Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| Дулат ақынның тілі
Көркем әдебиет стилінде жаңа белгілерді анық көрсете бастаған үлгілер – Дулат Бабатайұлының өлең-жырлары. Дулат та – Махамбет сияқты, алдыңғы дәуірлердегі қазақ поэзиясының тілдік-стильдік құралдарын барынша пайдалана отырып, оларды жаңаға ұластырушы, жаңа үлгілерді ұсынушы қаламгер. Біз бұл жерде стильдік-тілдік сипаты жағынан бұрынғы дидактикалық толғаулармен келетін «Ата-ананың ақылы», «Бұл заманғы адамның» деп басталатын екі ұзақ толғауы мен «Асқар таудың сәні жоқ» сияқты шығармаларды Дулат шығармашылығындағы жыраулық мектептің жалғасы деп танудан бойымызды аулақ салып отырмыз. Оған себеп – осы толғаулар кірген «Өсиетнама» деген атпен 1880 жылы Қазанда басылған кітапты күні бүгінге дейін түгелімен Дулаттікі деп келгеніміздің жаңсақтық екендігі. Зерттеуші Қ.Өмірәлиев бұл кітаптағы өлең-толғаулардың көбі Шортанбайдікі, бірері Шал ақындікі екендігін текстологиялық салыстырулар жүргізіп, бұлтартқызбай дәлелдеп берді 155 . Біз бұл пікірге мейлінше ден қоямыз. Тегінде, Дулат – жыраулық дәстүрден бас тартқан, ақын- дықтың жаңа үлгісін бастаған адам. Оның жыраулар поэзиясы- на сырттай ұқсас түсетін жері – 7-8 буынды жыр ағымындағы өлең өлшемі. Ақын Дулат өз поэзиясын тек қана осы өлшемде жазған. Ал құрылымдық-тақырыптық бітімі жағынан оның өлеңдері – бұрынғы толғаулардан мүлдем өзгеше түсетін шығармалар. Қазақ өлеңінің шоғырларға 156 (яғни тирадаларға) бөлінуі және әр шоғырдың тілдік құралдар арқылы бір-бірінен айқын бөлініп көрінуі Дулаттан басталады. Шоғыр (оны кей- де абзац деп те атайды) – өлең құрылымына тән дүние. Әр шоғырдың тармақтары бір ұйқаспен топтастырылады және әрқайсысы бір тақырыпты қамтиды. Мысалы, Дулаттың «Тырнақтай меңі болған соң» деп басталатын өлеңі 9 шоғырға бөлінген: 155 Өмірәлиев Қ. Қазақ поэзиясының жанры мен стилі. - Алматы, 1983. - 216-237-б. 156 Біз қазақ өлеңінің синтаксисі мен композициялық құрылымы жағына қатысты біраз категорияларды тұңғыш рет сөз ету үстінде бірқатар терминдерді де ұсынған едік. Солардың бірі – өлендегі тирада (абзац) дегенді қазақша шоғыр деп атадық (Сыздықова Р . Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы. - Алматы: Ғылым, 1970. - 99-б.). 198 1 - ш о ғ ы р: Тырнақтай меңі болған соң, Тарлан тартып оңған соң, Түріне кір қонған соң, Мінсіз, меңсіз, кіршіксіз, Шаңқан болмай, қылаң ба? Мұның ұйқасы – болған соң, оңған соң, қонған соң. 2 - ш о ғ ы р: Ту ұстап, тұлпар жаратпай, Алдынан топ таратпай, Елді аузына қаратпай, Жай отындай оқ атпай, Анадан тудым дегенмен, Бастамаса ел, ұлан ба? Мұның ұйқасы өз алдына: олар да – тұлғалас етістіктер: жаратпай, таратпай... Және бір ерекше көрсететін нәрсе – әр шоғырдың ең соңғы тармақтары өзара ұйқасып (қылаң ба, ұлан ба, Тұранда, қараңға, мұнан да, бұлан да, құлан да, қыран да) өлең тұтастығын жа- сайды. Бұл – нағыз жазба поэзияның белгісі. Мұның жүйеге айналып өте айқын көрінген тұсы – Абайдың өлеңдері. Абай шоғырды тек сыртқы көрінісі – ұйқас бірлігі арқылы емес, мағыналық- экспрессивтік, яғни модальдық реңкі жағынан өз алдына дербестік сипат беру арқылы да жетілдірген (мысалы, «Болыс болдым, мінекей» деген өлеңін алыңыз). Шумақсыз (астрофикалық) дүниелердің мұндай мазмұндық- композициялық тұтастықтарға 157 ажыратылуы Дулатта едәуір кездеседі. «Жау көргенде көздейсің» деген өлеңі – 3 шоғыр, олар өз ішінен бір ұйқаспен шоғырланса, әр шоғыр соңғы ұйқастары арқылы байланысып, өлең тұтастығын құрап тұр. Ал бірқатар өлеңдері шоғырларға бөлінгенмен, әр шоғыр- дың соңғы жолдары ұйқаспайды, демек, бұл арқылы өлең тұтастығы берілмейді (ол – әрине, шарт та емес). Мысалы, «Сөзім бар да, көзім жоқ» өлеңі, біздіңше, 4 шоғырдан тұрады. «Күнәм жойқын, тәубем аз» деп басталатын жыры 6 жол – бір шоғыр, әр шоғырдың мағыналық та, ұйқастық та тұтас- 157 Бұл да – біз ұсынған термин: орыс филологиясында «синтаксическое целое» дегенді жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|