«Жанпида» романындағы кейіпкерлер әлемі

Жазушы кейіпкерлері өзінің махаббатымен, мұң-шерімен, ар азабымен баурап алады, оның жан сыры ең бір маңызды әлемдей ашылады. Жазушы романдарында, повестерінде өз заманының, өз замандастарының, өзінің шындығын суреттейді, оның әрбір қаһарманында, Толғанай, Сейде, Едіге, Танабай, Бостон, Авдий, Борк, Филофей, Юнгер, тіпті Обер Кандалов, Гришан, Таңсықбаев, Ысмайыл, т.б. - барлық кейіпкерлерінде жазушының әр адамның бүкіл адамзат алдындағы жауапкершілігін сезіну керектігі, барлық қасірет атаулының түп-тамырын жою қажеттігі туралы ақыл-парасатқа толы ойлары, толғаныстары жатыр. Автордың философиялық ойлары мен толғаныстары, шығармашылық мұраттары образ, типтік бейне арқылы жинақталған. Жазушының «Боранды бекет» романындағы басты тұлға - Едіге. Бұл - өте күрделі образ. Автор өзінің жан-дүниесінде, жүрегінде орныққан таным-түйсікті өзінің романының бас кейіпкері Едіге бейнесі арқылы ашады. Суреткердің асыл ойларын жеткізетін кейіпкерлердің бірі - «Жан пида» романындағы Авдий. «Жан пида» романындағы осы бейне арқылы жазушы әлемдегі ең қымбат байлық адам және оның ақыл-ойы, сол ақыл-ойды дұрыс пайдалану адам тіршілігінің мәні екенін, дін де, тіл де қай заманда болмасын өмір сүргенін, әлі де өмір сүретінін, ал Авдий Каллистратов сияқты өз халқына жанашыр, қандай қиын-қыстау жағдайында да ойы мен бойындағы жақсылық нұрын жоғалтпайтын, жамандыққа, зұлымдыққа бармайтын, мұраты биік тұлғалардың шындығын жоғары бағалайды. «Белгілі дәрежеде, Авдий - менің өзім», - дейді автор жапон жазушысы, ойшыл Дайсаку Икэдамен диалогында. Жазушы жасаған типтерде өмірдің шындық құбылыстары автордың ой-арман, мұрат-тілектерімен, суреткерлік нысана тұрғысымен тұтасып, бөліп-жаруға келмейтін біртұтас көркемдік құбылыс деңгейінде көрініс тапқан. Авдий бейнесі арқылы жазушы "казір бүкіл дүниенің құрып кету қаупі барлық адамзатты алаңдататынын, бұл апат әлдебір жақтан келмейтінін, оны адамдардың өзі жасайтынын" айтып, адамның рухани байлығын жетілдіру қажеттігін танытатын идеяны ұсынады. Авдий - адамның рухани құлдырауына қарсы тұрған, жастардың арасында орын алған немқұрайдылық, инерттілік жайын сынға алған күрескер рухтың типтік бейнесі.

Авдий Каллистратов Псковтың бір түкпірінде туып-өскен, дьяконның баласы, кезінде діни семинарияға түсіп оқыған (Сталин де сондай!), бірақ атам заманнан бері қалыптасқан христің іліміне қарны ашып (Л.Толстой да сондай, сол үшін оған шіркеу қарғыс-анафема айтқан!), бізге жаңа Христос керек деп "бүлік-бунт" шығарғаны үшін оқудан қуылған, содан соң облыста шығатын комсомолдың газетінде (?) жұмыс істеген. Оның рухани ізденісі орыс жазушысы В.Беловтың "Бәрі де әлі алда" атты романындағы ғылым кандидаты Медведевтің тар жол тайғақ кешуіне қатты ұқсайды. Олар ішкі рухы жағынан бір біріне өте жақын және екеуінің де басына түскен жағдай, ортасы өте ұқсас. Оның үстіне екеуі де қаны, жаны бар кейіпкер емес, әсіресе, Авдий Каллистратов әдеби дүниелерлен алына салынған, князь Мышкин, А.Карамазов сықылды "кітәби" кейіпкер. Оның бойына сол сексенінші жылардағы жас адамның ой-пікір, рухани жақтан ізденісі, Кеңес мектебінен қалай жерігені, ортасының әсері т.б. жинақталмаған. Жазушыға Авдий осы замана туралы өз ой-пікірін айту үшін ғана керек. Ол бар-жоғы Айтматовтың қолындағы ор түрлі жіптің әсерінен қозғалып, қимыл жасайтын қуыршақ-марионетка ғана. Әрі рупор. Міне осындай "қызмет атқаруға "тағайындалған"

Ш.Айтматов бүгінгі жастардың басын мәңгірте бастаған апиыншылық туралы мақала жазбақ боп, соның себебін білмек боп, "жансыз-шпион" ретінде Шу өңірінде өсетін қарасораны-конопляны термек боп, кілең онан қашқан, мұнан қашқан бұзақылармен бірге қасқа қазақтың жеріне, соның ішінде Мойынқұмға кеп бір-ақ түседі! Оның қасындағы Петруха да, Ленька да, "көсем", "бастық" Гришан да шеттерінен тірлікте жолы болмағандар. Жібі түзу біреуі жоқ. Авдий қарасораны қап-қап қып теріп ап, пойызда келе жатып, олармен пікір таластырады, Гришанға жастарды бұзба, райыңнан қайт, жаңа дінге кір дейді. Сөйтіп ол әлгілердің көзінше өзі жинаған қара сораны-кнопляны вагонның ашық тұрған есігінен... қодырайған түрде (демонстративно!) төге бастайды. Бұл жерде еріксіз өздігінен Ф.Достаевскийдің "Делқұлысындағы'' (Идиот") князь Мышкин, отқа атылған мың сом еске орала береді. Бірақ бұлар Петерборда емес, вагон ішінде келе жатыр. Кавказдық Махач (аумаған Рогожин), шикіл сары Коля, Петруха, Ленька бәрі оған тарпа бас салады. Понтий Пилат - Гришан олгі бұзақылардың Авдий қасқаны тепкілеп жатқанына сонау жеті қат көктің әр жағынан рахаттана көз тастап отырады. Ақыры олар "жаңа Христосты" айтқан "тың уағызы" үшін пойыздан лақтырып жібереді. Содан әупірімдеп аман-есен қалған Авдийдің есіне баяғы М.Булгаковтың романындағы Понтий Пилат, төртпақталған Христос т.б. түседі. Бұл жерде сол қайғылы оқиғаны М.Булгаков үлкен түйін жасап, асқақта та, көтере жазса, Ш.Айтматов оның аяғын жерге тигізеді. Мұнда Иисус құдай емес, жәй ғана кісі. Осы жерде оның шешесі Мәрия, әкесі ағаш ұстасы Иосиф (Жүсіп), Ніл дариясы кәдімғі жер бауырлаған прозаның тілімен баяндалады. Иисусты пайғамбар дәрежесіне дейін көтеретін асқақ стиль мен мына қарапайым мәнердің арасындағы айырмашылық, Иисустың сыры мен Понтий Пилаттың әйелімен ойша сөйлесуі т.б. аңызға айналған хикаяны аса қарадүрсіндіріп жібереді. Өзінің ой-пікір, ұстаған жолы, уағызы үшін басын бәйгіге тіккен Иисус Ш.Айтматовтың нұсқасында бар-жоғы Рим императорына қарсы шыққан "бүлікшінің" дәрежесінде ғана қалады. Оны бұдан кейін пайғамбар деу қиындау. Осы арада бір айта кететін жәй - мұсылман және христ мәдениетінің арасындағы айырмашылықтың қалайда еріксіз бой көрсетуі. М.Булгаковтың романында, автордың өзі сол мәдениетке жататындықтан, соның аясында өсіп, тәрбиеленгендіктен, ескі аңыз шығарманың тініне табиғи түрде кіріп кеткен. Ал атеист Ш.Айтматовта мұның бәрі табиғи емес, жасанды түрде көрінеді. Ол "Інжілдегі" дайын нәрселерді ала салған.

Неліктен екенін қайдам, мен үшін ұлы суреткер Шыңғыс Айтматов феномені дегенімде көз алдыма Алатау мен Айсберг, Айсберг пен Алатау қатар келеді...