Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| Жабағылы жас тайлақ
Жардай атан болған жер. Жатып қалған бір тоқты Жайылып мың қой болған жер... Жарлысы мен байы тең, Жабысы мен тайы тең, Жары менен сайы тең, – деген сияқты, Доспамбеттің: Қалаға қабылан жаулар тигей ме, Қабырғадан дұспан жалдап жүргей ме? Қатарланып, қарланып Қайран ер қарт күреңге мінгей ме? – деген сияқты, Шалкиіздің: Темір еді биіміз Теңіз еді халқымыз. Тебірлерге қалғанда, Теңселер сойды ауыр ноғай жұртыңыз, – деген сияқты өлең жолдарына қарап айтып отыр. Шынында да, қазақ поэзиясында өлең жолдарының біркелкі дауысты не дауыссыз дыбыстардан басталатын сөздерден құралуы – ер- теден келе жатқан кәнігі тәсіл. Бұл жерде біркелкі ұйқас бу- ындардан гөрі, біркелкі дыбыстардан басталатын сөздердің тармақ басында қатарынан келуі жиірек, демек, аллитера- ция мен ассонанс құбылысы көзге түседі. Бұл тәсіл өлеңнің үнділігін (музыкалылығын) күшейтумен қатар, сөз таңдауда, демек, әдеби тіл лексикасын түрлендіріп отыруда үлкен рөл атқарады. Мысалы: Ораздының он ұлы Ойын салып жүргенде, – 108 Мағауин М. Қобыз сарыны. - Алматы, 1968. 115 деген жолдардағы о дыбысынан басталатын сөздерді келтіру үшін бақытты сөзінің синонимі оразды сөзін табады. Немесе: Туырлықсыз қара үйге Ту байламақ не керек. Туғаны жоқ жалғызға Жауға шаппақ не керек, – деген Шалкиіз туырлық, ту, туған сөздерінің өзге эквива- ленттерін алмай, осы сөздерді ғана таңдайды, бұл тандау алли- терация үдесінен шығып тұр. Өлең тармақтарының біркелкі дыбыстардан басталатын сөздермен құрылуы – біздің күндерімізге дейін жеткен, қазақ өлең техникасының ұтымды көне тәсілдерінің бірі. Міне, бізден бұрынғы зерттеушілер көрсеткен және біз өзі- міз тауып талдаған XV-ХVII ғасырлардағы қазақтың ауызша тараған әдеби тілінің стильдік-тілдік ерекшеліктері – осындай. Әдебиет зерттеушілерінің бірқатары осы күнгі өзіміз оқитын эпостық жырларды тудырушылар XV-ХVI ғасырларда жасаған Шалкиіз, Қазтуған сияқты жыраулар болу керек не- месе олардың әсері эпостарға күшті тиген болу керек деген пікірді білдіреді 109 . Қазтуған XV-ХVI ғасырлардағы қыр эпо- сын жасаушылардың бірі деген пікір тіпті ашық айтылған 110 . Қазақтың мол ауыз әдебиеті мұрасының ішінде батыр- лар жырлары циклі мен XV-XVII ғасырлардағы жеке ақын- жыраулар шығармашылығының арасында үлкен іліктестік бар екені айқын. Бұл жақындық әсіресе көркемдеу тәсілдері мен лексика-фразеология саласында көзге түседі. Ақын-жыраулар үлгілерінде образдар (теңеулер) батырлар жырларындағыдай ең алдымен малға, айналаны қоршаған табиғат дүниесіне қатысты келтіріледі. Мысалы, Қобыландының айбаттылығын, қаһарлылығын бақырған нар түйеге теңеп беру, Қарлыға қы- здың сүйкімді портретін «саулы інгендей ыңқылдап» деп суреттеу немесе Ақжүністің «қасы жайдай керіліп, кірпігі оқтай тігілуі» – осылардың барлығына Шалкиіз, Доспамбет теңеулері үндесіп жатады. Сол сияқты қару-жарақ, құрал- сайман атауларының немесе соғысу тәсілін білдіретін сөздер- 109 Мағауин М. Әдебиетіміздің тарихы әріде жатыр... 110 Марғұлан Ә. Зерттеле берер тақырып //Қазақ әдебиеті. - 1968, 8 июнь. 116 дің тұрақты эпитеттері, кейде тіпті жеке образдар бірдей түсіп отырады. Айталық, «Ер Тарғын» жырының бір өзінде кездесе- тін бадана көзді кіреуке, алты аршын ақ болат, төрт қырлаған көк сүңгі, қозы жауырын қу жебе т.б. «Қобыланды батыр» жырында бар толғамалы сүңгі, бадана көзді ақ сауыт, қозы жауырын жебе дегендерді ақын-жыраулардан ұшыратамыз. «Қобыландыдағы» тұлпар мініп, ту алған; жара қатты, жан тәтті, «Ер Тарғындағы» оза шауып, олжа алған; ертеңнен шапса, кешке озған, ылдидан шапса, төске озған тәрізді жеке тармақтармен берілген образдар біз тілін талдап отырған жы- раулар үлгілерінде де кездеседі. Тарғынның мертігіп жатқанда Ақжүніске айтқан монологінің: Асыл туған Ақжүніс, Күнді бұлт құрсайды. Күнді байқап қарасам, Күн жауарға ұқсайды... Көгілдірін ерткен Көлдегі қулар шулайды. Шулағанға қарасам, Көктен сұңқар соғылғанға ұқсайды, – деп келетін жерлері Шалкиіздің Темір өміршісіне айтқан мына жолдарымен образдас түседі: Аспанды бұлт құрсайды, Күн жауарға ұқсайды. Көлдерде қулар шулайды, Көкшіліден ол айуан Соққы жегенге ұқсайды... Ал батырлар жырларының барлығында дерлік үнемі қайта- лап отыратын қатуланып, қаттанып, буырқанып, бұрсанып, мұздай темір құрсанып немесе: туырлығын тоқым қып, керегесін отын қып деген штамптар жырауларда да жиі кез- деседі. Қазірде өзгеше мағынада қолданылатын кейбір сөз- дердің эпостардағы беретін ұғымдары мен XV-ХVII ғасыр туындылардағысы бірдей келеді (мысалы, алаш, қол, аламан, сой деген сөздерді қараңыз). |