Қазіргі ақша-несие жүйесінің құрылымдары, олардың экономикадағы рөлі

• 
  Орталық банк;
  
• 
  Банктік сектор – коммерциялық, жинақтаушы, ипотекалық, инвестициялық банктер;
  
• 
  Банктік емес сектордың қаржылық арнаулы мекемелері – қорғаныс компаниялары, зейнетақы қорлары, инвести­ция­лық компаниялар.
  

Қазақстанда Ұлттық банк нарықтық экономиканың инсти­туты ретінде 1995 жылы «ҚР Ұлттық банкі» және «Банктер мен банк әрекеттері» заңына сай құрылған.

Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің (ҚР ҰБ) негізгі функциялары мыналар:

1. 
   қолма қол ақша шығару (эмиссия);
   
2. 
   алтынвалюта резервін сақтау;
   
3. 
   соңғы инстанцияда коммерциялық банк үшін кредитор болу. Бұл коммерциялық банктер өтімділіктен кемшілік көретін қиын ақша жағдайында қалған ҚР ҰБ кредитіне ұсыныс жасаса болады деген сөз;
   
4. 
   мемлекеттің қаржы агенті болу, Ұлттық банк салымдар мен қазнаның ссудын береді;
   
5. 
   «банк банкирі» болу, Ұлттық банк салымдар ашады және коммерциялық банк ссудын береді;
   
6. 
   коммерциялық банк әрекетін бақылау мен байқау;
   
7. 
   ақша-несие саясатын жүзеге асыру.
   

Банк кірісі әртүрлі несиелер бойынша пайыздар арасындағы айырымнан құралады (ол пайыздарды кім банктен кредит алды сол төлейді, яғни салымшылар) мен депозит бойынша пайыздар (пайыз­бен, банкпен өз салымшылары арқылы төлеген). Орталық банктің ақша-несие немесе монетарлы саясаты құралы инфляциялық емес ЖІӨ мен толық қамтылуға жету мақса­тында ақшаны бақылауды ұсынады.

Орталық банктің нарықтық экономикасы бар елдерінде негізгі мақсаттары мынадай (сол не басқа варияциялармен):

• 
  экономикалық өсу;
  
• 
  қамтылудың жоғарғы деңгейі; баға тұрақтылығында;
  
• 
  қаржы нарығындағы тұрақтылық;
  
• 
  валюта нарығындағы тұрақтылық.
  

• 
  ақша агрегаттары (ақша ұсынысы);
  
• 
  пайыз төлемі;
  
• 
  валюта алмастыру бағамы.
  

• 
  ашық нарықтағы операция;
  
• 
  есепті немесе дисконтты төлемдер;
  
• 
  міндетті резервтер нормасының өзгеруі.
  

Есепті төлем мен дисконт саясатын өзгерту ОБ монетарлы саясатының маңызды құралы. Есепті төлем (дисконт төлемі) бұл кредит бойынша орталық банк орнатқан пайыздық мөлшерлеме, ол коммерциялық банктермен берілген. Сонымен бірге «қайта қаржыландыру төлемі» термині қолданылады.

Есепті төлем – резервтерін толтыруға уақытша қажетін қанағаттандыруға коммерциялық банктерге ОБ бере алатын ссуданың минималды төлемі. Біраз ұзақ уақытқа кредиттер біршама жоғары төлеммен және құнды қағазға сүйеніп беріледі. Мұндай кредитпен төлем беру ломбардты төлем деп аталады.

Есепті төлемді төмендеткенде кері жағдай орын алады. ҰБ біршама арзан несие ала отырып коммерциялық банктер өзінің пайыздық төлемдерін де төмендете алады. Біршама арзан ссуды алу мүмкіндігі қарыз беруді жетілдіреді, осылай ақша массасы мультипликативті түрде кеңейеді.

Нарықтық экономика елдерінде есептік төлем несиелер арасындағы банкаралық нарық үшін индикатор болады, онда шынайы несиелеу процесі мен қарыз беру жүреді. Іскер орталықтар есепті төлем өзгерісін қатал бақылайды. Оның жоғарылауы немесе төмендеуі үкіметтің инфляциямен күресі туралы ойынына ақпарат береді, солайша экономикалық өсімді қолдайды, экономиканың құлдырау немесе қызу мерзімінде тұрақты саясатты бақылайды.

Сонымен міндетті резервтер нормасының өзгеруі. Бұл ОБ ақша-несие саясатының үшінші құралы. Толық алғанда әртүрлі елде норма мәні таралуы міндетті резервтер үшін маңызды – 1 ден 15 пайызға дейін салымның түрі мен мерзіміне тәуелді.