел етті.

 

Хан баласын даттама,

 

Аруақтан аттама.

 

Аруақтан аттасаң

 

Бір күні бассыз қаларсың,

 

Бассыз елден тақ таяр.

 

Хан баласын даттама,

 

Хан баласын даттасаң

 

Сонда тақсыз қаларсың

 

Тақсыз елден бақ таяр.

 

 

1- 

Ой

-

Елес:

 

Жәңгір атты жаңадан

 

Құбыжық пайда болыпты.

 

Жалмап жатыр ӛз елін, 

 

Талмап жатыр ӛз жерін,

 

Жұтып жатыр ӛз тӛлін,

 

Ел іші дауға молықты.

 

 

2- 

Ой

-

Елес:

 

Бүкіл ел боп жыларлық

 

Қайғы ма екен осы бұл?..

 

Туар тағы бір әйел,

 

Исатайдай сосын ұл.

 

 

1- 

Ой

-

Елес:

 

Кӛзі ашық, кӛңілі соқыр ей бейбақ!

 

Исатайды қорлама!

 

Ана екі кӛзіңді 

 

Ойып кәзір алармын!

 

Мына жарық күніңді

 

Кӛкірегіңдей қараңғы

 

Мәңгі түнек қылармын!

 

 

2- 

Ой

-

Елес:

 

Кӛкірегіңнің ояулығы осы ма...

 

Сӛйлеп тұрған босына...

 

Исатай да ӛз түбіне ӛзі жеткен

 

Бір ауыз сӛзден шошына...

 

 

1- 

Ой

-

Елес:

 

Бір ауыз сӛзден шошына? Ол не сӛз?

 

 

2- 

Ой

-

Елес:

 

Сӛгіп тұрған сенсің ғой

 

Кӛкірегің маған соқыр деп.

 

Ояу болса жүрегің

 

Кӛзіңді жұм да сен тыңда

 

Саналы кӛңіл тоқыр тек...

 

Түсіріп еске кӛрелік...

 

Баян етіп берелік...

 

Хан мінезі қаһарлы,

 

Елдің қамын жемес пе?

 

Батырдың бәрі адыраң,

 

Ерлік деген егес пе?

 

Мен айтайын сен тыңда.

 

Етерсің сосын тӛрелік...

 

 

 

 

Шымылдық 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-

көрініс

 

 

 

Сахнада

 

екі кісі сӛйлесіп тұрады.

 

 

1- 

Ой

-

Елес:

  

Исатай мен Жәңгір хан 

 

Бір ауыз сӛзге бола кетісіп пе?

 

Бір ауыз сӛз үшін

 

Қырылысып, шабысып ӛтісіп пе?

 

 

2- 

Ой

-

Елес:

 

«Арда қазақ» деген екен Жәңгір хан

 

Соны Исатай кӛтермеген секілді.

 

Кегі барлар Исатайға жақтасып,

 

Жәңгір ханнан ӛш алуға бекінді.

 

 

1- 

Ой

-

Елес:

 

Сонда қалай,

 

Бір ауыз сӛз бүлдіре ме еліңді?

 

Бір ауыз сӛз,

 

Қызыл қанға боята ма жеріңді?

 

 

2- 

Ой

-

Елес:

 

Сенбейсің бе?

 

Тыңда онда, айтып саған берейін.

 

Исатайды мерт етіп,

 

Жәңгір ханның ӛсе түскен мерейін...

 

 

 

Екеуі  ойланып  сахнаның  бір  шетінде  от  алдында  отырған 

Махамбет тасасына барып жоқ болады.

 

 

Ұялы  сыязы  ӛтіп  жатады.  Айқайшылар  ӛтеді:  Үялы  сыязына 

жиналған ағайын! Әділдік іздесең ханға бар, әділетіңді табасың! Есең 

кетсе биге бар, қайтарасың есеңді! Бұл сыязда бәрі бар, жыршы да 

бар, күйші бар! Палуан бар, биші бар!...

 

Сахнада  Жәңгір  хан.  Қасында  билері.  Билер  ішінде  Шонты  би, 

Балқы  би,  Исатай.  Алдында  елі.  Ел  ішінде  Махамбет  пен  оның 

шәкірті Тӛлеген жырау.

 

 

 

Жәңгір:

 

Сыяз қалай ӛтіп жатыр билерім?

 

 

Шонты би:

 

Ел кӛңілді, ӛлең айтып,

 

Тартып жатыр күйлерін.

 

 

Балқы би:

 

Әділдігін айтып жатыр,

 

Тӛрелігін беріп жатыр билерің.

 

 

 

Сырттан шу естіледі. Бас сарбаз шығады.

 

 

Жәңгір:

 

Мынау не шу, бас сарбаз?

 

 

Бас сарбаз:

 

Хан

-

ием!

 

Бір оңбағанды ұстадық, 

 

Елді азғырып жүр екен. 

 

 

Жәңгір:

 

Алып кел, ел алдында жауапталық.

 

 

 

Ханның екі сарбазы қолы байлаулы біреуді алып келеді.

 

 

Жәңгір:

 

Мынауың кім,?

 

Қылмыскер ме,

 

Қайырып қолын байлаған?

 

Саудагер ме, 

 

Үй тұрғызар айладан?..

 

Қанішер ме,

 

Кекке қылыш қайраған?..

 

 

Бас сарбаз:

 

Бұл үгітші! 

 

Үгіттеп жүр еліңді

 

Жәрмеңкеде жар салып.

 

Хан тұқымы ақсүйек,

 

Халық қамын ойламас,

 

Ауыр дейді бар салық.

 

Ханның қара басын қалдырып,

 

Сүйегіне таңба салдырып,

 

Сыязды тастап кетелік дейді, тарқалық...

 

Соған елеңдейді бар халық.

 

 

Жәңгір:

 

Елге үгіт сӛз айта алатын,

 

Ханнан алыс жай табатын,

 

Басыңа қонған қай талап?..

 

Кәне, айтшы тағы қайталап!..

 

 

Жауапкер:

 

Айтар едім

-

ау, хан

-

ием,

 

Айттырар деймісің 

 

Мына арсылдаған бӛрілер!

 

Сӛйлер едім

-

ау, хан

-

ием,

 

Сӛйлетер деймісің 

 

Мына адуын, кілең, перілер!