Мәдібаева қанипаш қайсақызы
жүктеу/скачать 1,9 Mb.
|
Мадибаева-Қ.XIX-ғасыр-әдебиетінің-қөркемдік-дамуы-Оқу-құралы-2007ж.
- Бұл бет үшін навигация:
- Отыз тоғызыншы сөз.
- Қырық бірінші сөз.
- Қырық үшінші сөз.
| Отыз жетінші сөз. Тіршілік философиясын тұтас қамтыған халық даналығына өз ойшылдығын қосып, нақыл сөз, ақыл сөзді алға тартып, тағы да қазақты бағу.
Отыз сегізінші сөз. Таным философиясы. Абайдың бар шығармасы арқау еткен бар күйдің, бар шынның бір түйіні есепті; ойшылдық алымы, хакімдік айдыны өзгеше бір үлгіде ашылған сөз. …Анық үшін ол Алланың өзіне ғашықтық. Ғылым – Алланың бір сипаты, ол хақиқат, оған ғашықтың өзі де халық һәм адамдық дүр. Болмаса мал таппақ, ғиззат-хұрмет таппақ секлді нәрселердің махаббаты бірлән ғылым-білімнің хақиқаты табылмайды. Исламның негіздерін, шарттарын ғылыми жөнде ұғындыру. Кәміл мұсылмандық. Алла махаббатпен жаратқан адам баласының адамшылық қағидаларын айғақтау. Отыз тоғызыншы сөз. Елдің бірлігі, Абай қазақтың намысына ши жүгіртіп, ата-бабаның айрықша қасиетін жоқтайды. Мұндағы мұраты да – ел бағу. Қырқыншы сөз. Тағы да қазақтың күйі, қазақтың құлқы талқыға түседі.Абайдың адам табиғатындағы ежелгі тайталасты – жақсылық пен жаманның арпалысын қазақтың жанына батырып, қазақтан ғана көріп сөйлеуі ұлтының есін жиғызу үшін қолданып отырған “естен тандыру” емі (шоковая терапия – Қ.М.) Қырық бірінші сөз. Бұл да – сол. Қырық екінші сөз. Қазақтың кембағалдығы – оның жұмысының жоқтығынан, әлеуметтік күйінен туып отыр деп, түйін жасайды Абай. Абай бүкіл қоғамдық құрылым, қазақтың ендігі тұрмыс күйі оны қалай қарай құлдыратып әкетіп, құрдымға батырып апара жатқандығын, сөз жоқ, қазақтың өзінен ғана көріп отырған жоқ. Қазақты қалай ұстаймын десе, солай ұстап отырған оның ұлттық азғындау, азып-тозуына соншалықты “ішін ауыртпайтын” үстемдікке қарап не шара қыларын білмей арпалысады Абайдың жаны “Жартасқа барып, күнде айғай салады…” Қырық үшінші сөз. Адам табиғаты. Адамның жан күйі, жан қуатты. Тіршілік ұстанымы. Абайдың дүниетаным алымы. 3.2.1 Абай өлеңіндегі Шығыс үлгісін айқындау мәселелері Абайтану саласының қиын да күрделі бір арнасы ол – сөз жоқ, Абай шығармаларындағы Шығыстық қайнар көздер. Абай мұрасының Шығысқа қатысы жайлы баспасөзде алғаш жарияланған пікірлер Кәкітай Ысқақов пен “Уақыт” газетіндегі (1908, № 388) мақала еді. Абай шығармаларындағы шығыстық сипаттарды зерттеу үлкен әзірлікті қажет ететін күрделі мәселе. Бұл ең әуелі, жалпы мұсылман Шығысы мәдениетін, философия тарихы мен классикалық мұраны түпнұсқадан оқу деген сөз. Осы тұрғыда Абай шығармаларының Шығысқа қатысы жайын түбегейлі қарастырып, ғылыми деңгейге көтерген Мұхтар Әуезовтің әр уақыт оралып соғып, жаңа таным, соны пікірі ұсынып, мәселені тереңнен зерделеп отырғаны белгілі. Абайдың Шығысына байланысты М.Әуезов пікірлері үздіксіз, жанды ізденіспен толығып, байып, дамып отырды. М. Әуезов Абай шығармаларының Шығысқа қатысы жөнінде алғашқы пікірін өте ертеде жазылған Абай өмірбаяны жайлы еңбегінде білдіреді. Абай мұрасының шығыстық белгілері жайлы абайтану саласында М. Әуезов ең алғаш мақсатты түрде мәселені қойды. Ол Абайдың жастық шағынан басталып, өмірінің соңына дейін өзекті желідей созылған шығыстық белгілердің ақын дүниетанымы мен көркемдік шеберлігінің қалыптасу, даму, өсу жолындағы түрлі кезеңдерін ерекше ден қойып зерделеп отырды. М. Әуезовтің Абай мұрасының Шығысқа қатысы жайлы зерттеулері, ондағы ғылыми ойының қорлану, жетілу, жаңа сапа тауып түбірлі пікірлерге бет алу жолына ой жіберсек, әр кезеңде әр түрлі таным тұрғысынан келіп отырғанын, түрлі ой-толғаныспен елеп-екшеп, сұрыптап отырғанын көреміз. 1934 жылғы “Абай ақындығының айналасы” атты зерттеуінде Мұхтар Әуезов ақынның шағатай әдебиетіне қатысына сәл жатырқай қарайтыны белгілі. 1945 жылы М. Әуезов Абай мұрасының нәр тартқан үш бұлағы жайлы аса күрделі танымын алғаш рет айқын танытқандай. Абайдың шығыстың көркем классикалық поэзиясымен шығармашылық қатынасы жайлы бір айтса, Абайдың ақындық кітапханасының шығыстық арналарын қарастыруында және де бір үлкен мәселе етіп Абайдың тарих, философия жөніндегі сусындаған бұлақтары Шығыс ойшылдарының еңбектері де болғандығын айтты. М. Әуезов Абайдың Шығысын абайтанушы М. Мырзахметовтің көрсетуінде мынадай төрт салаға топтастырды. 1. Абайдың ақындық кітапханасының көлемі мен жайы. 2. Абай және Шығыс классиктері. 3. Абайдың исламиятқа қатысы. 4. Абай және мораль философиясы. Бұл пікірлер, әрине, М. Әуезовтің Абайдың Шығысқа қатысын зерттеуді орынды көтеріп, түрлі нәтижелерге қол жеткізудегі сатыларын, қамтыған мәселелерін ауқымын айқындауда,сонымен бірге Абайдың Шығысын тануда белгілібір уақыттарда қажеттілігі болған пікірлер. Біздіңше, Әуезовтің Абайдың Шығысын ашуын әлде де қарастыра түсу арқылы аталған мәселелердің ар жағынан Абайдың Шығысын зерттеуді тереңдете түсер көп қисындар табуға болады. Абай шығармаларының Шығысқа қатысын бұрмалау, теріс бағалау, үстірт қана шолып өту, тіпті кейде тарс етіп, жұмған ауызды ашпай өте шығу сияқты түрлі ахуалды абайтану ілімі бастан аз кешкен жоқ. Сондай құбылыстар Абайдағы айқын көзге ұрып тұрған шығыстық белгі, шығыстық сарындарды басқаша тануға, тануға итермеледі. Абайдың Шығыс әдебиетіне қатысы жайлы қазақ әдебиеттану ғылымында М. Әуезовтен кейін С. Мұқанов, Қ. Жұбанов, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, Р. Сыздықова, Қ. Өмірәлиев, М. Мырзахметов, Т. Әлімқұлов, А. Қыраубаева, Ө. Күмісбаев, Ғ. Есім, А. Жақсылықов, т.б. ғалымдар еңбектерінде қарастырылып отырды. Бүгінде Абайдың Шығыс әдебиетімен, Шығыс мәденитімен байланысын қарастырған біршама толымды зерттеулер бой көрсетіп отыр. Абайда, Абайдың Шығыс әдебиетінен алғаны, үйренгені туралы оның өлең өлшемі, сөз қолданысы, дүниетаным пікірлерін аша түсер нақытылы зерттеулерге бару –қазіргі абайтанудың ендігі кезектегі күрделі міндеттерінің бірі. Абайдың ақындық айналасы мәселесі – абайтанудың өзекті арнасы. Абайдың Шығыс мәдениетіне, әдебиетіне қатысы жайлы әріден айтылып келеді. Абайдың Шығысы дейтін мәселенің аясында Абайдың исламиятқа қатысы да, Шығыс поэзиясы үлгілерінен үйренуі де, Шығыс философиясына бойлауы да белгілібір дәрежеде айтылып, қамтылып отырды. Абайдың Шығысқа қатысы жайлы баспасөз бетінде алғаш жарияланған дүние “Семипалатинский листок” газетіндегі Әлихан Бөкейханов жазған азанама болса керек. Абайдың өмірі мен шығармалары жайында Кәкітай Ысқақұлынан алған деректерді Әлихан Бөкейханов Абай ақындығы жайлы өзіндік наным-таныммен құнарландырып, жүйелеп баяндап бергендігі белгілі. “Ислам дінінің далаға орнығуының пайда-зиянына орай жаңа заманның талабымен Абай білімге ден қойып, араб, парсы түркі тілдерін кітап арқылы үйренеді. Табандылығы мен бейімділігінің нәтижесінде өз бетімен араб, парсы тілдерін еркін меңгеріп, қасиетті біліммен сусындады. Молда мен қожалар туралы далаға кең таралған “аңқау елге арамза молла” деген мақалға орай олар өздерінің жан дүниесінің пасықтығын әшкерелеуден қорқып Абаймен кездесіп, сұхбаттасудан қашқақтап жүретін. Осы арада Абайдың ислам дініне қатынасын да айта кету лазым” – деген Әлихан Бөкейханов абайтанудағы үлкен бір мәселенің жайын алғашқылардың бірі болып қозғаған еді [85, 13 б.]. Әрине, Абайдың қасында болып, не оқып, не білгенін көбірек көріп, таныған Кәкітай Ысқақұлының мына бір деректерін Әлихан Бөкейханов пайдаланды: “Уақытында аз да болса ислам діні, ғылымы кіріп келе жатқан жаңа заманның ретімен Абай ғарапша, парсыша, түрікше кітаптарды көп оқып, олардың ішіндегі ғылымынан үлкен хабардар болды. Сол талаппенен қырда ғарапша, парсышаға Абайдан артық білетін ешкім болмады. Өзге жерде өтірікті-шынды жұртты өзіне қаратып жүргенде, Абай алдында надандығы білініп масқара болып қалам ба деп шала оқыған ғылымы бар молда-қожалар Абайдан қашып жүруші еді” [95, 41 б.]. Нәзір Төреқұлов “Қазақ” газетінің 1916 жылғы 9 ақпанда шыққан №164 санында жарияланған “Әдебиетімізге көз салу” дейтін мақаласында әдебиет, тіл мәселелерін қозғай отырып, тілді байыту мәселелеріне үңілуге тартады. Қазақ тілі, анықты да гибкость – икемділігінде, плавность – ағымы тегістігінде Радлов секілді түршілердің ойынша Европа тілдерінен франк тілімен тең. Бірақ қошаметіне мәз болып, тілімізді ескерусіз тастай алмаймыз, һәрдайым тіліміз үшін бар күшімізді жұмсап, ажарларымыз, байытуымыз тиіс. Бұл пайда негізді қай жерге құрайық, жетпеген сөздерді, терминдерді, мағыналарды, әдебиетті, жаңа түрлерді қайдан алайық? Міне осы мәселелерді шешпеншілік. Соның үшін басқаларға бір көз жіберелік дей отырып, Абай Европа мәдениетіне; әдебиетіне бой ұрып, қазақ әдебиетін түрлендірді, әйтпесе ол үшін араб, ғажам жолы да ашық еді деп, Абайдың Шығысқа қатысын арнайы сөз етуді қажет деп таппайтындай байлам жасайды. Жалпы, абайтану тарихында Абайдың Батысын басым айттық. Абай қазақ өлеңіне әкелген жаңалықтың барлығын орыс, Европа әдебиетінің ықпалы деп қана қарастырған жағдайларымыз басым болды. Абайтануда Абайдың Шығысы саяси ағартушылардың ықпалынан ұзақ жылдар бойы ұдайы шектеліп отырды. Қазіргі кезеңде, кезінде абайтанудағы “ақтаңдақтар” болып дамуға мәжбүр болған көптеген жазба дерек, тұжырым-танымға тыйым салу тыйылған кезде, Абайдың Шығысы жайлы тынымымызды кеңітуге, байытуға, дамытуға өріс ашылып отырған уақытта, сол, бір замандарда “жабық” қалған жазбалардың құндылығы арта түсіп отырғаны даусыз. 1922 жылы Абай кітабы екі қалада басылып шыққаны белгілі. Соның Ташкент басылымына байланысты сөз қозғай отырып Ғабдрахман Сағди абайтанудың бірнеше өзекті мәселесін алға қойды. Абай шығармаларының жазылу мерзімі, себептері, Абай ақындығының эволюциясы, ақынның тіл кестесі, ақындық мектебі жайлы кеңінен қозғап, сөйлеген ғалым Абайдың Шығыс әдебиетіне қатысын арнайы сөз етпегенімен, оның исламиятқа қатысын айғақтау жолында құнды пікірлер айтты. “Және әуелде Аллаға онша жақын болмаған әлі көбірек дүние үшін, халық үшін қайғырған Абай 1989 жылдан соң Аллаға жақындап, Алланы жат етеді. Алла туралы көбірек ойлап, сол ретте халыққа Алла туралы сөздер сөйлеп, алла туралы діни үгіттер үйретеді. 1886 жылдарда Абайдың үгіті дүние, тұрмыс үшін болса, енді Алла, ахрет үшін болуға айналады. Абайдың бұл жылдан соңғы өлеңдерінде Толстой сықылды адамдардың жазған сөздерінің ізі көріне бастайды. Абай өмірінің бұл бөлімінде, шынында, қазақ халқына діни жолбасшылық сипатын көрсетеді. “Ой туралы” деген өлеңдері бәрі соған куә қылып Абай 1895 жылда “Халыққа махлұқ ақылы жете алмайды. Оймен берген нәрсеміз бәрі дәһрі” – дейді. Әм Алла туралы: “Сонда да оны ойламай қоя алмаймын” әм “Және оған қайтпақсың, оны ойламай өзге мақсат ақылға тола ма екен”, – деп өзінің енді аллаға мықтап берілгендігін аңғартады. … “Өлсе өлер табиғат, адам өлмес”, – деп Абай енді дүниедегі өмірден соң тағы мәңгі жасауды, жанның мәңгілік болуын көксейді [85, 142 б.]. Ғабдрахман Сағди Абайдың дүниеге көзқарасы, Абайдағы дін жайы деген мәселеге алғаш назар аударған зерттеушінің бірі. Оның Абайдың сопылық ілімге қатысы жайлы мына бір пікірі абайтанудың күрделі бір мәселесінің ақиқатын ашу жолындағы анық, айқын пікір сияқты. “…Абайға мұсылманшылдық дүниесіндегі сопылыққа әсер бермеген. Абай – мұндай сипатпен уланбаған кісі. Оның өлеңінен сіздер өтірік монтанылықты сезбейсіздер. Ол оны сезбейді де” [85, 143 б.]. М. Әуезовтің ұзақ жылдар бойғы Абай шығармашылығын зерттеуі жинақталып “Абай Құнанбаев” атты монография болып 1967 жылы шыққаны белгілі. Мұхтар Әуезов Абайдың өмірбаянын 1933, 1939-40, 1957 жылдары жазды. Бұл туралы ғалым Ысқақ Дүйсенбаев анық та толық мәлімет бере келе былай дейді: “Абай өмірбаянының Әуезов жазған осы үш вариантын салыстырып қарасақ, оның көп жылдар бойы іздену үстінде болғанын, жылдан-жылға Абайдың өмірі туралы жаңа деректер тауып, сондай-ақ оның ақындық өмірі жайлы жаңаша байламдар жасап отырғанын айқын байқауға болады. 1933 жылғы мен 1940 жылғы, әсіресе 1957 жылғы жарияланған өмірбаяндар арасында едәуір өзгеріс, айырымдар бар” [119, 380 б.]. Аталған монографияның алғы сөзін жазған Ысқақ Дүйсенбаев Мұхтар Әуезовтің 1959 жылғы шыққан “Әр жылдар ойлары” жинағында да Абай өмірбаянына байланысты басылымның жазушы Музей үйінде сақталған қолжазба нұсқасынан біраз айырым-өзгешеліктер барын айтты. Жалпы, абайтану ілімінің іргесін бекітіп, ауқымын кеңітіп, толық ғылыми негіздемесін жасаған Мұхтар Әуезов Абайдың туысы, ата-тегіне байланысты ғана емес, жалпы Абайды танытуда қилы заман, түрлі саяси ахуалдың салдарынан өзгерте баяндап, жаба сөйлеп кеткен мәселенің бірі Абайдың Шығыс әдебиеті, Шығыс мәдениетіне, исламиятқа қатысты мәселе екендігі белгілі. 1934 жылы “Әдебиет майданы” журналында басылған “Абай ақындығының айналасы” атты мақалада М. Әуезов былай деп мәселе қойған еді. “Бұл мақалада біз Абай ақындығы туралы ертелі-кеш айтылып жүрген әртүрлі сөздерге, әр алуан жайлардың көбіне соқпаймыз. Біз көп тексеріліп зерттелмеген, сонылау бір саланы ғана сөз қылмақпыз. Ол Абай ақындығының, Абай шығармаларының айналасы. Ақын өзі көріп, сезіп өзі ойлап қорытқан өмір материалдарынан басқа әдебиет дүниесінен де көп бұйым алады. Абайдан қалған мұраның ішінде көп оқушыға даусыз боп айқын сезілетін сыртқы әдебиеттер белгілері бар. Ол Шығыс әдебиеттері мен Батыс әдебиетінен қосылған белгілер. …Барлық Абай шығармалары Шығыс пен Батыстың мәдени тарихи жапсарын, ой саналақ шекараларын жүлгелей жүрген қазақ даласының бір ағыны сияқты. …Осымен Абай шығармаларының ішінен “мен мұндалап” атой беріп тұрған Шығыс-Батыс ақындарына көз салайық. Әуелі Шығыстан бастаймыз”, –деп келіп, Мұхтар Әуезов Абайдың Шығысын тарата танытады [119, 232 б.]. Шығыс жағасынан Абай ағынына құйған тұқым сала-араб, парсы үлгісі. Шағатай поэзиясына еліктеу. Араб, парсы, түрік әдебиетінің талайын шарлап тастаған бала ақынның соларға еліктеп ғаруз уәзімі, мәд уәзімі бәйіт, жыр жазды. жүктеу/скачать 1,9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|