§ 3. Көркем әдебиеттің қисса жанры және оның тілі

238
дау қажет, сол сияқты «Ер Тарғын қиссасы», «Қисса-и Алпа-
мыш», «Қисса-и Қыз Жібек» деген тұмаршаларды есепке ал-
май, бұларды қазақтың фольклорлық дүниелерінің жанрында 
зерттеу керек деп табамыз.
Ал  енді  бірқатар  «Қисса-и»-мен  басылған  және  «қисса» 
айдары тағылмаған «Ақуал» сияқты кітапшалар не әдеби, не 
идеологиялық құны жоқ, «жай тұрғанча бір қисса болсұн деп 
йаза салған» әдебиеттің ешбір жанрына жатпайтын дүниелер 
ретінде  танылуға  тиіс  және  солай  танылып  жүр.  Мысалы, 
Б.Әбілқасымов «Қисса-и әдеблі бала» (Қазан, 1897), «Қисса-и 
Ғажам екеуі жолдас болған» (Қазан, 1898), «Мақулат» (Қазан, 
1897), «Берің зекет кітабы» (Қазан, 1898) сияқты Кашафуддин 
Шахмардановтың  «қаламынан»  туған  кітапшаларға  осындай 
баға береді.
Ал шын мәніндегі қиссаларға келсек, бұл – XIX ғасырдың 
ІІ жартысында, дәлірек айтсақ, соңғы ширегінде туған көркем 
әдебиет жанры, оның ішінде де поэзия дүниесіне қол артқан 
үлгілер.  Олардың  өзге  жанрлардан  ерекшеленетін  негізгі 
белгілері,  біріншіден,  сюжетті,  оқиғалы,  көлемді  шығарма 
болулары,  екіншіден,  тақырыбы  мен  сюжеті  араб,  парсы, 
түркі  тілдерінде  жарияланған  үлгілерден  алынғандықтары, 
үшіншіден,  тілдерінде,  әсіресе  грамматикалық  түлға-тәсіл- 
дерінде шағатайлық, ескі қазақтың жазба дәстүр элементтерінің 
қатысуы  болып  табылады.  Төртінші  белгісі  ретінде  қисса 
жанрының  жазба  дүниелер  екендігін  атауға  болады.  Соңғы 
белгісіне байланысты «кітаби тіл» деген терминнің қазақ топы- 
рағында  жасалу,  таралу  тарихының  сыры  ашылады.  Атақты 
шығыстанушы  В.В.Радловтың  кітап  өлең,  кітаби  ақындар 
деген  терминдерді  өзі  де  байқамастан  ғылыми  айналымға 
түсіргені  филология  әлеміне  жақсы  таныс.  Ол  өз  тұсындағы 
қазақ әдеби үлгілерін халықтың өзі екіге бөліп: народные из-
речения (қара сөз) и книжные песни (кітап өлең) деп атайды 
деген-ді
170
. Бұл жердегі «қара сөз» – проза дегеннің баламасы 
емес,  ауызша  тарап  келген  қазақтың  төл  көркемсөзін  (фоль-
клоры  болсын,  авторлы  әдебиеті  болсын)  баспа  арқылы  та-
райтын  «кітап  өлеңдердің»  қарама-қарсысына  қойып  атау 
170
  Радлов  В.В.  Образцы  народной  литературы.  -  Ч.  III.  -  Киргизское  наречие.  - 
СПб., 1870. - С. XVIII.

239
үшін таңдаған термині (сірә, мұңдағы қара сөзін ғалым халық 
дегеннің баламасы ретінде алғанға ұқсайды: народные изрече-
ния – қара сөз).
Демек,  өткен  ғасырда  қисса  сөзі  –  «кітап  өлеңдер»,  жал-
пы  «кітап  болып  басылған  дүниелер»  дегенді  білдірген,  бұл 
кезде  аталған  әдебиет  жанры,  мазмұны,  идеологиясы,  автор-
лы, авторсызы, тілі, пайда болған уақыты, адресаты жағынан 
ажыратылмаған. Сондықтан «Алпамыс», «Қамбар батыр», «Ер 
Тарғын» сияқты ежелгі батырлар жырлары да, «Қыз Жібек», 
«Айман-Шолпан»  тәрізді  лиро-эпостар  да,  қазақтың  профес-
сионал ақындарының өлеңдері де, жыр-дастан болып келетін 
жаңа туындылар да – баршасы « Қисса-и» атымен басылды. Ал 
бізге бұларды ажырату керек. Оларды ғылыми тұрғыдан талда-
уда, әсіресе тілдік-стильдік сипатын тануда атына қарамай, за-
тына қарасақ, қисса атаулы әдебиет жанрына араб, парсы, үнді 
және  өзге  түркі  тілдеріндегі,  оның  ішінде  «шағатай  тіліндегі 
жазба  әдеби  мұралардың  сюжетіне  құрылып  жырланған, 
оқиғалы,  көлемді  дастан-жырларды  жатқызу  керек  болады. 
Қазақтың төл эпостары да оқиғалы, көлемді жырлар, бірақ ай-
ырмасы – соңғылар авторсыз, көбі ұрпақтан ұрпаққа ауызша  
таралып келе жатқан ескерткіштер, ал қиссалар – жаңа құбы- 
лыс.  Қисса-дастандардың  өзін  мазмұны  мен  мақсатына 
қарай  екіге  бөліп  қараған  жөн:  бір  тобы  –  шығыстың  клас- 
сикалық  әдебиеті  үлгілерін  қазақша  жырлаған  туындылар. 
Олар: «Шаһнама», «Жүсіп-Зылиқа», «Мұңлық-Зарлық», «Сей- 
фүлмәлік»,  «Бозжігіт»,  «Шахмаран»,  «Шәкір-Шәкірат»  т.б.  
Бұлардың  тақырыбы  азаматтық,  көбінесе  махаббат,  адам- 
гершілік жайы. Екінші тобын ислам дінін уағыздап, оның са-
хабаларын  дәріптейтін  дастандар  («Салсал»,  «Жұмжұма», 
«Кербаланың шөлінде» т.б.) құрайды.
Белгілі  бір  жанрда  жаңа  туған  жазба  дүниелердің  қазақ- 
тың  өзге  туындыларынан  айырмасы  тек  «кітаптан  оқыла-
тындығында» ғана емес, тілі мен стилінде де болды. Олар жаз-
ба  үлгілер  болғандықтан,  түркі  жазба  тіл  дәстүріне  біртабан 
жақындау  келуге  тырысты.  Сірә,  түркі  халықтары  өмірінде 
жазба тіл дәстүрінің бар екендігін, оны жазба дүниеге келген-
де  берік  сақтау  керектігін  сезіну  қазақ  топырағында  мықтап 
орын  тепкен  сияқты.  Жалғыз  қиссаларда  емес,  әйтеуір  қолға 

240
қалам  ұстаған  сәтте,  егер  жазба  проза  жанрында  болса, 
«шағатайшылап»  жіберуден  қазақтың  қай-қайсысы  да  тарты-
на алмаған. Мысалы, Абайдың өзі інісі – Халиоллаға қазақша 
жазып  келе  жатқан  хатын:  һәрдайым,  тауфиклы,  абыройлы, 

жүктеу/скачать 2,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: