Маралбек ермұхамет
жүктеу/скачать 5,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Маралбек Е.
| Қайталауыш мөлшер эпитеттерде анықтауыш сөз екі рет қайталанғанда
акцент мөлшерлік ұғымға түседі де, үш рет қайталанғанда зат есім басыңқыға түседі. Яғни алғашқысында мөлшерді анықтау мән басым болса, соңғысында қаратпа мәнді болып, эпитетті номинативтендіретін тәрізді. Мұндай эпитеттерде анықтауыш компоненттердің екі немесе үш рет қайталануы – жай кездейсоқтық емес, белгілі тілдік қажеттілік пен заңдылықтан туған мақсатты қолданыс, тілдің қасаң емес, қатаң қағидасы. Бұл бір жағы, сол уақытта қайталауыш эпитеттердің өлең ырғағын тудыру, жыраудың айтылатын мәселеге көңіл аударту мақсатын жүзеге асырудағы тілдік тактика, яғни қаратпа мәнді. Сонымен қатар автордың эмоциясының білдірілу жолы, экспрессия ретіндегі қызметтері де бар. Бұл қайталауыш құрылымдар функционалды-семантикалық ерекшелігіне қарай интегративтік сипатта болады. Осындай ұйымдасқан семантикалық шоғырлар бірбүтін көркем тілдік құрылымға айналған. Сондықтан мұндай құрылымдардағы мөлшер семантикасының басқалармен салыстырғандағы қатынастық үлесін нақты болжаудың өзі қиын. Анықтауыш компоненттер үш реттен артық қайталанғанда немесе екі қайталауды үш қайталауға, үш қайталауды екі қайталауға ауыстырғанда мөлшер эпитеттер барлық поэтикалық ажарынан айырылып, тіпті, өлең ағысы, ырғағы арнадан тайып, өлең синтаксисі бұзылады. Нәтижесінде мағынасыз, ажарсыз сөздер тізбегіне айналады. Бұл мысалда көрсетілген қос-қос орда, қос орда 141 эпитетінен де көрінеді. Мұны екі қайталаулы тұлғаға да, үш қайталаулы тұлғаға да ауыстыруға келмейді, әйтпегенде өзінің бастапқы мөлшерлік мағынасынан да, эстетикалық ажарынан да айырылады. Тұтас өлең ырғағынан шығып, қалыбы бөтен сөздер жұмағына айналады. Мөлшерлік ұғымдардың осындай көркемдік өреде, айрықша тәсілдер, сұлу синтаксистік құрылымдар арқылы берілуі қазақы ойлау жүйесінің өресін, тіл айшықтарының ғаламат кескінін білдірсе керек. Жыраулар поэзиясында мөлшер семантикалы анықтауыштар шоғыры одан сайын түрлене, айшықтала түседі. Өлең ырғағы мен ой ағынының сұранысына сәйкес синтаксистік құрылымдар құбыла, күрделене түседі. Эпитеттердің ендігі бір шоғыры – еселеуіш мөлшер эпитет. Бұл топқа алты құлаш ақ найза, (белгілі) биік көк сеңгір, (тарылды) байтақ кең жер, жасыл да байтақ ну т.б. ұлғайған эпитеттерді жатқызуға болады. Мұнда зат есімдерге бірнеше анықтауыштар үсті-үстіне қабатталып, еселеніп келеді. Яғни, тіркес құрамындағы алты құлаш, қаудыр құлақ, биік, байтақ, жасыл сөздері ақ, шал, көк, кең, байтақ анықтауыштарға еселеніп тұр. Мұнда алты құлаш – ұзын әрі өткірлікті, қаудыр құлақ – әлсіз әрі кәрілікті, биік – қашықтықты, байтақ – кеңдікті білдіретін мөлшерлік ұғымдар. Сонымен қатар, бұл еселеуіш анықтауыштар экспрессивтік те қызмет атқарады. Р.Сыздық: «Біздің байқауымызша, авторы мәлім, ауызша тараған қазақ поэзиясы тілінде – ХV– XVIII ғасырлардағы ақын-жырауларда образға алынған сөздерді тұрақты эпитеттермен беру көркемдеудің нормаға айналған ең бір ұтымды тәсілі болған», – дейді [211, 27 б.]. Мысалда берілген ұлғайған эпитеттердегі найза, сеңгір, жер, ну сөздері – образға алынған сөздер. Бұларға бірнеше мөлшер семантикалы анықтауыштар қабаттаса тіркесіп, образдылықты одан сайын арттыра түскен. Жыраулар поэзиясында есімді мөлшер эпитеттердің ендігі бір үлкен тобы қатыстық сын есімдер арқылы жасалады. Бұл топтағы мөлшер эпитеттердің бағыныңқы сыңарындағы есімдерге сын есім тудырушы жұрнақтар, етістерге есімшенің -ған, -ген, -қан, -кен жұрнақтары жалғану арқылы жасалады. Бұлардың өзі құрамына қарай екі, үш және төрт құрамды болып келеді. Екі құрамды эпитеттерді даралауыш мөлшер эпитеттер деп атауға болатынын жоғарыда айттық. Олардың қатарына қарағайлы көдік, қоғалы көл (дер), салуалы орда, жүктеу/скачать 5,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|