200
Егескен жауды қашырып...
Белін шешіп жатпастан...
Аққудайын таранған,
Өкшесіне қарайған... –
деп, халық ауыз әдебиеті үлгілеріндегі дайын клишелерді
келтіреді.
Тек поэтикалық образдарды ұсынуда емес, жалпы тұрақты
тіркестер мен дәстүрлі эпитетпен келген тіркестерді пай-
далануда да Дулат, ең алдымен, өзіне дейінгі қазақ әдеби
тілінің бай қазынасына иек артады. Оның өлеңдерінде орны-
мен жұмсалған:
тұғырдан түсу, шепті бұзу, олжаны ортаға
салу, жағасы сөгілу, қара қазан, сары бала, кең дүние, жалған
дүние сияқты тұрақты тіркестер ортақ қор болса, осылардың
қатарынан образды эпитеттермен келген тіркестерді де молы-
нан көреміз.
Дулат та өзінің алдындағылар сияқты қару-жарақ, сауыт-
сайман, жауға мінер аттардың атауларын эпитетпен қолда-
нады, тек айырмашылық – Дулаттың көбінесе дайын анықта-
уыштардан гөрі, мағыналары соларға жуық, солар типтес
өзге баламаларын беретіндігінде. Мысалы, Дулатта:
айбар-
лы ақ орда (салыстыр, Қазтуғандарда:
еңсесі биік боз орда,
қалайылаған қасты орда), шаншулы найза (алдыңғыларда:
толғамалы найза) т.б. Бұл – қазақ поэзиясының ұзақ уақыт
дәстүрлі болып келген көркемдеуіш амалдарының бірі.
Сонымен қатар Дулатта жаңа сапалық өзгерістердің эле-
менттері де айқын сезіледі. Фразеология әлемінде ақын екі
түрлі жаңалықты енгізген: бірі – жаңа перифрастикалық
тіркестер жасауы, екіншісі – жаңа фразеологизмдер ұсынуы.
Перифраз (немесе перифраза) дегеніміз – бір нәрсені немесе
құбылысты сол нәрсенің (құбылыстың) бір белгісін, қасиетін
көрсетіп, суреттеп атау
158
. Бұл – тіл-тілдің қай-қайсысында
да бар амал. Қазақ тілінде де (біз ілгеріде талдаған өлең-
толғауларда)
дүние, әлем дегенді «сегіз қиыр, шартарап» деп
атау, өмірді «жалған дүние» деп суреттеген атаулар кездесіп
отыратын. Бірақ бұрынғы ақын-жыраулар бұл тәсілді жаңа
фразеологизмдер тудыруда өнімді түрде қолданбайтын.
158
Достарыңызбен бөлісу: