Меңдігүл шындалиева
жүктеу/скачать 1,76 Mb.
|
Шындалиева М.Б. Публ.жанрлары мен пішіндері
| Мерзімді баспасөз бен бұқаралық ақпарат құралдарына шолу. Қазақ басылымдарында бұл жанрдың пайда болуы ХІХ ғасырдан бастау алады. Оның нақты қалыптасуы мен дамуы және тұрақталуы ХХ ғасырдың 20-30 жылдарымен тұспа-тұс келеді.
Баспасөздегі шолудың жарқын үлгілерін сол кезеңдерде шығып отырған «Дала уәлаяты», «Түркістан уәлаяты» басылымдарынан байқауға болады. Шолу біздің ғасырымыздың басында белең алған революциялық-демократиялық, большевиктік баспасөзде кең етек жайған. Бұл жанрдың жаппай дамуы кеңес дәуірінде болды десек те болады. Баспасөзге шолу сол кездері партиялық баспасөзді басқаратын әдіс ретінде қолданылды. Шолу ұғымы бұл жерде «қарастыру», «ой қорыту» деген мағынаны білдіреді. В.Д.Пельт: «Баспасөзге шолу мерзімді басылым мен газет журналдардағы маңызды мәселелерді қарастырып, сараптама жасау, баға беруді көздейді»[11,32-б],- дейді. Ал И.Жуков: «Баспасөзге шолу рецензиялы мерзімді басылым, яғни, газет пен журналдардың пішінін құрайды»[12,67-б],- деп анықтама береді. Қазіргі кезде БАҚ-қа шолу басылымның немесе телерадио бағдарламаларының ерекшеліктерін зерттеу мен аудиторияны басылыммен таныстыру әдісі ретінде пайдалану кеңінен етек алған. Баспасөзге шолу мерзімді басылым, жалпы БАҚ-ты ақпараттандыру мақсатында сараптама жасау, жетістіктерін көрсетуді мақсат етеді. Зерттеушілер БАҚ-қа шолудың мынадай үлгілерін атап өтеді. С.И.Жуков: а) тақырыптық; б) жалпы; в) газет пен журнал беттеріне шолу; г) соңғы поштадан. В.Д.Пельт: а) тақырыптық; б) жалпы; в) ақпараттық шолу. А.А.Тертычный: а) презентациялық шолу; б) тақырыптық шолу; в) мекен-жайсыз шолу деп бөледі. Қазіргі баспасөзде шолудың көп кездесетін жалпы, тақырыптық, ақпараттық шолу сияқты түрлерін атап өтуге болады. Олар қазіргі таңда белең алған шолулардың көрінісі. Баспасөзге шолу басқа сараптамалық жанрлармен бірге қоғам өмірін зерделейді. Нақтырақ айтсақ, қазіргі баспасөздің дамуын көрсетеді. Шолу - сараптамалық жанрдың дәстүрлі берік түрі. Оның негізгі ерекшеліктеріне тоқталған жөн. Біріншіден, ол фактологиялық жағынан қатаң жанр, себебі, ондағы деректер автордың мақсатына орай таңдалып, топтастырылады. Екіншіден, шолушы деректерді өзара байланыстырады, біртұтастықта қарайды. Үшіншіден, шолуда материалды жан-жақты, кең зерттеуге мүмкіндік беріледі. Коммен-тарийде оқиға немесе дерек үлкен рөл атқарады. Төртіншіден, шолудың материалы хронологиялық шеңбермен қысқартылады. Бұл жанрдың құралы - қоғамдық оқиға, ал мақсаты – оқырман, тыңдарман, көрермендерге қызықты оқиға, құбылыстардың себеп-салдарын көрсетіп, олардың мағынасын, даму тенденциясын ашуды көздейді. Экрандағы көптеген қиын тапсырмалардың көркемдік құралы сан алуан. Шолуда үдеріс қадағаланатындықтан, жедел ақпараттық материалдармен қатар мұрағаттағы бейнематериалдар да автор ойының логикасымен сәйкестендіріле қолданылады. Кейінгі кезде шолудан бөлек шолу-диалог пайда болды. Мұнда шолушы әңгімелесушімен ең маңызды деген оқиғаны талқылайды. Сөйтіп ол әңгімеге айналып кетеді. Сондай-ақ телеэкранның таңқалдыратын мүмкіндіктері пайдаланылады. Олар: деректі кадрлар, фотоқұжаттар, бейнетаспа арқылы толықтырылады. Музыкалық, театрлық шолулардың өзіндік жанрлық ерекшеліктеріне орай халықаралық және спорт шолуларынан еш айырмашылығы жоқ. Өзгеретіні тек тақырып, жанрдың сипаты өзгермейді. Газеттік шолу ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында дами бастады. Шолу дегеніміз - маңызды әлеуметтік оқиға, құбылыстардың байланысқан мазмұны десе де болады. Шолудың басты мақсаты - оқиғаның көрінісін қалыптастыру, онда автор деректер мен оқиғалар, қоғамдық өмірден жан-жақты хабардар ету көздейді. Дерек, оқиға, шолудағы құбылыс жеке-дара қарастырылмайды, ол бүтіннің бөлшегі ретінде пайдаланылады. Шолушы дерек іздейді. Шолуда дерек басты заңдылықтың бірі ретінде қолданылады. Шолудың нысаны және тақырыбы шектеусіз. Таңдалған деректер мен көрсеткіштер шолуда шындықты ашып көрсетеді. Шолу деректі іздеу, оларды таңдау, жүйелеу, толық көріністі көз алдымызға келтіру сияқты әрекеттерімен ерекшеленеді. Деректерді жинақтау барысында ой пайда болады. Шолудың басты құрамы ол авторлық комментарий болып келеді. Проблема шолудың қақ отасынан орын алады. «Шолу ерекше туынды, оның негізінде басқа жанрда жоқ панорама ұстанымы жатыр. Ол сонысымен де ерекшеленеді» [13,59-б],- дейді орыс ғалымы Е.П.Прохоров. Шолудың әр бөлімі жеке туынды емес, бүтіннің бір бөлшегі болып табылады. Шолудың бөлімдері бір-бірін толықтырып, бір бүтінді құрайды. Мазмұны бойынша шолуды келесі топтарға бөлген жөн: а) Жалпы шолу. б) Тақырыптық шолу. Пішініне байланысты да мынандай түрге жіктеуге болады: а) Ақпараттық шолу. б) Сараптамалық шолу. в) Көркем-публицистикалық шолу. Шолу дегеніміз – болған оқиға мен құбылысты қадағалау және ол туралы көпшілікке ақпарат беру. Шолу көпсалалы ұғым. Ол өмір мен қоғамның барлық саласын дерлік өз бойына топтастырады. Қазіргі күндері газет беттері шолудың тек пішін емес, мазмұны бойынша да жіктелетінін дәлелдеп отыр. Газет беттерінен біз қазіргі таңда тақырыптық шолуды жиі кездестіреміз. Шолу апталық немесе айлық басылымдарға да тән жанр. Шолу көбінде апталық немесе айлық оқиғаларға немесе қоғамның даулы мәселесінен туған оқиғаға құрылып жазылады. Шолу түрлі мақсатта жазылуы мүмкін. Бірі -хроникалық, яғни оқиғаның өрбуі, дамуы мен шиеленісуі. Екіншісі, белгілі бір хроника ескерілмейді, оқиғаға жалпы сипаттама беру. Үшіншісі, өзге ақпарат құралдарында шыққан мақалаларға шолу. Оның негізгі екі түрі жиі кездеседі: біріншісі мен екіншісі. Бірнеше басылымдардағы маңызды оқиғаларды хабарлайтын ақпараттық шолу, екіншісі, нақты бір тақырыпқа қатысты басылым беттерінде жарияланған кең спектрлі пікірлер топтамасын беретін тақырыптық шолу. Байқау немесе шолу – талдау түсініктемесін қолдана отырып нақты оқиғалармен аудиторияны таныстыратын жанр. Басқаша шолуды «оқиғаның панорамасы» деп те айтуға болады. Шолу түрлері: 1. Ішкі шолу – елдің ішіндегі өмір оқиғаларын қамтиды. 2. Халықаралық шолу – халықаралық өмір туралы ақпарат береді. Ол уақыты бойынша: күнделікті, апта сайын, ай сайын, жыл сайын жасалады. Тақырыбы бойынша: 1. Саяси; 2. Экономикалық; 3. Спорттық; 4. Ауылшаруашылық; 5. Мәдени және т.б. Шолудың басты түрі ретінде баспасөзге шолуды және хаттар шолуын атауға болады. Сараптамалық жанрлар соңғы жылдарда ақпараттық жанрлармен бірге ақпараттық кеңістікте журналистік шығармашылықтың негізгі аясын ала бастады. Көбіне сараптамалық жанрлар орын алған газеттер пайда болды, бұған: «Панорама», «Кәсіби апта», «Айқын», «Алаш айнасы» және басқаларды жатқызуға болады. Шолу мақалаларында журналист өз пікірін ашық айтып, ойын қоса алады және оқиғаға баға беруге, өз ой-толғамдарын айтуға ерікті. жүктеу/скачать 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|