Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

199
тығын  сақтаған.  Ақынның  «Қылығың  қылжақ  туысқан» 
өлеңі  де  9  шоғырдан  тұрады,  бұл  туындының  тақырыптық-
композициялық  құрылысы  тіпті  қызық:  алғашқы  шоғыр  – 
кіріспе: онда, негізгі идея айтылады, ол – өзін қоршаған «бәрі 
тегін  жертезек»  сияқты  қылығы  «қылжақ  туысқан,  қырт  пен 
мылжың  ағайынның»  қайсысын  таңдап  алайын  деген  күңі- 
реніс,  келесі  шоғырлардың  әрқайсысы  солардың  топ-топ- 
тары: «шаруа десе – жиреңдеп, қымыз аңдып қыдырған» ұл, 
«аңдығаны мал болған» бай, «шешесін тыңдамай кеткен қыз», 
содан соң осылар құраған заман сипаты – «қайран талай жыл», 
«шарғы соққан із», «ұлғайып пәле қау басып, зая кеткен дәм 
мен  тұз»,  «ер  шөгіп,  есер  ер  жеткен  қайран  заман».  Бұл  – 
нағыз профессионалдық сауатты, мәдениетті поэзия үдесінен 
шыққан құрылым. Дулаттың көп өлеңі осылайша жазба поэзия 
үлгісінде туған.
Көркемсөз  дүниесіндегі  жаңалықтардың  бірі  –  образдар  
саласында.  Образ  тіл  элементтері  арқылы  жасалады.  Соны  
образ  тілдік  тұлғалар  мен  тәсілдерде  өзгерістер  мен  жаңа- 
лықтар  әкеледі.  Дулат  бұл  орайда  да  екі  қырынан  көрінеді: 
бірі – бұрынғы қазақ поэзиясы қолданып, қазақ әдеби тілінде 
нормаға  айналған  материалды  еркін  және  орынды  (шебер) 
пайдаланған тұста, екіншісі – тың, жаңа сападағы образдарды 
ұсынған сәттерінде.
Бірінші орайда Дулат қара қылды қақ жару, арғымақ аттай 
аңқылдау,  қыран  құстай  саңқылдау,  көл  қорыған  қызғыштай, 
еңбегі  еш,  тұзы  сор,  бел  шешпей  жорту,  айдын  ала  ту  алып 
жауға  тию  немесе  ту  ұстап  тұлпар  жарату,  азуын  айға  білеу 
сияқты кәнігі образдарды пайдаланады.
Тіпті кей тармақтарда:
Толғаулы найза қолға алып,
Тұйғын құстай толғанып,
немесе:
Түйені жұтсаң – түгімен
Бәлені жұтсаң – бүгімен...
Алты малта ас қылып,
Сары садақ асынып,

200
Егескен жауды қашырып...
Белін шешіп жатпастан...
Аққудайын таранған,
Өкшесіне қарайған... –
деп,  халық  ауыз  әдебиеті  үлгілеріндегі  дайын  клишелерді 
келтіреді.
Тек поэтикалық образдарды ұсынуда емес, жалпы тұрақты 
тіркестер  мен  дәстүрлі  эпитетпен  келген  тіркестерді  пай-
далануда  да  Дулат,  ең  алдымен,  өзіне  дейінгі  қазақ  әдеби 
тілінің бай қазынасына иек артады. Оның өлеңдерінде орны-
мен жұмсалған: тұғырдан түсу, шепті бұзу, олжаны ортаға 
салу, жағасы сөгілу, қара қазан, сары бала, кең дүние, жалған 
дүние сияқты тұрақты тіркестер ортақ қор болса, осылардың 
қатарынан образды эпитеттермен келген тіркестерді де молы-
нан көреміз.
Дулат  та  өзінің  алдындағылар  сияқты  қару-жарақ,  сауыт- 
сайман,  жауға  мінер  аттардың  атауларын  эпитетпен  қолда- 
нады, тек айырмашылық – Дулаттың көбінесе дайын анықта- 
уыштардан  гөрі,  мағыналары  соларға  жуық,  солар  типтес 
өзге  баламаларын  беретіндігінде.  Мысалы,  Дулатта:  айбар-
лы  ақ  орда  (салыстыр,  Қазтуғандарда:  еңсесі  биік  боз  орда, 
қалайылаған  қасты  орда),  шаншулы  найза  (алдыңғыларда: 
толғамалы  найза)  т.б.  Бұл  –  қазақ  поэзиясының  ұзақ  уақыт 
дәстүрлі болып келген көркемдеуіш амалдарының бірі.
Сонымен  қатар  Дулатта  жаңа  сапалық  өзгерістердің  эле- 
менттері  де  айқын  сезіледі.  Фразеология  әлемінде  ақын  екі 
түрлі  жаңалықты  енгізген:  бірі  –  жаңа  перифрастикалық 
тіркестер жасауы, екіншісі – жаңа фразеологизмдер ұсынуы.
Перифраз (немесе перифраза) дегеніміз – бір нәрсені немесе 
құбылысты сол нәрсенің (құбылыстың) бір белгісін, қасиетін 
көрсетіп,  суреттеп  атау
158
.  Бұл  –  тіл-тілдің  қай-қайсысында 
да  бар  амал.  Қазақ  тілінде  де  (біз  ілгеріде  талдаған  өлең-
толғауларда) дүние, әлем  дегенді «сегіз қиыр, шартарап»  деп 
атау,  өмірді  «жалған  дүние»  деп  суреттеген  атаулар  кездесіп 
отыратын.  Бірақ  бұрынғы  ақын-жыраулар  бұл  тәсілді  жаңа 
фразеологизмдер тудыруда өнімді түрде қолданбайтын.
158

жүктеу/скачать 2,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: