Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
§ 7. XIX ғасырдың І жартысындағы қазақ әдеби тілінің
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -ар/-ер
| § 7. XIX ғасырдың І жартысындағы қазақ әдеби тілінің
грамматикалық сипаты Алдыңғы дәуірлердегідей, мұнда да сол кезеңдегі қазақтың төл әдеби тілінің фонетикалық және грамматикалық құрылы- сын тұтасынан дәл сипаттау қиын: хатқа түскен үлгілері кемде- кем. Дегенмен көркем әдебиет поэзия түрінде болғандықтан, ондағы грамматикалық тұлға-тәсілдердің көп өзгертілмей жететіндігін ескертіп және алдыңғы дәуірлердегі үлгілер тілімен салыстырып, бұл тұстағы әдеби тілдің грамматикасын біршама суреттеуге болады. Сөз етіп отырған дәуір – бізге ең жақын кезең: ол бар болғаны бұдан 160-170 жыл бұрынғы тілімізден хабар береді. Бұл кезеңде де басты-басты морфологиялық тәсілдердің көрінісі қазіргідей: сөзді септеу, жіктеу, тәуелдеу, көпше тұлғада өзгерту тәртібі (парадигмасы); сөздердің қиысу, қабысу, жана- су, меңгеру тәсілдері; етістіктердің рай, етіс категорияларында қолданылуы; сын есімнің шырай түрлері негізінен осы күнгі нормаға сай келеді. Бірақ кейбір морфологиялық тұлғалардың қызметі мен сыртқы көрінісі жағынан ерекшелігі жоқ емес. Ол ерекшеліктер, бір жағынан, тілдің нормалану процесіне тіреліп жатса, екінші жағынан, белгілі бір функционалдық стиль белгілерін танытады. Ең алдымен, грамматикада варианттылық (жарыспалылық) құбылысы бар екенін атауға болады. Жарыспалылық екі-үш са- 217 лада көрінеді: бірі – морфологиялық тұлғалардың қызметінде, екіншісі – сыртқы формасында, үшіншілері – қиысу, меңгеру т.б. амалдарында. Белгілі бір грамматикалық категорияның қызметінде екі тұлғаның жарыса атқару фактісі бар. Мысалы, шаққа бейта- рап, әрдайым болып жататын іс-әрекетті есімшенің -ар/-ер жұрнақты түрімен және ауыспалы шақ тұлғасымен (-ады ) беру көзге түседі. Бұл – бұрыннан келе жатқан варианттылық. Айырмасы – алдыңғы кезендерде -ар тұлғасымен білдіру жиірек байқалса, XIX ғасырдан бастап сөз иелері екінші вари- антын да реті келген тұста қиналмай қолданады: «Екі кісі тең барса, Онды төре береді Ақылы жетік би адам» (Махамбет), «Алғаның жақсы жолықса, Қадірінді біледі» (Шортанбай). Жарыспалылық әсіресе – арға мен -уға тұлғаларының қолданысында күшті сезіледі. Осы күнде -уға (баруға, келуге) түрінде берілетін амал XIX ғасырда әлі де -арға вариантында жиі кездеседі: «Өлең айтып толғандым, Көкірегімді басарға» (Махамбет), «Бармайды ауыз шіркін жамандарға» (Шернияз), «Таяңдық енді өлерге. Күн қанша дүр көрерге» (Шортанбай). Супиндік (мақсаттық) қызметте барыс септікте -у жұрнақты қимыл есімінің орнына -ар жұрнақты есімше тұлғаны қолдану – өзге тілдердің (айталық, татар тілінің) әсері емес, қазақ тілінің өзіне тән және бір кезеңдер үшін норма болған тәсіл. XIX ғасырда -уға варианты да кездесе бастайды: «Жұрт меңгеріп тұруға Әділ төре хан керек» (Шернияз), «Қорғалауға қара таппадым» (Алмажан), «Олардың кегін алуға Кезек бізге жетті деп» (Махамбет). Бұл қызметте үшінші және бір тұлға -маққа/-маға варианты да ішінара орын алады: «Қабанбай елге жар салды, Аттанбаққа қалмаққа» (Дулат), «Өксікті кет- кен қалмақтан, Елдің кегін алмаққа» (Дулат), «Талабың бар жалғанда, Әлде болса аспаққа» (Шортанбай). Алмажан ақын -маққа жұрнақты тұлғаның -маға вариантын қолданады және оны жеңгеге сияқты сөзге ұйқастырып келтіреді: «Шығып едік елімнен, Хан Жәңгірді көрмеге, Арызымды айтып бермеге, Ниеттеніп қана келемін, Ұсынып мойын өлмеге»... Бұл тұлға – -мақ жұрнақты қимыл есіміне барыс септігінің жалғауы - а жалғанған түрі, ол ортағасырлық түркі ескерткіш- 218 тері тілінде қолданылған. Бұл тұлға қазақтың ертеректегі өлең- жырларында да некен-саяқ кездесіп отырады. Қимыл есімінің өзі әлі де екі вариантта кездеседі: олар – жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|