Международная академия аграрного образования костанайский филиал маао

105 
 
Қазақ  халқы  көшпелі  өмір  сүргендіктен,  сары  майын  сандығына  сақтаған.  Кез 
келген  азығын  сандығына  сақтап,  әл-қуатына  жаратқан.  Сондықтан  сандық  -  берекенің, 
молшылықтың символы болып табылады. 
4.
 
Сандықтың кілті – Айшаның шашбауы («Ай мен Айша», 54). 
Шашбау  –  бұрымға  тағуға  арналған  баулы  сәндік  бұйым.  Шашбауды  бұрыммен 
қоса  өре  отырып,  бұрымның  ұшына  таман  бір  шалып  байлайды.  Ол  көбінесе  күмістен 
қақталып  соғылады  да,  ұшына  сәнді  зәр  шашақтар  немесе  алтын,  күміс  теңгелерден 
әшекей,  шұбыртпа  тағылады.  Шашбауды  ызып  тігілген  бауға  маржан,  меруерт  сынды 
асыл  тастарды  қадап  та  жасаған.  Кейде  шашбау  бір-біріне  сым  үзбелер  арқылы 
жалғасатын, теңгенің тізбегінен тұрады. Осы теңгелер, тастар өзара төгіліп, шылдырлаған 
дыбыстар  шығарады.  Сол  себепті  шашбау  таққан  бойжеткен  мен  жас  келіншектен  оқыс 
қимылдамау, селтеңдеп жүгірмеу талап етіледі. Халықтық ортада шашбаудың сыңғырына 
қарап иесінің мінез-құлқын, әдептілігін аңғаратын болған. Сондықтан шашбау бұрымның 
ұшын бекіте отырып, өсуіне септігін тигізумен қатар, қыз баланың бойын тік ұстап, дұрыс 
өсуіне  де  ықпал  етеді.  Ерте  заманда  шашбау  тақса,  шаш  арасындағы  жын-шайтандар 
қашады деген түсінік болған.  
Сонымен  қатар  халықтық  ортада  шашбаудың  сыңғырлаған  үніне,  әшекейінің 
әдемілігіне  қарай  жеңгелері  ат  тергеу  барысында  қайын  сіңілісіне  шашбаулым  деп  те  ат 
қойған [3,68]. 
5.
 
Қымыз дегенді мен біле бермеймін («Ай мен Айша», 62). 
Қымыз  –  бие  сүтінен  ашытылып  дайындалатын  қадірлі  сусын  түрі.  Ол  қазақы 
қонақжайлылықтың басты символдарының бірі  десе де болады. Қымыз иесінің дәулетін, 
сән-салтанатын,  байлығын,  мырзалығын  және  дастарқан  берекесін  білдіреді.  Сондай-ақ, 
ол  дертке  шипа,  жанға  қуат  беретін  сусын.  Дәстүрлі  ортада  қымызды  дайындаудың 
ғасырлар бойы қалыптасқан әдіс, тәсілдері көп [3,195]. 
Қымыз  –  қазақтың  ұлттық  сусыны.  Қымыз  ішіп  қызара  бөрітетін,  қазақ  халқы, 
қымызды ерекше бағалаған. Қымыз ішпей ас сіңбейді деп, асқа балаған. Жылқының сүті 
болғандықтан, ерекше құнарлы, адам бойына пайдалы тағам.  
6.
 
Мұртаза барда біздің үйдің қызметінде жүретін Әйнек әжеміз Айшаның шашын 
тарасып, бұрымдарын өріп, шолпысын тағып береді  
Шолпы – зат.зерг. Алтын не күміс теңгелерден, қақталған алтын мен күмістен ою-
өрнектеп, тізбелеп жасаған, шашқа тағатын моншақты, қоңыраулы әшекей. Көзді шолпы 
–  шолпының  асыл  тас  қондырылған  түрі.  Қозалы  шолпы  –  сәндікке  оза  орнатып 
жасалған шолпы. Қоңыраулы шолпы – қоңыраулары бар, шашқа тағатын шолпының бір 
түрі [4,451]. 
Шолпы – қыздар бұрымына тағатын әшекей. Шолпы көбінесе қақталған күмістен, 
екі үзбелі шынжырдан жасалады. Ол үшбұрыш, сопақша пішінді болып келеді. Шолпыны 
көбінесе  қыздар  мен  келіншектер  таққан.  Шолпының  тиындары  да  адам  қозғалысына 
қарай сыңғырлап дыбыс шығарады [3,713]. 
Шолпы  әйел  затының  нәзіктігін,  ақылдылығын,  инабаттылығын,  тәрбиелілігін 
көрсететін, әсемдік әшекейі болып есептеледі.  
7.
 
Бес жасқа толар-толмас кезім шығар, Айшаға түс әлетінде айран алып барамын 
(«Ай мен Айша»,108). 
Айран -  пісірілген сиыр, қой, ешкі сүтінің жылы кезінде ашытқы қосып, ұйытып 
дайындайтын қышқыл дәмді ақ тағам түрі. Айран әрі сусын орнына да жүреді. Әрі сусын, 
әрі тамақ болғандықтан жол жүргенде торсыққа құйып алып жүреді [3,92]. 
Айран  береке-бірліктің  ұйытқысы  болып  табылады.  Қазақта  дертке  шипа  ретінде 
айранды қолданған. Айран қазақ халқының ұлттық сусыны. 
8.
 
Басынан дағарадай ақ күндігін алып тастады, кимешегін де шешіп тастады («Ай 
мен Айша»,123). 
Кимешек – көшпелі ортада қалыптасқан, экологиялық талаптарға толықтай жауап 
беретін қазақ әйелдерінің бас киімі. Кимешек – күйеуге шыққаннан соң киілетін бас киім 

106 
 
екенін  ескерсек  оның  өте    сакралдық  мағынаға  толы,  тіл-көзден  сақтайтын,  қорғаныс 
киімі. 
Дәстүрлі  ортада  апа-әжелер  кимешекті  ерекше  қастерлеп,  таза  киюге  тырысқан. 
Кір, лас киім киген адамның басынан бағы, берекесі қашады, өзін марту басады деп білген 
[3,97]. 
Кимешекті қазақ әйелдері жас мөлшеріне қарай, әртүрлі етіп киетін болған. Қазақ 
әйеліне тән бас киім. Кимешек тазалықтың, сұлулықтың, арлылықтың  бейнесі. Кимешек 
киген  әйелді  көрген  ер-азамат  оның  бір  үйдің  отағасысының  жары  екендігін  білетін 
болған. 
9.
 
Ақ  орамалмен  аузы-басын  сүртініп  болып,  қолына  қалақтай  қобызын  алды 
(«Ай мен Айша»,124). 
Қобыз  –  қазақтың  өте  көнеден  келе  жатқан  дәстүрлі  музыкалық  аспабы.  Түркі 
тілдес халықтарда қобызға ұқсас музыкалық  аспаптар көптеп кездеседі. Қазақ қобыздың 
осы күні екі, үш, төрт шекті түрлері кездеседі [3,522]. 
Қобыз    ежелден  ертегілерге  аңыз  болған  аспаптардың  бірі.  Қобыз  Қорқыттан 
қалған деген аңыз да бар. Оның үнімен науқастарды да емдейтін болған. Қобыз бір қоңыр 
мұңның, елдің басына төнген қайғының сейілуінің символы.  
10.
 
Осы  мені  неге  алмайды  сол  майданға?!  –  деп,  Мамыт  атам  астындағы  көк 
есекті қамшымен тартып-тартып жібергені есімде («Ай мен Айша», 125). 
Қамшы – қазақ халқының байырғы кездегі шаруашылық, мәдени өмірінде аса кең 
тараған,  көлікті  айдап  жүргізу  үшін  қолданылатын,  таспадан  әртүрлі  нұсқада  түйіп, 
тобылғы  немесе  басқа  затқа  саптап  жасаған  ежелгі  ат  айдауыш  құралдардың  бірі,  ер-
тұрманның бір құрамы [3,413]. 
Қазақ халқында қамшы билік айтатын құрал болып табылады. Қамшының әртүрлі 
түрі  кездеседі.  Мысалы,  бесөрім,  дойыр  қамшы,  таспа  қамшы  сынды  түрлері  бар.  Осы 
атауларына  байланысты  оның  өрімдері  де  басқаша  болып  келеді.  Ертеде  ел  арасында, 
қамшы  ортаға  тасталған  кезде  даудың  да  біткенін  білдіреді.  Осы  қамшы  арқылы  қай 
рудың адамы екендігін білетін болған.  
Қорыта  айтқанда,  Ш.  Мұртазаның  «Ай  мен  Айша»  романынан  ұлтымыздың 
табиғаты мен болмысы, әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрінен хабар беретін ұлттық атауларды 
мол кездестіруге болады. 
 
Әдебиеттер тізімі: 
 
1.
 
Әмірбекова  А.Б.  Қазақ  мәдениетін  таңбалайтын  этномаркерлік  бірліктердің 
қалыптасуы // Тілтаным. – Алматы, 2009. - №3 (35). – Б. 88-92. 
2.
 
Манкеева  Ж.А.  Тіл  мен  мәдениет  сабақтастығы  //  Тілтанымдық  зерттеулер 
(2003-2005 ж.ж.) / Жауапты ред. Н.Уәли, М.Малбақов. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2007. – 
159-163 б.  
3.
 
Қазақтың  этнографиялық  категориялар,  ұғымдар  мен  атауларының  дәстүрлі 
жүйесі. Энциклопедия. – Алматы: DPS, 2011 – (иллюстрацияланған).  
4.
 
Қазақ  әдеби  тілінің  сөздігі:  15  томдық  /  Құраст.  Т.Жанұзақов,  С.Омарбеков, 
Ә.Жүнісбек және т.б. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2006. – 1 т. – 752-б 
5.
 
Ш.Мұртаза. Ай мен Айша. Алматы, 2007 ж. 
 
 
 
 
 
 
 

107 
 
ОӘЖ: 82-1/-9 
АБАЙ ЖӘНЕ ФОЛЬКЛОР 
 
Махрубаева Ж.К. Сейсембай Г.А. 
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты 
 
Ғылыми мақалада студент Абай Құнанбаевтың шығармаларындағы ауыз әдебиетінің үлгілері 
көрсеткен.  Абай  өлеңдеріндегі  фольклорлық  жанрлар  мен  поэзиялық  көріністерін,  поэмаларындағы 
фольклорлық сюжеттердің пайдаланылуы мен мақал-мәтелдер туралы пікірлеріне тоқталған. 
В научном докладе рассматриваются фольклор в творчестве Абая Кунанбаева. В стихов Абая 
исследованы  научные  труды  про    жанр  фольклора  и  явлений  поэзии,  сюжеты  в  фольклоры  и 
пословицы и поговорки. 
The report examines the scientific works of folklore in Abay. In Abai poems studied scientific works about 
the folklore genre
 and poetry event , stories in folklore and proverbs. 
 
 Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті халық тудырған көркемдік ақыл-ойдың жемісі, 
қайнар  бұлақ  көзі.  Сол  бұлақтан  сусындап,  өмірлік  нәр,  қуат  алмаған  бірде-бір  ақын, 
жазушы  жоқ.  М.Әуезов  өзінің  Абай  туралы  зерттеуінде:    «Дана  ақынның  өз  халқынан 
және  жалпы  адам  баласының  өнер  байлығынан  алған  үлкен  салалы  түп-төркіні  барын 
байқаймыз.  Мұның біріншісі – қазақ халқының  есте жоқ заманнан жиып, сақтап келген 
өз даналығы, халықтың ауызша әдебиет қоры. Ақын Абай осы қордан көп нәр алып, сол 
арқылы өз поэзиясын көркейтті»,-деп жазған еді [1.261б]. Шынында да ауыз әдебиетінің 
үлгісі,  ғасырлар  бойы  қалыптасқан  дәстүрлері  қашан  да  болмасын  үлкен  әдебиет  үшін 
негіз, нәр алар жанды өзек болып қала береді. Жазба әдебиеті қанша дамығанымен өзінің 
туған топырағынан қол үзіп кете алмайды. 
 Абайдың фольклорлық дүниемен танысуы өте ертеде басталып, ақын онымен өмір 
бойы  айналысып,  әр  бағытта  жұмыс  істеген,  оны  творчестволық  түрде  пайдланған. 
Біріншіден, ол қазақ ертегілері мен аңыздарын, өлеңдері мен жырларын, мақал-мәтелдері 
мен жұмбақтарын бала кезінен естіп, бойына сіңіріп өсті және ұдайы қалың елдің ішінде, 
өмір бойы фольклолық дәстүр арасында болды. Небір әдемі айтыстардың, шешендер мен 
билер дауының куәгері болды. Жезтаңдай әншілер мен бала бармақ күйшілерді тыңдады, 
яғни  халық  творчествосын  өле-өлгенше  көзімен  көріп,  фольклор  шығармаларын  соңғы 
демі  біткенше  естіді.  Екіншіден,  сол  кезде  әртүрлі  мақсаттармен,  һәм  түрлі  себептермен 
жарық  көрген  фольклорлық  жинақтар  мен  ауызәдебиеті  үлгілерін  оқыды,  оларға 
айтарлықтай  көңіл  аударып  отырды.  Үшіншіден,  араб,  парсы,  түркі  тілдерінде  жазылған 
шығыс  әдебиеті  классиктерінің  шығармалары  мен  алуан  түрлі  қисса-хикаятттарды, 
дастандарды,  тәмсіл-мысалдарды  оқыды,  ал  олардың  дені  фольклорлық  үлгілерімен  де 
жақсы таныс болды,тіпті олардың кейбіреулерін қазақшаға аударды. Бесіншіден, Абай өз 
бетінше  орысша  білім  алып,  ғылымның  пайдалы  екенін  түсінгендігінің  арқасында 
елішінен  қолөнер  бұйымдарын  жинастырып,  Семей  музейіне  тапсыртады,  маңайындағы 
ақын  жырауларға  айналасында  кең  тараған  жырларды  қайта  жырлауды,  оларды  хатқа 
түсіруді  жүкетейді.  Осының  бәрі  ұлы  ақынның  фольклорға  деген  көзқарасын 
қалыптастырғаны  күмәнсіз  және  оның  фольклористік  еңбегін  мінездейтініде  даусыз.  [2. 
245б]. 
Абайдың  фольклористігі  бірнеше  тараптан  байқалады.  Біріншісі  –  қазақтың  төл 
халық  поэзиясының  бүкіл  поэтикасы  мен  сюжеттік  элементтерін  ақан  шеберлікпен 
пайдалануы. Екіншісі – қазақтан басқа елдің фольклорлық сюжетін творчествосына арқау 
етуі.  Үшіншісі  –  қазақ  халқының  кейбір  мақал-мәтелдері  мен  нақыл  сөздерінің  мән-
мағынасын  ашуы.  Міне,  Абайдың  фольклорға  деген  көзқарасы,  қатынасы,  яғни 
фольклористік еңбегі осы үш сала бойынша қарастырылады.[2. 245б]. 
Ауыз әдебиетінде қолданып келген қанықтық теңеу, баламалардың Абай өлеңдері 
мен  дастандарында  жарасымды  жалғастық  табатыны  да  осыған  сабақтас.  Ауыз 
әдебиетінде  ежелеп  қолданылып  келген  7,  11  буынды  өлең  өлшемдерін  пайдалана 

108 
 
отырып,  Абай  поэзия  мәдениетін  жоғары  сатыға  көтере  білді.  Дәстүрлі  жұбату,  жоқтау, 
арнау,  сын-сықақ  үлгісіндегі  шығармалары  да  ақынның  ауыз  әдебиетінің  қайнарынан 
қанып  ішкенін  дәлелдейді.  Ақырында  арғы  түбі  ауыз  әдебиетінен  тараған  дастан,  ертек, 
тәмсіл-мысал,  аңыз  сарынын  өз  шығармаларында  жетілдіре,  өңдеп  пайдаланғаны,  ескі 
өлең  мен  жырдағы  қайталама  (формулалы)  тіркестерді  де  қажеттігіне  қарай  қолданғаны 
классик ақын танымы мен талғамының жан-жақты болғанын байқатады. [3.103б] 
Абай  жастайынан  білім  алып,  шығыс  шаирларын  оқып  өзіне  үлгі  алады.  Кітап 
жүзінен  алған  тәрбие  мен  жазба  үлгілер  бойынша  ол  уақыттағы  өлеңге  жарайтын  тіл 
жалғыз  ғана  араб,  парсы  тілдермен  Физули,  Аллаяр,  Бабырша  айтады.  Балалық 
шағындағы өлең жазамын деген талабын: 
Физули, Шамси, Сайхали, 
Науи, Сағди, Фирдоуси, 
Қожа Хафиз бұ һәммәси 
Мәдәт бер иә шағири фарияд! –  
деп, өзі қадірлеген ескі ақындардың әруағына сыйынумен бастайды.[4. 74б].
 
Шығыс  кітаптары  арқылы  танып  білген  аңыз  дастандар  негізінде Абай  «Масғұт», 
«Ескендір»  «Әзім әңгімесі» тәрізді көлемді шығармалар  жазды. Ақын шығыс аңыздарын 
жаңаша мақсатқа пайдалануды, өз заманының ділгер сауалдарына жауап беруді көздейді. 
Мысалы «Масғұт» поэмасында ақын әйел қауымын құрматтеуді үлкен түйінді ой ретінде 
ұсынады.  Сондай-ақ  шығармады  ел  билеушінің  тағдыры  жайында  да  қызықты  аңыз 
келтірген.[5. 75б]. 
Осындай  мол  меңгерілген  рухани  мұра  Абайдың  болашақ  туындыларында,  бүкіл 
творчествосында көрініс таппай қалған жоқ. Осы тұста бірінші кезекте айтылатын нәрсе – 
халық  тілі,  оның  лексикалық  байлығы,  алуан  түрлік  идиомалық  тіркетер,  бір  қалыпқа 
түскен дәстүрге айналған формулалар мен нақыл сөздер, мақал-мәелдер, афоризмдер. Бұл 
әсіресе,  ақынның  алғашқы  өлеңдерінде  көбірек  кездеседі.  Мысалы  жырау  олғаулары 
үлгісінде жазылған «Сап, сап, көңілім, сап көңілім» өлеңінде  
 Сап-сап, көңілім, сап көңілім! 
Саяламай, сай таппай,  
Не күн туды басыңа 
Күні-түні жау таппай? 
....................................... 
Сабыр түбі – сары алтын. 
Сабыр қылсаң жайыңды  
........................................... 
Ағын судай екпіндеп, 
Лайы жоқ суатым. 
Ауру да емес, сауда емес, 
Құрыды  әл-қуатым.  –  деген  үзіндіде  «не  күн  туды  басыңа»,  «сабыр  түбі  –  сары 
алтын»,  «ауру  да  емес,  сауда  емес»,  «ағын  судай  екпіндеп»  деген  тіркестер  халықтың 
ежелден келе жатқан образдық сөздері фольклор үлгілері менжыраулардың, ақындардың 
шығармаларында ескі заманнан қолданылып келген сөйлемдер. Сондай-ақ мына тұрақты 
сөз тіркестері мен нақыл сөздерді де көрсетуге болады:  «аузымен орақ орған»,  «талапты 
ерге  нұр  жауар»,  «алты  бақан  алауыз».  «Біздің  қазақтың  мақалдарының,  -  дейді  Абай,  - 
көбіне  іске  татырлығы  да  бар.  Іске  татымақ  түгіл,  не  құдайлыққа,  не  адамшылыққа 
жарамайтыны  да  бар:  «Жарлы  болсаң,  арлы  болма»  дейді.  Ардан  кеткен  соң  тірі  боп 
жүргені  құрсын...  «атың  шықпаса,  өрт  сал»,  -  дейді.  Жер  өртеп  шыққан  аттың  несі 
мұрат?![6.  158б].  Абай  қазақтың  мақал-мәтелдерін  біліп  қана,  жақсы,  жаманын  талдап 
қана қоймайды. Ол өзінің кейбір шығармаларында, әсіресе өлеңдерінде, өз пікіріне қазық 
ретінде мақал-мәтелдерді алып отырды. Мысалы қазақ мәтелінде мақтаншақты «аузымен 
орақ орады» деп сипаттайды, Абай елдің надан салтын сөгіп жазған өлеңінде, өз пікіріне 
қазақ ретінде мақал, мәтелдерді алып отырады.  

109 
 
Ұқпайсың өз сөзіңнен басқа сөзді, 
Ауызымен орақ орған өңкей қыртың! –  
дейді. Қазақ берекесіз елді «алтыбақан, ала ауыз» десе, Абай да : 
Сабырсыз, арсыз, еріншек, 
Көрсеқызар, жалмауыз, 
Сорлы қазақ сол үшін 
Алтыбақан, ала ауыз, -  
дейді.  Осындай  халық  мақалынан,  халық  мәтелінен  пайдаланған  мысалдар 
Абайдың өлеңдерінде толып жатыр. [6. 159-160б]. 
Қорыта айтар болсақ, Абай фольклорға ақын ғана емес, ойшыл, зерттеуші ретінде 
де барған. Оның шығармалары ауыз әдебиетімен біте қайнасып жатыр. Сол арқылы ақын 
жаңа қырынан көрінеді. Қазақтың мақал-мәтелдерін талдап, олардың дұрыс-бұрыстығын 
айта кеткен. Тіпті поэмалары да  сұлу  сөзбен өрнектеліп, шығыс классиктерін өзіне үлгі 
еткен. 
 
Әдебиеттер тізімі: 
 
1.
 
Әуезов М .  20 томдық шығырмалар жинағы. Алматы. Жазушы 1998-480б. 
2.
 
Қасқабасов С. Таңдамалы екінші том. - Астана «Foliant» баспасы 2014 жыл 
344бет. 
3.
 
Абай  энциклопедиясы.  Бас  редактор  Р.Н.  Нұрғалиев.  Алматы    «Атамұра» 
баспасы, 1995. – 720 бет. 
4.
 
Әуезов М. Шығармаларының елу томдық толық жинағы. – алматы: «Дәуір» , 
«Жібек жолы», 2014. 15-том. Мақалалар, зерттеулер, пьесалар. 1937-1940. – 392 бет. 
5.
 
Ысмағұлов Ж., Мыңбаев Д., (құрастырушы және жауапты шығарушы) Абай 
және қазіргі заман: зерттеулер жинағы. – Алматы: Ғылым, 1994. – 336 бет. 
6.
 
Мұқанов С. Жарық жұлдыз: Монография және ғылыми мақалалар, 2-басылуы 
(Құрастырып, баспаға әзірлеген С.Мұқанов мұражайының ғылыми қызметкері Жанат 
Дәулетбекова). – Алматы, «Санат», 1995. – 272 бет. 
 
 
ОӘЖ:398 
ЫБЫРАЙ МҰРАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ ЖАЙЫНАН 
 
Міркемел А.М., Мырзағалиева К.М. 
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты 
 
Мақалада  «Даланың  алып  қоңырауы»  атанған  ұлы  ағартушы,  ақын,  жазушы  Ыбырай 
Алтынсариннің мұраларын зерттеушілер жөнінде сөз қозғалады. Ыбырай мұрасын алғаш зерттеуші Мұхтар 
Әуезовтен бастап, бүгінгі күнгі ғалымдардың зерттеудегі пікірлері де нақты мысал ретінде алынған. Мақала 
ұлы ұстаздың 175 жылдығына арналған. 
В данной статье рассматривается вопрос о исследователях наследия «степного колокола», классика 
рассказов,  поэта,  писателя  Ибрая  Алтынсарина.  Статья  начинается  с  первого  исследователя  Мухтара 
Ауезова,  и  заканчивается  исследователями  сегоднешнего  дня.  Статья  посвящается  175  летию  великого 
поэта.  
This  article  addresses  the  issue  of  researchers  Heritage  "Steppe  bells"  classic  stories,  poet,  writer  Ibrai 
Altynsarin. The article begins with the first researcher Mukhtar Auezov, and ends today researchers. The article is 
dedicated to 175 anniversary of the great poet. 
 
Ыбырай  Алтынсарин  1841  жылы  Қостанай  облысы,  Затобол  ауданында  (бұрынғы 
Арақарағай болысы) туып өсті. Болашақ ақынның балалық шағы қазақ жұртына аты мәлім 
Балғожа  бидің  отбасында  өтті.  Балғожа  –  қазақтың  белді  билерінің  бірі.  Ыбырай,  ең 
алдымен,  мұсылманша  оқып  сауатын  ашады.  Ол  2-3  жылдай  ел  молдасының  алдын 
көреді.  Осы  сәби  кезінде-ақ  Ыбырай  өзінің  ұқыпты  жас  екенін  танытады.  1850  жылы  9 

110 
 
жастағы  Ыбырайды  Орынбордағы  қазақ  балаларына  арналып  ашылып  жатқан  жеті 
жылдық  мектепке  апарып  берген  атасы  Балғожа  би  еді.  Ыбырай  өзі  қатарлас  отыз 
баланың  алды  болып  көзге  түседі.  Мектеп  жылдарында    Ыбырайдың  орыс  халқы  мен 
Батыс,  Орта  Азия  мен  Шығыстыңы  аты-шулы  ақын  –жазушыларының  шығармаларын 
оқуға  қолы  жетеді.  Тілмаш  болып,  кеңсе  қызметінде  жүргенде,  халқына  қызмет  етуді 
арман етті. Сол арманының алғашқы қадамы 1861 жылы Торғайдан мектеп ашуға рұқсат 
алып  аттанған  сапарынан  басталады.  Ыбырай  бұл  мектепті  тек  1864  жылыы  ғана  аша 
алды.  Осылайша  сол  жылы  салынып  біткен  тұңғыш  мектепке  үлкен  даярлықпен  жеткен 
Ыбырай оқыту жұмысына құлшына кірісті [1, 810 бет].  
Ыбырайдың  өмірі  мен  шығармашылығына,  оның  мұраларының  зерттелуіне 
келгенде,  оны  ең  алғаш  бағалаушы,  оның  мұраларын  зерттеуші  Мұхтар  Әуезов  екені 
мәлім.  «Ыбырай  Алтынсарин  –  қазақ  мәдениетінің  зор  қайраткері»  атты  мақаласында 
Мұхтар  Әуезов  Қазақ  ССР  тарихының  өткен ғасырына  көз  жүгірткен.  XIX  ғасырдың  ірі 
тұлғалары, ғұламалары Шоқан, Абай, Ыбырайды ерекше атап өтіп, оларды биік мұнараға 
теңейді [2, 21 бет].  
«Үш  мұнараның»  өмірі  мен  шығармашылығындағы  ұқсастықтарымен  мен 
айырмашылықтарын  көрсеткен  бұл  мақаласында  ғалым  «Ыбырай  да  сол  бір  бағытта 
болумен қатар, өмірі, еңбек еткен ортасы, әлеуметтік – қоғамдық қайраты, әрекеті жөнінде 
Шоқанға  да,  Абайға  да  ұқсамайды»  деген  тұжырымым  жасаған.  Мұхтар  Әуезовтің 
пікірінше,  Ыбырай  Абай  мен  Шоқанның  ісін  өз  өмірінде  еңбегіне  түйістіріп  қоса  білді, 
олардың істеген тың тарихтық ұзақ өрісі бар, зор келешегі бар істердің үлгісін өз қолымен 
орнатты [2, 22 -  23 бет].  
Бұл мақалада сонау отаршылық заманында балалардың сауатын ашуға бар жанын 
салған  Ыбырайдың  еңбегі  былай  бағаланады:  «Ірі  ағартушы,  зор  саналы  әлеумет 
қайраткері,  өнерлі  ақынның  артына  қалдырған  ізіне,  қадірлі  жолына  қарап  отырсаң, 
заманына бақсаң, көңілге үлкен алғысқа толы ойлар келеді. Сонда өз өмірінің, еңбегінің 
барлық  қисынсыз,  қиын  шалғайлақтарының  бәрін  елеместен,  жасымастан  батыл  басып,  
ұдай ұза барып жатқан шын зор қайратты танисың» [2, 24 бет]. 
Мұхтар  Әуезов  ақынның  балаларды  оқытуын  жоғары  бағалап,  «мұндай  іс  пен 
тұрақты  айнымас  мінез  тек  қана  халықшыл,  азаматтық  санасы  айқын  жаннан  шығады» 
деген. 
Мұхтар  Әуезовтен  кейін  Ыбырайдың  мұраларымен  сусындап,  оны  ғылыми 
тұрғыдан  зерттеушілер  -  Б.Кенжебаев,  Ғ.Қайырбеков,  С.Мұқанов,  М.Мырзахметов, 
Ә.Дербісалин, Ә.Қоңыратбаев  және т.б. Ыбырай Алтынсаринді  қоғам қайраткері  ретінде 
бағалап, оның ел үшін, балалар үшін жасаған еңбектеріне объективті пікір беріп, ғылыми 
мақалар  жазған  ғалымдар  деп  Б.Кенжебаев,  Б.Сүлейменов,  Ғ.Қайырбеков,  Ақынжанов, 
Қ.Жұмағұлов,  Ә.Дербісәлин,  М.Мырзахметовті  білеміз.  Ғ.Қайырбеков  «Ыбырай  – 
даланың алып қоңырауы» десе, Б.Кенжебаев «Ыбырай Алтынсарин  - азамат» деп білген. 
Осы  ғалымдардың  еңбегі  мен  ізденісінің  нәтижесінде  біз  Ыбырай  Алтынсариннің  өмірі 
мен мұраларынан хабардар болдық, мұраларымен танысып, проза және поэзия жанрынан 
сусындауға мүмкіндік алдық. Бірақ бұл ғалымдардың ізін жалғастырушылар да аз емес. 
Ы.Алтынсарин шығармашылығын Қазақстанда алғаш зерттеушілердің бірі, белгілі 
ғалым  педагог  –  жазушы  Әуелбек  Қоңыратбаев  былай  деп  жазды:  «Ыбырай  өзінің 
өлеңдерін 1860 жылдары, прозасын 1870-1880 жылдары жазған деп шамалаймыз. Көркем 
новелларының  саны  елуден  асады.  Өнер-  білімді  дәріптейтін  өлең  орыс  әдебиетінде 
Ломоносовтан  басталса,  қазақ  әдебиетінде  Ыбырайдан  басталады.  Оның  өлеңдері 
жаңашылдығы,  болашақты  мегзеуі  жағынан  поэзияның  прогресс  жолындағы  үлкен 
қызметін дұрыс танығандықтың бір айғағы» [3, 6-7 бет]. 
Ғалымдар  А.Құнанбайұлын  «қазақтың  жазба  әдебиетінің  негізін  салушы»  деп 
бағаласа,  Ә.Қоңыратбаев  «Ыбырай-  қазақтың  жазба  әдебиетінің  негізін  жасаушылардың 
бірі» деп бағалаған [3, 6-7 бет]. 

