Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| Тізгінін берсе қолыма десе, алты сан алаш «көпшілік, ел»
дегенді білдіріп, тұтас сөйлем «қолға ерік тисе, еркім бол- са» дегеннің образын жасайды. Шортанбай: Текті құс қарар қырымға дегенінде бұрынғы мәтелді қолданып отыр. Дулат: «Ту ұстап, тұлпар мініп, елді аузына қаратпаған адам жігіт пе» деген идеяны білдіру үшін бұрынғы ұлан сөзін қолданады, осы көне тұлға арқылы экспрессияны күшейтеді, образ жасайды. Егер XIX ғасырдың I жартысындағы әдеби тілде бір алуан көнерген сөздер сақталған деген пікір айтсақ, ол осы фактілерге қарап айтылады. Сонымен қатар бұл кезеңде қоғам өмірін, оның әлеуметтік, экономикалық жай-күйін, өзгеріс-жаңалықтарын суреттеу – көркем әдебиеттің басты тақырыбы болғандықтан, ел басқа- руға, әкімшілікке, әлеуметтік құрылысқа қатысты ұғымдарды атайтын сөздердің бұрынғылары (мысалы, хан, ханзада, ха- ным, ханша, төре, сұлтан, бек, би, ақсүйек, қазы, бай, кедей, төлеңгіт, жатақ, қарашы, қара, қара қазақ, қара жұрт т.б.) өздерінің атауыш (номинатив) мағыналарында актив қолда- нылып, сөздік қорына қосыла бастайды. Айталық, патша сөзі екі түрлі мағынада жұмсалады: бірі – жалпы билеушіні атайды, ол образ үшін айтылады. Екіншісі – нақты бір әмірші – Ресей империясының монархын атайды. Сол сияқты халық сөзі екі түрлі мағынада жұмсала бастайды: бірі және басты- сы – оның «жұрт, көпшілік» ұғымында қолданылуы. Мыса- лы: «Қоластында халқының бәрін бірдей көрген соң» (Дулат); «халқымнан безіп барамын» (Алмажан); «Сүйткен бір қайран халқым-ай, Қасыма бір келмедің» (Махамбет). Екіншісі – осы күнгідей жалпы мағынада. XIX ғасырдың орта тұсынан бастап ене бастаған жаңа сөздердің бірі – Шортанбай сияқты ақындардың таным тұр- ғысынан бағаланған зар заман, ақыр заман, заман ақыр тіркес- 207 тері. Соңғы тіркес, әдетте, діни ұғымға қатысты бұрыннан бар болғанмен, енді ол зар заман дегеннің синонимі ретінде де келеді (осы атаудан шығарып, кейін қазақ әдебиеттану ғылымында «зар заман ақындары» деген терминдік тіркес те қолданылып кеткені мәлім). Әсіресе бұл кезде тілде билеуші топ пен бағынышты қалың бұқараны, бай мен кедейді қарама-қарсы қойып, ажыратып атау тенденциясы күшті: хан/қара халық, қара жұрт; ақсүйек/ қара; бай/кедей/жарлы т.б. Бұл топқа патша үкіметінің қазақ даласын билеу жөніндегі 1822, 1868 жылдардағы реформала- рынан кейін енген аға сұлтан, болыс, майыр, старшын, онба- сы, елубасы, ұлық, тілмаш, қара шығын, алым-салық, шаңырақ салығы, зекет, қайыр, абақты, малды қағаздату сияқты сөздер жатады. Ондаған жаңа ұғымдардың атаулары қазақ тілінің өзіңде бұрыннан бар сөздер болғанмен, олардың ендігі беретін мағыналары нақтылы бір әкімшілікке, шаруашылықта байла- нысты жаңа болып келеді. Сауданың, оның ішінде орыс саудасының қазақ жерінде күшейе түсуіне байланысты қолданылатын сөздердің ішінде бұрыннан бар сауда, саудагер, ақша, бұл, сату, батпан, тара- зы сияқтылар жиірек ұшыраса бастайды. Оның үстіне пайда, өсім, несие, қарыз деген сөздер терминдік дәрежеге көтеріліп, белгілі бір сауда-ақша операцияларының атауларын білдіретін болады. Сірә, теңге, сом, тиын, кір сияқты сөздер осы кезеңде ғана енген немесе активтенген элементтер болар. Шаруашылықтың жаңа түрлеріне байланысты ылауға ат алу, ат жалдау, кіре тарту, шаруа жию, шаруа істеу тәрізді нақтылы іс-әрекеттердің аналитикалық атаулары пайда болып, көркем әдебиет тіліне енеді. Бұлар бірте-бірте атаулық (кейде тіпті терминдік) сипат алады. Біздіңше, қазақ тілінде сайлау, атқамінер, ел пысығы деген сөздер де – өткен ғасырдың орта тұсында пайда болғандар. Сайлау – әкімшілік жүйесіндегі жаңа тәртіпке сай актінің ата- уы. Қазақ қоғамының жаңа кезеңіндегі әлеуметтік топтардың атауларының ішінде 50-70 -жылдардағы әдеби тілде жиі қолданылған сөздердің бірі – ұлық. Бұл да – қазақ жеріндегі орыс империясының жаңа әкімшілік саясаты мен құрылысына 208 қатысты терминделе бастаған атау. Бұл сөзбен қазақтардың өз ішінен шыққан әкімдерін де, орыс әкімшілігінің билеу- шілерін де атайды: «Орыстың көрсе ұлығын...», «жақсы бол- са ұлығы, өз елін жаудай таламас» (Барақ сұлтан жайында – Дулат) немесе: «Қазіргі қазақ ұлығы» (Дулат). Оның есесіне кейбір әкімшілік атаулары ығыса бастайды. Хандық институты жойылуымен байланысты 50-60-жылдардағы әдеби тілде хан сөзі көбінесе образ үшін ғана жұмсалады. Әкімшілік жүйесіндегі адамдардың пара алуы, ірі байлар- дың мал ұрлығын кәсіпке, дағдылы әрекетке айналдыруы қазақ әдеби тілінде парақор, ұры, ұры-қары сөздерін де әлеуметтік терминология саласына шығарған. Бұл кездегі әдеби тілде қолданылған ұры сөзі жай ұрының емес, қоғамдық мәні бар актіге өз бетімен және көбінесе арнайы жұмсаумен араласатын адамды білдіреді. Сондықтан да Дулат: Ақтайлақ пен Аққожа, жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|