Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| умрыңызды тілеп хат жазғучы ағаңыз Ибраһим Құнанбай ұғлы
деп білесіз деп «шағатайшылап» бітіреді. Немесе Қарамола съезінде Абайдың қатысуымен қазақтың әдет-ғұрып заңының жобасы түзілгенде де, көп тұстарда автор мен аудармашылар «кітапшылап» кетеді (-ған жұрнақты есімшенің орнына -мыш тұлғасын қолдануы; етістіктің предикаттық көрсеткішін -дүр арқылы білдіруі; бірлән, илән, лекин шылауларын жұмсауы және мәтін емлесінің түркі жазба дәстүріне бағындырылуы т.т.). Тіпті аталған мәтін бұлайша Абайдың өзі тұрғызбаса да, қол қойғанына қарағанда, мақұлдағаны хақ, өйткені бұл – жаз- ба құжат, ал сол тұстағы қазақша жазба дүние бұрыннан келе жатқан «түркілік» жазба дәстүрден қол үзбеуі керек болған сияқты 171 . Қиссалардың «шағатайшылап» берілуіне, біздіңше, бірнеше фактор себеп болды. Бірі – өлең-жырды жазба түрде ұсыну- дың сонылығы; бұрын қазақтың ақын-жыраулары өз туынды- ларын ауызша жырлап, құлақпен тыңдауға арнайтын, енді өлең- ді тасқа басып, оқитын етіп ұсыну тәрізді жаңа акт – оның тіліне де өзгеше қарауға мәжбүр етті. Жаңа жазба дүниенің авторлары өз туындыларын бұрынғы оқылып келе жатқан- дардан (шағатайша әдеби үлгілерден) тіл жағынан көп алшақ- тамайтын, кәнігі болуы керек деп ұғынды. Бұл – бір. Екіншіден, қиссалардың тақырыбы мен сюжеті шығыс әдебиетінен, көбі- не-көп «түркі» тіліндегі ескерткіштерден алынды. «Түркіше» өте сауатты, көзі ашық, мұсылманша жақсы хат таныған қисса авторларының тіліне сол «түркінің» сөз саптауы мен тіл машығы оңай оралып тұруы да себеп болды. Үшіншіден, кейбір зерттеушілердің айтуына қарағанда, «кітаби тіл» ту бастан-ақ діни уағыздамалардың жаны болды, «діни қисса өлеңдерді халық санасына жеткізуді «кітаби тіл» өз мойнына алды. 172 171 Бұл жөнінде талдауды мына кітаптан көруге болады: Әбілқасымов Б. XIX ғасырдың II жартысындағы қазақ әдеби тілі. - Алматы, 1982. - 102-107-б. 172 Құрышжанов Ә. Кітаби тіл материалдарынан // Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері. - Алматы, 1960. - 2-шығуы. - 73-б. 241 Сөйтіп, қиссалардың тілі емлесінен бастап, сөз таңдау, морфологиялық тұлға-тәсілдерді қолдану саласына дейін «кітаби тіл» сипатын алды. Бірақ бұл сипат барлық қиссаларда бірдей дәрежеде, қатаң түрде сақталған жоқ. «Шағатай» элементтері бірінде аз, бірінде көп кездесіп отырды. Мы- салы, діни мазмұнды қиссалар мүлде «кітапшылап» кетсе, классикалық шығыс әдебиеті сюжетіне жазылған дастандарда қазақ тілі элементтері басымдау болды 173 . Қисса мәтіндеріндегі шағатай элементтерінің көп-аздығы авторына да байланысты болды. Автордың қазақша ақындық дарыны неғұрлым күштірек болса (мысалы, XX ғасырдың басындағы қиссашыл Ақылбай Сабалұлы сияқты), соғұрлым оның кітапшылауға құмарлығы да кемдеу болғанға ұқсайды. Қиссалардың «кітаби тілдік» белгілері топтастырып талда- ғанда мынадай: жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|