111 
 
Ғалым Ә.Қоңыратбаевтың зерттеулерінде Ыбырайдың өлеңдері  тақырып жағынан 
бөлінген және оның қазақ фольклорының үлгілерін жинаудағы еңбектері сөз етілген. 
Ыбырай  Алтынсаринге  жоғары  баға  берген  әдебиетшілердің  бірі  -  Ханғали 
Сүйіншәлиев.  Ғалым  «Ыбырай  –  заманының  ірі  қоғам  қайраткері,  тұңғыш  педагог 
жазушы,  қазақ  балалары  үшін  дүниелік  ғылымдар  негізін  оқытатын  тұңғыш  қазақ 
мектебін  ашушы.  Болыстық  бастауыш  мектептер  мен  училищелерді  ұйымдастырушы. 
Қазақ  елін  қараңғылық  бұғауынан  алып  шығып,  көзін  ашып,  көкірегін  оятуды  көздеген 
халық қамқоршысы» деп баға береді [1, 808 бет]. 
Ыбырайдың шығармашылығын аса жоғары бағалап, оның өмірі мен шығармаларын 
зерттеуге  аса  ден  қойған  ғалымдардың  бірі  –  Тана  Әуелбекқызы  Қоңыратбай.  Көрнекті 
ыбырайтанушы,  педагогика  ғылымдарының  кандидаты,  Л.Н.Гумилев  атындағы  Еуразия 
Ұлттық  университетінің  доценті  Т.Қоңыратбай    2003  жылы  шыққан  «Ы.Алтынсариннің 
екі  томдық  шығармалар  жинағының»  бірінші  томының  алғы  сөзінде  оның 
шығармашылығын  жоғары  бағалай  келе,  «ақынның  «Қазақ  хрестоматиясына»  енген 
шығармаларында  табиғат  әсемдігі,  пендешілік  пен  кісілік,  адамгершілік  пен  азғындық, 
білімділік  пен  надандық,  жастық  пен  кәрілік,  шындық  пен  әділетсіздік  көркемдік 
шеберлікпен  сипаттай  келініп,  философиялық  ой  түйінделеді»  деген  пікір  айтқан  [3,  6 
бет]. 
Ыбырайтанушы  Т.Қоңыратбай  Ыбырай  Алтынсарин  шығармаларындағы  тәрбиеге 
баса  назар  аударады.  Ғалымның  пікірінше,  оның  дидактикалық  әңгімелері  қазақ 
баласының  жан  сарайын,  кәсіби  ойлау  қабілетін  ұлттық  рухта  сипаттайды,  жастарды 
еңбексүйгіштікке,  ізгілікке,  тапқырлық  пен  әрекетшілдікке,  ізденімпаздыққа  тәрбиелейді 
[3, 7 бет].   
Бұл  зерттеулердің  ерекшелігі  –  біреуі  совет  заманында  зерттеліп,  толық  қанды  өз 
бағасын  ала  алмады,  кейбір  мақалалар  отаршылдық  саясаты  кезінде  «сыннан»  өтпей, 
өзгертулерге  ұшырады.  Ыбырайдың  мұраларынының  толығымен  зерттелуіне  жағдай 
жасалынбады,  енді  біреулерінде  Ыбырайдың  шығармашылығына  баса  назар  аударылып, 
өмірі туралы деректер шеткері қалып қойды. Ы.Алтынсаринді, оның өмірін жаңа қырынан 
зерттеп,  Ыбырайды  мүлде  басқа  қырынан  танытушылардың  бірі  –  филология 
ғылымдарының  кандидаты,  Қостанай  мемлекеттік  педагогикалық  институтының 
профессоры,  белігі  ғалым,  көрнекті  ақын  Серікпай  Оспанұлы.  Ғалым  өзінің  «Ұлы  ұстаз 
ұлағаты» деген еңбегінде Ыбырай Алтынсариннің өмір жолындағы көпшілікке беймәлім 
кейбір  жайттар,  шығармашылық  қырлары,  ізін  жалғаған  шәкірттері,  сүйген  қызы, 
араласқан  дос  –  жарандары,  үш  жұрты,  жұмбақ  қазасы  жөнінде  сөз  қозғаған.  Еңбектің 
алғысөзінде  Ы.Алтынсаринді  зерттеген  ғалымдардың  мақалалары  мысал  ретінде 
келтіріліп, оларға талдау жасалады. Ғалым Ы.Алтынсаринге қатысты құнды зерттеулердің 
бірі  ретінде  Ә.Дербісалин  зерттеулерін  көрсеткен.  «Ы.Алтынсариннің  жазушылық 
қызметі жөнінде кезінде Ә.Дербісалин өзінің алғашқы кітапшасын жазған еді». Еңбектің 
құндылығы  –  бұрынғы  зерттеушілерде  кездеспейтін,  Алтынсариннің  балаларға  арналып, 
қысқа  –  қысқа,  әр  алуан  тақырыпқа  жазылған  әңгімелерінің  қайдан,  кімдерден 
алынғандығын айқындауы деуге болады» [4, 4 бет]. 
Сонымен  қатар,  еңбекте  қазақтың  аса  көрнекті  ағартушы-педагогы,  жазушы, 
этнограф, фольклоршы, қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсарин мен ақын, ағартушы, жазба 
қазақ әдебиетінің, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, философ, композитор, аудармашы, 
саяси қайраткер  Абай Құнанбайұлының өмірі мен шығармашылығы, сондай- ақ Ыбырай 
Алтынсарин  мен  қазақтың  ақыны,  әдебиет  зерттеуші  ғалым,  түркітанушы,  публицист, 
педагог,  аудармашы,  қоғам  қайраткері  Ахмет  Байтұрсынұлының  өмірі  мен  мұралары 
салыстыра  зерттелген,  «Ыбырай  халық  ағарту  ісінің  де,  ағартушылық  әдебиеттің  де, 
журналистиканың  да  негізін  салушылардың  бірі  болса,  Ахмет  Байтұрсынов  ол  жасаған 
осы  абыройлы  істердің  бәрін  жалғастырып,  дамытушы,  талантты  ізбасары»  деп  баға 
береді автор [4, 29 бет].  

112 
 
 «Ыбырай  Алтынсариннің  үш  жұрт»  деген  тарауында  көрнекті  ақынның  отбасы 
мен  туған  –  туыстары  туралы  сөз  қозғалады.  Әсіресе,  оның  жалғыз  немересі  Нағима 
жайлы  көптеген  ақпараттар  берілген.  «Ы.Алтынсарин  1868  жылы  1  маусымда  Сыр 
бойындағы Жаппас руының биі Шолақ Әбілевтің қызы Айғаныспен некеге отырады.  
1880  жылы  Абдолла,  1887  жылы  Әбдірахман  туады.  Абдолладан  Нағима  туады. 
Нағима 1916 жылы Қостанайдан жиырма шақырымдай жердегі Талапкер ауылында туған . 
Ыбырай  дың  жалғыз  немесресі  Нағима    Айғаныстың  тәрбиесін  көріп  өседі.  Нағима 
Қырғызстанда  тұрмысқа  шығып,  күйеуі  соғыста  қайтыс  болғаннан  кейін  екінші  рет 
Байдабек Аманкелдиев деген кісімен көңіл қосады, Жұмакүл, Дулат атты бір қыз, бір ұл 
дүниеге келеді» [4, 40-41 бет].  
Қазір  жаңа  заман  туды.  Рухани  дүниеміз  қайта  жаңғырып,  көп  жағдайды  бүгінгі 
күн  билігінен  қарап  бағалағаймыз.  Зерттеуші  С.Оспанұлы  да  кешегі  кеңес  дәуіріндегі 
саясаттандырылған  Ыбырай  Алтынсарин  жайлы  пікірлерді  көрсетіп,  ұлы  ұстаздың 
шынайы  бет  –  бейнесін,  ұстаздық  жолын,  ұстанымын,  арман  –  мақсаттарын  көрсете 
білген.  Биыл  -  Ы.Алтынсариннің  175  жылдық  мерейтойы.  Ұлы  ұстаз  мұрасы  әлі  де 
зерттеліп, зерделене түсері анық.  
 

жүктеу/скачать 8,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: