-мақжәне -у жұрнақтары арқылы келетін тұлғалар. Мұның
алдыңғы кезеңдерде өнімдірек болған -мақжұрнақты түрін
бірте-бірте -у жұрнақты варианты алмастыра бастағаны
байқалады. Дулат, Шортанбай, Шал ақындар көбінесе соңғы
тұлғаны қолданады: «Өлгеніңше тою жоқ, Жегенін қазақ қою жоқ» (Шортанбай). Тіпті «Тумақтың өлмегі бар» сияқты сен-
тенцияны Шортанбай: «Өлуі болмай қоймайды Туғаннан соң
пенденің» деп қайта құрастырады. Әрине, -мақжұрнақты ва-
риант та ара-тұра қолданылып отырады: «Құбылаға бас қоймақ Мұсылманның тарығы...», «Жиырма тоғыз әріптің Жайын
білмек керек-дүр» (Шортанбай).
Қимыл есімінің осы күнгі норматив -у жұрнақты түрінің ак-
тив қолданыла бастаған тұсы XIX ғасыр деуге болады.
Келесі варианттар қатарын етістіктің ашық райдағы
-ма+й+мын және -ман аффиксті тұлғалары түзеді. Біз сөз етіп
отырған кезеңдегі көркем әдебиет тілінде ауыспалы осы шақ-
тың I жақта жекеше болымсыз аспектіде қолданылатын
-ма+й+мынқосымшалы түрінің орнына көбінесе ықшамдал-
ған -манжұрнақты варианты қолданылады. Мысалы, Махам-
бет аталған категорияны білдіру үшін тек қана осы тұлғаға
жүгінеді: «Мен кеткенмен, тек кетпен...», «Мен кескекті
ердің сойымын Кескілеспей бір басылман...», «Ар-намысым
қашырман...», «Бұлтқа жетпей шарт сынбан...», «Бас кесермін,
жасырман». Бұл амалды ақын көпше мағынада да жұмсайды:
«Бесеуіміз жүргенде, Алашқа болман деуші едік».
Аталған тұлғаны стильдік қолданыспен байланыстырып,
оны айтылмақ ойға қайсарлық, жігерлілік реңкін білдіретін
құрал деп танушылық бар
161
. Бірқатар өлеңдердің контексіне
қарағанда, мұндай стильдік қызметін жоққа шығаруға да бол-
мас (мысалы, осы тұлғамен келетін Махамбет жолдарын
қараңыз), дегенмен -ман аффиксті тұлғаны белгілі бір кезең-
дердегі поэзия тілі үшін жалпы норма деп таныған дұрыс,
161
Балақаев М. Баспасөздің тіл мәдениеті туралы //Тіл мәдениеті және баспасөз. -
Алматы, 1972. - 15-б.
219
өйткені мұның -маймынқосымшалы қатары кемде-кем
ұшырасады, тіпті жоққа тән.
Тұлғалық варианттар қатарына –тұғын ~ тын, -соң ~
