Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»


§ 14. Ұлттық жазба әдеби тілдің лексикалық



Pdf көрінісі
бет160/180
Дата14.03.2022
өлшемі2,1 Mb.
#27901
түріБағдарламасы
1   ...   156   157   158   159   160   161   162   163   ...   180
§ 14. Ұлттық жазба әдеби тілдің лексикалық 
құрамының толығуы және нормалануы
XIX  ғасырдың  II  жартысындағы  ұлттық  жазба  әдеби  тіл
 
өзіне  дейінгі  қазақтың  ауызша  тараған  төл  әдеби  тілінің  бар 
қазынасын  түгел  пайдаланғандықтан,  бұрынғы  лексикалық 
қат-қабаттар  мен  нормалары  бұған  да  тән  болды.  Сонымен 
қатар  мұнда  сапалық  өзгешеліктер  орын  алды.  Әдебиеттің 
жаңа жанрларының пайда болуына және шығарма тілінің сол 
шығарманың идеялық-тақырыптық мазмұнына үндесе түсуіне 
байланысты  лексикалық  топтар  көбейіп,  сөздік  құрам  жаңа 
көздермен (каналдармен) байыды.
Әсіресе әлеуметтік-саяси лексика тобы ұлғайды. Публици-
стика мен жартылай ғылыми стильдердің тууына байланысты 
қоғам өмірі, саясат, заң, медицина, география, табиғаттану т.б. 
қатысты сөздер әдебиетте актив және молынан қолданыла ба-
стады.  Олардың  жоқтары  жасалып,  барлары  тұрақтала  түсті. 
Әсіресе дерексіз ұғым атаулары көзге түсерлік дәрежеде дамы-
ды. Олар адамзаттың рухани дүниесін сөз ету үстінде публи-
цистика мен ғылыми әдебиетте жиірек қолданылатыны мәлім. 
Осы жанрларға жататын Абайдың «Қара сөздері» мен мерзімді 
баспасөз  тілі  және  көпшілік-ғылыми  үлгілер  қазақ  тілінде 
дерексіз есімдердің молаюына бірден-бір себепкер болды.
Бұл  кезендегі  қазақтың  ұлттық  әдеби  тілінің  лексикасын- 
дағы ерекшеліктердің бірі – жаңа сөздердің (неологизмдердің) 
көптігі болды. Мұнда бұрыннан бар сөздердің не мағынасын 
ауыстырып,  немесе  қолданылу  жиілігін  арттырып,  тұрақтан- 
дыру  да,  өзге  тілдерден  сөз  алу  да,  қазақ  сөздеріне  жұрнақ 
жалғап, жаңаларын жасау да орын алды. Әсіресе соңғы орай-
да -лық жұрнағының қызметі күшейді. Мысалы, Абайдың бір 
өзі  осы  жұрнақтың  көмегімен  ондаған  жаңа  атауды  ұсынды 
(ынтықтық, масқаралық, қырмызылық, суықтық, жылылық, 
арлылық,  тоқтаулылық,  жеңсікқойлық,  қорғалауықтық  т.т.). 
Бұл  атаулардың  бірқатары  тұлға  ретінде  бұрында  да  бар 
болғанмен, белгілі бір терминдік мәнде жұмсалмайтын.
XIX ғасырда шыққан екі тілдік сөздіктерді құрастырушы- 
лар орыс сөздеріне қазақша балама іздеу үстінде кейбір жаңа 


323
сөздерді өздері жасап отырған. Ол үшін жалпы мағынасы жуық 
келетін,  бұрыннан  таныс  қазақ  сөздерін  немесе  қазақ  тіліне 
сіңіп  кеткен  араб-парсы  сөздерін  алады.  Мысалы:  ойыншы  – 
актер,  сома  –  капитал,  өсімші,  сүтхор  –  банкир,  әмектес  – 
компаньон т.т. Сөздікшілер жаңа сөздер жасауда калька тәсілін 
пайдаланады. Мысалы, поденщик деген ұғымды күндікші деп, 
печатный деген ұғымды тасқа басқан деп, больница –ауруха-
на, отдых – демалыс, писец – жазушы деп ұсынуларынан каль-
ка құбылысы көрінеді.
Лексика  құрамын  толықтырудың  келесі  жолы  бұрыннан 
қолданылып келген араб-парсы сөздеріне жаңа, нақты мағына 
беру арқылы жүзеге асқан. Мысалы, бұл кезде ғылым/ илм/ілім, 
ғалым, ақы/хақы, дарухана, хисап ілімі, кітапхана, кітапшы, 
өнер/  һөнер,  махкеме,  қызмет/хизмет  деген  сөздер  қазақ 
қауымы  үшін  енді-енді  таныс  бола  бастаған  наука,  ученый, 
жалованье, аптека, арифметика, библиотека, библиотекарь, 
искусство, управление, служба деген терминдердің баламасы 
ретінде  тұрақтала  бастайды  (әрине,  бұл  ұғымдардың  өздері 
бұрыннан таныс болғанмен, оларды бір сөзбен дәл атау дәстүрі 
жоқ екендігі аян).
XIX  ғасырдың  II  жартысында  осы  көрсетілгендей,  араб-
парсы  сөздерін  түрлендіріп,  ягни  мағыналарын  жаңғыртып, 
кеңейтіп, тарылтып пайдалану, тіпті бұл тілдерден жаңадан сөз 
алу  –  әлі  де  тоқтамаған  тірі  процесс  болатын.  Әсіресе  проза 
жанрлары шығыс тілдерінің элементтерін молырақ жұмсады. 
Бұл  кезенде  араб-парсы  сөздері  поэтикалық  қазына  қорын 
да  түзеді.  Дүлдүл,  перизат,  айдаһар  тәрізді  сөздер  өздерінің 
мифологиялық мәндерінен айрылып, поэтикалық образдар жа-
сайтын құралға айнала түседі. Мысалы, Абайдың перизаты – 
пейіштегі хор қызы емес, «Евгений Онегиндегі» Татьяна Лари-
на! Айдаһары – айналасын жалмайтын мифологиялық аждаһа 
емес, Кавказдағы Терек өзенінің толқыны!
Қазақ  лексикасы  орыс  сөздерімен  толықты.  Әсіресе  Ре-
сей  империясының  ел  билеу,  сот  жүйесіне,  сауда-саттыққа, 
орыс  мәдениеті  арқылы  келген  әртүрлі  зат,  бұйым,  іс-әрекет 
атауларына,  оқу-ағартуға  байланысты  жаңа  ұғымдарды  орыс 
сөздерімен  білдіру  принципі  орнықты.  Мысалы,  бір  ғана 


324
сала – қазақ даласына келген Ресей империялық сот істеріне 
қатысты  закон,  адвокат,  дознание,  посредник,  судья  сияқты 
орыс  сөздері  баспасөзде  де,  ресми  іс-қағаздарында  да,  Абай-
да  да  еркін  пайдаланылады.  Сол  сияқты  доктор,  визит,  на-


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   156   157   158   159   160   161   162   163   ...   180




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет