Мазмҧны кіріспе
Жаңа жанрлардың ӛркен жая бастауы
жүктеу/скачать 2,17 Mb. Pdf көрінісі
|
ХХ 5асыр
| 5. Жаңа жанрлардың ӛркен жая бастауы
ХІХ ғасырдағы Абай қара сӛздерінің, Ыбырай әңгімелерінің ізімен ХХ ғасырдың басында қазақ ұлтының болмысын қара сӛзді шығармалар арқылы суреттеуді мақсат тұтқан Міржақыптың, Спандиярдың, Сұлтанмахмұттың ұмтылыстары ӛз нәтижесін бермей қалған жоқ. Қазақ прозасының қанатын кеңге жая бастағанының куәсіндей роман жанры дүниеге келді. Қазақ қаламгерлері ұлтымыздың басындағы қасіретті жағдайларды шығармаларына басты тақырып етіп алып, оларды мейлінше терең ашып кӛрсетуге тырысты. Шағын ӛлеңнен гӛрі кӛлемді шығармада сол тұстағы “дертті мәселелерді” кең тыныспен жазуға болатындығына сенім молайды. Қазақтың зиялы қауымын толғандырған білім, ғылым, ӛнер, ӛркениет мәселелері, отаршылдық еріксіз ермек еткізген партиягершілік, ӛз індетіміз әлеуметтік теңсіздік, ӛзге жұрттан кейін қалған қараңғылық жас прозамыздың маңдайалды туындыларынан кӛрініс тапты. Мұнда әсіресе сол бір тұстағы ең ӛзекті мәселе ретінде әлеуметтік теңсіздіктің нақты белгісіндей әйел теңсіздігін ӛзек еткен шығармалар кӛзге ерекше шалынады. Міржақып Дулатов жазған қазақ әдебиетіндегі алғашқы роман – “Бақытсыз Жамал” 1910 жылы дүниеге келді. Оған қанаттаса ӛздері роман деп атаған Т.Жомартбаевтың “Қыз кӛрелік” (1912), М.Кәшімовтің “Мұңлы Мәриям” атты ұзақ әңгімелері, С.Кӛбеевтің “Қалың мал” (1913), 79 С.Торайғыровтың “Қамар сұлу” (1914) романдары жарыққа шықты. Бұл ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетіндегі роман жанрының тууы мен ол жолдағы кӛркемдік ізденістер кӛрінісі еді. Бұлардың ішінде “Бақытсыз Жамал”, “Қалың мал”, “Қамар сұлу” сияқты романдар – жас прозамыздың даму деңгейін белгілейтін, кӛркемдік деңгейі жанр талабына жауап беруге біршама жарарлық шығармалар. Бұл туындылардың басты кейіпкерлері Жамал, Ғайша, Қамар бейнелері – сол тұстағы қазақ қыздарының іс-әрекетін, мінез-құлқын, толымды бейнесін тануға мүмкіндік беретін типтік образдар. Осынау шығармаларды тек бір тақырыптың аймағында қалып қойған деп қарауға болмайды. Авторлар ӛздері роман деп айдар таққан шығармаларында, жанрдың жүгіне сай қазақ қоғамының ӛздері суреттеп отырған кезеңдегі тыныс-тіршілігін, салт-дәстүрін, ұғым-танымын, жаңа заман кӛшіне ілесе алмай жатқан ескі әдет-ғұрыптың кесір-кесепатын кеңінен ашуға ұмтылды. Сӛйтіп ӛзі ӛмір сүрген дәуірдегі ӛмір шындығын реалистік түрде кӛркемдік шындықпен ұштастырған. Әрине, ХХ ғасырдың басында жазылған шығармалардың кӛркемдік деңгейлері әркелкі екені белгілі. Ақынның не жазушының білімі мен біліктілігіне, таным ӛрісіне, шығармашылық шеберлігіне сай түрлі деңгейде жазылуы заңды да. Ӛйткені ол кезде прозамыз үйрену, қалыптасу сатысында еді. Ал олардың ортақ жетістігі бұл шығармалардың роман жанрының алғашқы қарлығаштары болуымен бірге, замана шындығын