Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| көтерме (комиссионерство), бас сату (совсем продать), бас
алу (совсем купить), алып сатар (барышник). Қазақ лексикасының сауда капиталына байланысты сөздері бірте-бірте жасалғанын, кейбіреулерінің өткен ғасырларда-ақ көнеріп, пассив қорға кеткенін, енді біреулерінің түзетіліп, айқындала түскенін де екі тілді сөздіктерден көруге болады. Мысалы, 1878 жылғы А.Старчевский сөздігінде «ярмарка» – ақ базар деп көрсетілсе, кейінгілерде жәрмеңке, «вексель» – 1878 жылғыда – куә қағаз, кейін – бексел деп орысша терминнің өзі алынған. Алғашқы сөздіктерде қазақ үшін беймағлұм ұғымдарды суреттеп түсіндіру амалына жүгіну де бар бол- са (мысалы, «процент» – өсім жүз сомға), кейінгілерде тер- минге балама термин ретінде бір сөз (өсім) қалыптастырыла бастағаны байқалады. Әрине, әр сөздікте бір ұғымның әртүрлі берілуінде, біздіңше, екі түрлі себеп бар: бірі – осы жаңа ұғым атауларының әлі қалыптасып болмауы, бұл – іздену процесін көрсетеді, екіншісі – сол ұғымдардың Қазақстанның кең-байтақ даласының әр өлкесінде әртүрлі аталуының хатқа түсуі. Бүгінгі ғылым үшін мұның екеуі де құнды материал болып табылады. 2. Әңгіме болып отырған екі тілдік сөздікттерде ислам дініне қатысты ұғымдарды кемде-кем ұсыну бағыты байқалады. Оның орнына миссионерлік қоғам тарапынан шығарылған сөздіктерде әдейі «Бог» деген тарау беріліп, онда христиан дініне қатысты ұғымдар атауын көрсетуге ұмтылушылық бар. Бірақ баса көрсететін бір сипат – бұл сөздіктерде қазақ тілінен араб-парсы сөздерін аластату ниеті де және, керісінше, бұл тілдерді жаңа сөз жасаудағы көз етіп ұстау бағыты да жоқ. Бұларда қазақ тілінде ертеден қолданылып келе жатқан ара- бизмдер өзгертілмей, толық берілген. 3. Қазақ қоғамы өміріне жаңадан еніп жатқан құбылыстар мен ұғымдардың атауын жасауда өткен ғасырдың өзінде- ақ қазақ тілі өз мүмкіндігіне иек артқаны осы сөздіктерден білінеді. Мысалы, аренда – өсім, банкир – сүтхор, өсімші, ра- ботник – жұмыскер, малай, слуга – төлеңгіт, станция – қызыл үй, бекет, темница – қараңғы үй, хирург – сынықшы, худож- ник – ұста, жамаушы, будка полицейского – қарауылшы үй, 336 компания – ортақ, железная дорога, вагон, локомотив – от арба, пароход – от қайық ,столетие – жүз жыл, подорожная – бедерлі қағаз, баллотировка – тас салу т.б. Революцияға дейінгі сөздіктердің бірқатарында түсіндір- мелік сипат бар. Әсіресе Ильминскийдің, Будаговтың, Радлов- тың сөздіктерінде кейбір қазақ сөздерінің түсіндірмесі не этно- графиялық, не лингвистикалық, не филологиялық мәліметтер болып келеді. Мысалы, Н.И.Ильминский шақыру деген сөзді тек «звать», «кликать» деп білдіріп қоймайды, осы тұста қазақтардың әр малды әр жағдайда қалай шақыратынын да көрсетеді. Үй сөзі де кішігірім этнографиялық этюд ретінде кел- ген. Мұнда қазақтың киіз үйінің барша бөлік, жабдықтарының атаулары суреттеме жолмен толық түсіндірілген. Онымен де тынбай, автор іргеден шығарып жіберу («енші бермей қуып жіберу») сияқты тұрақты тіркестің де беретін мағынасын көрсетеді. Бұл іспеттес материалдар, бір жағынан, сол кездегі қауым- ға қазақ халқын, оның тұрмыс күйін, шаруашылығы мен мәдениетін таныстырғандығы үшін құнды болса, екінші жағы- нан, кейбір көне немесе жергілікті сөздердің мән- мағынасын ашып беретіндігі үшін бағалы. 4. XIX мен XX ғасырдың бас кезінде шыққан екі тілдік сөздіктер қазақ тілінің лексикалық құрылымының сол кездегі қабаттарын көрсетеді. Бұл кезеңдегі қазақ тіліндегі кірме сөздердің үлкен бір тобы – орыс сөздері. Орыс халқымен әр алуан саладағы қарым-қатынастар арқылы келген жаңа ұғым атауларының бірқатарын аудармай, орысша алу бағыты көзге түседі, Мысалы 1893, 1911 жылғы «Шағын орысша-қазақша сөздіктерде» мынадай орыс сөздері орын алған: аршын, ағлөп (оглобли), бет (печь), бөрене, булка, бөшке, вилка, гармун, гри- жүктеу/скачать 2,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|