ашып кӛрсетуде ілкі қадам жасап, прогресшіл ой-пікірді дәл уақытында айта біліп, ұлттық сӛз ӛнерінің қажетіне жарап, кейінгі ӛскелең прозамыздың дамуына игі әсерін тигізуінде. Жаңа ғасыр басындағы ӛзекті мәселелерді кӛркем ӛнерде бейнелеуге әдебиетіміздегі тың да тосын жанрлардың бірі драматургия қосылды. Қазақ драматургиясының тырнақ алды туындылары жазылған сәттен-ақ қолданысқа түсіп, далалық сипаттағы шағын сахналарда қойыла бастады. Әрине, олардың жанр талабына сай болуы мен режиссуралық қойылымының жүйелілігі ӛз алдына басқа әңгіме. Әйтсе де қай ұлттың болмасын қазіргі кемелденген драматургиясы бүгінгі күйінде ӛмірге келе қоймағаны белгілі. Қазақ драматургиясы да бүгінгі жеткен биігіне сан қилы шырғалаң шиырлар арқылы келді. Мүнда, ең алдымен, Б.Серкебаев аты ауызға ілінері сӛзсіз. Оның қолжазба күйіндегі пьесалары – “Жер дауы” (1912), “Қызыл бұзау” (1913), “Бақсы” (1914), “Әйел теңдігі” (1915), “Ғазиза” (1915) белгілі болған. Бұл туралы белгілі әдебиетші ғалым Рымғали Нұрғалиев “Ертеректе әртүрлі той-томалақта сауық-кештерінде “Ғазиза”, “Жер дауы" …қолжазба күйінде тараған шағын пьеса, инценировка үлгілері қойылып жүрген. 80 Надандықпен күрес, теңдік мәселесі – бұлардың ортақ тақырыбы” 32 , – дейді. Бірақ бұлар баспа бетін кӛрмеген. Олардың тақырыбы – әйел теңдігі, елдегі дүмше молда, бақсы-баргерлердің халықты алдауы, надандық торына түскен қарапайым халық тағдыры. “Бақсы” пьесасына – жас баланы емдемек болып, дәрі орнына тотияын беріп соқыр еткен бақсы надандығы арқау болса, “Ғазизада” – қыз тағдырының қиындығы сӛз болып, Ғазиза атты кейіпкердің замана қасіретінің құрбанына айналуы кӛрсетілген. “Жер дауы” пьесасы қазақтың ең бір дертті мәселесі – жер дауына арналған. Онда Жұман деген байдың кедей жатақтарға кӛрсеткен зорлығы, оардың еш әділет таппауы. Екі жақты езгідегі қиын тағдыры кӛрсетілген. Бұл пьесада ағартушы- демократтар қолдаған отырықшылдық идеясы кӛтеріледі. Кезінде жарық кӛрген бірді-екілі пьесалар да бар. Бұлар – Кӛлбай Тоғысовтың “Надандық құрбаны” (1915), Алматы уезінің начальнигі А.И.Лихановтың “Манап” драмасы (1913). К.Тоғысов пьесаны жазуға негіз болған жағдай туралы “Қайғы” деген атпен “Айқап” журналына шағын мақала жариялаған. Мұнда автор сол уақыттағы қазақ арасындағы әдет- ғұрыптың зиянды жақтарын, бақсы-балгерлердің жалған ем-домынан кӛрген ел азабын, ауыл ӛмірінің сорақы кӛріністерін әшкерелеп пьеса жазғанын айтады. Ӛз ойын қорыта келіп автор: “Міне осындай қырда болып жатқан кӛп надандықтың бірлі жарымын, қолдан келгенше, ойын кітабына (пьеса) жазып, қазақ жастарына ұсынғым келеді. Қазақтарға ойнап, ӛз кӛздеріне кӛрсетсе, мұндай надандық жолдан құтылар деп үміт қыламыз”, – деп, пьесаны жазудағы кӛздеген негізгі мақсатымен таныстырады. “Надандық құрбаны” қазақтың кейбір ескілікті ғұрыптарының ішкі сыр- сипатын әшкерелеп, халықтың сана-сезімін улап келген дүмше молдалардың жұғымсыз іс-әрекетін сынау мен әшкерелеуді басты проблема етіп қойған елді ағартушылық ӛнер білімге шақыру мақсатын ұстанған ағартушылық бағыттағы шығарма. Бұл пьеса туралы сыншы Б.Қүндақбаев: “Н.Островскийдің “Найзағай” пьесасындағы Катеринаның ӛмір қорлығына шыдай алмай ӛзенге батып ӛлуі мен ынжық Тихонның әйелі ӛлгеннен кейін Кабаникаға – “оның түбіне жеткен сіз ғой шешетай, сіз…” деген бір ауыз сӛзін сол уақыттағы қоғамдық болмысқа қарсылық білдіру деп түсінсек, “Надандық құрбаны” кейіпкерлерінде де осындай белгілер бар”, – деп, ӛте қызықты салыстырулар жасайды. “Надандық құрбаны” пьесасы ӛмірдегі шындық оқиғадан туған. Автор әл- қадырынша осы шындық оқиғаны ӛз шығармасына арқау етіп, кӛркемдік шындыққа айналдыруға ұмтылған. “Бұл драманың бірнеше қаһармандары осы күнде де тірі” деген Кӛлбай алғысӛзі – бұған дәлел. Пьесса авторы ӛз кейіпкерлері жас бала Жақыптың шешектен, Майсараның босана алмай, 32 Нұрғалиев Р. Қазақ драматургиясы.- Алматы, 1974. 3-4 б 81 бақсы таяғынан ӛлуін қазақ надандығының дәлелі ретінде береді. Пьессаның бір желісі – әйел тағдырымен ұштасады. Байжан байдың үш әйел үстіне 16 жасар Хадишаны айттыруы, Хадиша мен Аспандиярдың тағдырының қосылмауы – әйел теңсіздігін кӛрсету деген талпыныс. Жалпы “Надандық құрбаны” пьессасы қазақ әдебиеті тарихындағы осы жанрдағы алғашқы туынды болғандықтан да, шын мәніндегі драмалық шығарма дәрежесіне жете алмауына кешіріммен қарауымыз керек. Қалай дегенде де Кӛлбай Тоғысовтың “Надандық құрбаны” пьессасы – тасқа басылып, жарыққа шыққан қазақ драматургиясындағы тұңғыш тәжірибе. Оның надандық негізін әлеуметтік теңсіздіктен іздей білген, қат-қабат әлеуметтік мәселелерді осы жанр жүгіне айналдырған бұл саладағы алғашқы шығарма екендігі даусыз. “Надандық құрбанымен” тұстас баспасӛз бетінде жарияланған А.Н.Лихановтың “Манап” драмасы. Бұл драма “Айқап” журналының 1913 жылғы 14-21 сандарында Мұхамедғали Есенгельдиннің аудармасымен басылды. “Манап” драмасы қазақ тақырыбына жазылған ӛзге ұлт авторының шығармасы болғандықтан да “Айқап” осыны насихаттап, жариялаған. Дегенмен Лихановтың бұл дүниесі орта қолды ғана дүние еді. Ӛмір шындығын тану тұрғысынан, эстетикалық, кӛркемдік сапа тұрғысынан тіптен әлсіз шығарма болатын. Қазақ тұрмысынан алынғанмен, қазақ салт- дәстүрі бұрмаланған, қазақ ұғымында ұят-ерсі болып кӛрінетін қылықтарды шындық ретінде кӛрсетіп, ұлттың намысына тиген бұл пьеса ӛз кезінде-ақ қазақ зиялыларының ӛткір сынына ұшырағанды. Сондықтан да бұл драмаға тоқталып жатудың қажеті шамалы. Жалпы алғанда, ХХ ғасыр басында әдеби ізденістердің бір кӛрінісі осы жанрлық тұрғыдан баю болып табылады. Мұнда әсіресе проза жанрының дамуы айрықша кӛзге шалынады. Алғашқы қадамдар, жаңа талпыныстар кейінгі ұлы үрдісті дамуға алып келді. жүктеу/скачать 2,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|