Международный научно-образовательный электронный журнал «образование и наука в XXI веке»

755 
ФИО авторов: Valiyeva Saboxon Valijon qizi, 
Farg'ona viloyati, Quvasoy shahar kasb-hunar maktabi ingliz tili fani o'qituvchisi 
Komilova Noila Raxmonjon qizi, 
Farg'ona viloyati, Quvasoy shahar kasb-hunar maktabi ona tili va adabiyoti fani 
o'qituvchisi 
Название публикации: «O'ZBEK VA INGLIZ TILINI O'RGANISHDA QIYOSIY 
TILSHUNOSLIK» 
Annotatsiya: Ushbu maqolada o'zbek va ingliz tilini o'rganishda qiyosiy 
tilshunoslik borasida ma’lumotlar ifodalanadi. 
Kalit so‘zlar: Segmental xususiyatlar, bo‘g‘inlar, so‘zlar, iboralar va nutqda 
urg‘u va ohangning nisbiy darajasi, Segmental fonemalar. 
 
O‘zbekistonda yashovchi barcha millat vakillari o‘qish va ishlash jarayonida 
mahalliy millat vakillari bilan teng munosabatda bo‘lishlari, barcha sohalarda erkin fikr 
almashishlari uchun til ta’limi xalqaro standart talablariga javob berishi, ularning turli 
nutqiy vaziyatlarga mos ravishda erkin muloqotga kirisha olish kompetentsiyalarini 
shakllantirish kerak bo‘ladi. Bu borada jahonning yetakchi mamlakatlarida amal qilib 
kelayotgan va samarali natijalar berayotgan kompetentsiyaviy yondashuvni til 
ta’limiga tatbiq etish borasida O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining 2012-
yil 10-dekabrdagi 1875-sonli “Chet tillarni o‘rganish tizimini yanada takomillashtirish 
chora-tadbirlari to‘g‘risida”dagi maxsus qabul qilingan qarori va chet tillarini o‘qitish 
bo‘yicha amalga oshirilgan islohotlar, davlat ta’lim standartlari talablarini xalqaro 
standartlarga muvofiqlashtirilishi, chet tili o‘qituvchilarini tayyorlash va qayta 
tayyorlash tizimi ishlab chiqilgani, ta’lim jarayonining o‘quv-uslubiy adabiyotlar va 
zamonaviy vositalar bilan ta’minlanishi ta’lim sohasida nihoyatda katta ahamiyatga 
ega bo‘ldi. Ta’kidlash kerakki, ushbu qaror mamlakatimizda nafaqat chet tillarni, balki 
til ta’limini, shu jumladan, respublikamizning davlat tili bo‘lmish o‘zbek tilini 
o‘qitishni ham yanada takomillashtirish, o‘zbek tili fanidan DTS talablarini ham 
xalqaro standartlar talablariga muvofiqlashtirish va ta’limga kompetentsiyaviy 

756 
yondashuvni joriy etish, o‘quv dasturlari mazmunini uzluksizlik va uzviylik asosida 
qayta ko‘rib chiqish borasida katta ishlar amalga oshirilishiga sabab bo‘ldi.
Har qanday chet tilini o‘rganishda garchi e’tibor berilmasa-da, fonetika va 
fonologiya masalalari muhim ahamiyatga ega. Chet tilida so‘zlash va tushunish 
layoqati fonetika bo‘yicha olingan ko‘nikmalarga bog‘liqdir.[1] 
Fonetika va orfoepiya bo‘limlari har qanday tilni o‘rganisgning dastlabki va eng 
qiyin bosqichlaridan biridir. Ingliz tilini o‘qitishning e'tiborsiz qoldirilgan jihatlaridan 
biri sifatida talaffuz XX asrning so‘nggi yarmida audiolingualizm va to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
uslubning rivojlanishi bilan yana e'tiborga tushdi. O‘tgan davr davomida o‘qituvchilar 
va amaliy tilshunoslar to‘g‘ri talaffuz mahoratini o‘rgatish qiyinligini e’tirof etishgan 
va ko‘p tadqiqotlar shu masalaga bag‘ishlangan. Shu munosabat bilan ular fonetika, 
fonologiya va boshqalar orasida ikkinchi tilni o‘zlashtirish kabi boshqa fanlarga 
tayanib, turli xil usul va uslublarni ishlab chiqishga harakat qilishdi. Fonetika va 
fonologiyani qolip sifatida olib, o‘qituvchilar ushbu asosiy fanlarning turli tarkibiy 
qismlaridan ularni dars jarayonida qo‘llash uchun foydalanishga harakat qilishdi. Shu 
tariqa to‘g‘ri talaffuzni o‘qitishda fonetika va fonologiyaning ahamiyati muhim 
ekanligi namoyon bo‘ladi. Fonetika va fonologiyani o‘rganishning turli xil tarkibiy 
qismlari talaffuzni o‘qitish bilan bog‘liqligi bilan ajralib turadi.[2]
Pennington va Richards (1986) talaffuzni to‘rtta asosiy tarkibiy qismlarga 
ajratdi: 
– segmental xususiyatlar: fonetik jihatdan aniqlangan minimal tovush birliklari; 
– ovozni sozlash xususiyatlari: nutqning umumiy artikulyar xususiyatlari; 
– prosodik xususiyatlar: bo‘g‘inlar, so‘zlar, iboralar va nutqda urg‘u va 
ohangning nisbiy darajasi. 
Audiolingualizmning rivojlanishi "tinglash va takrorlash"ga alohida e’tibor 
berishni talab qildi. Ushbu yondashuv tinglash va takroriy talaffuz qilish ko‘nikmasini 
shakllantirishga qaratilgan bo‘lib, unda o‘qituvchi o‘quvchilarga alohida so‘zlarni 
takrorlashi kerakligini aytdi va qanchalik ko‘p takrorlash (taqlid) shakllansa, talabalar 
talaffuzi shunchalik aniq bo‘ladi. Keyinchalik, 1970-1980-yillarda kommunikativ 
harakatning rivojlanishi bilan mazkur yo‘nalishdagi darslarning o‘tilishida an'anaviy 

757 
usuldan foydalanilganligi tufayli, bir muncha vaqt nazardan chetda qoldi. Biroq 1980-
yillarning oxirida tillararo tadqiqotlar va fonologiyani o‘rganish jadal o‘sishi bilan 
orfoepiya qoidalari o‘qituvchilar va amaliy tilshunoslar e'tiborini o‘ziga qaratdi. Ular 
asosan to‘g‘ri talaffuzni o‘qitishni boshqa asosiy til ko‘nikmalari bilan uyg‘unlashtirish 
uchun texnik va usullarni yaratishga harakat qilishdi[3]. 
Shu munosabat bilan, muallif talaffuzni o‘qitishda qo‘llaniladigan ustuvorliklar 
ierarxiyasini ishlab chiqadi. Eng yuqori darajadan past darajagacha o‘qitishga 
ustuvorlik beriladi: 
1. Supresemental fonemalar. 
2. Segmental fonemalar. 
3. Qo‘shimcha tarqalishdagi allofonlar. 
4. Erkin almashinishdagi barcha tovushlar. 
Talaffuzni o‘qitishda qo‘llaniladigan taniqli usullardan biri bu fonemalar va 
minimal juftliklardan foydalanishga imkon beradi. Kukning (2008) ta'kidlashicha, 
fonema va minimal juftlik tushunchalari talaffuzni o‘qitish uchun materiallarni 
tayyorlashda foydali bo‘ldi. Odatda talabalarga "mashina" / kaː / yoki "sigir" / kaʊ / 
yoki "sutyen" / bra / / va "qosh" / bra / / kabi so‘zlar qo‘shiladi. Keyin, ular farq qiladimi 
yoki yo‘qmi deb so‘raladi. Bu o‘qituvchiga butun fonemik inventarizatsiyani noldan 
boshlab tuzishga imkon beradi. Bundan tashqari, talabalar uchun bitta fonemani 
boshqasidan ajratishni o‘rganish minimal juftlikni ajratib olish orqali osonlashadi.[4] 
talaffuzni o‘qitish uchun sarflanadigan vaqt umumiy kursning ustuvor 
yo‘nalishlariga bog‘liq bo‘ladi. Aniqrog‘i, talaffuz amaliyotini muhim muammoni 
sezgan har qanday joyda darsga kiritish mumkin. Broughton va boshqalar. al (ibid) 
bundan keyin talaffuzni o‘qitishda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan ba'zi ko‘rsatmalarni 
taqdim etadi, ularning asosiylari quyidagilardan iborat: 
- Tan olish amaliyoti ishlab chiqarish amaliyotidan oldin bo‘lishi kerak. 
- Eshitilishi va aytilishi kerak bo‘lgan ovoz qisqa gaplarda aniq ta'kidlanishi 
kerak. 
- Talabalarga model sifatida bir nechta ovoz bilan aytilgan gaplarni eshitish 
imkoniyati berilishi kerak. 

758 
- Ingliz tilidagi tovushlarni boshqa ingliz tovushlaridan farqli ravishda yoki ona 
tilidagi tovushlardan farqli ravishda namoyish etish mumkin. 
Talaffuz darslarida xilma-xillikdan foydalanganingizga ishonch hosil qilsangiz, 
o‘quvchilaringiz ingliz tilida talaffuzni yanada muvaffaqiyatli qilishadi va unga 
bo‘lgan ishonchga ega bo‘lishadi.[5] 
Umuman aytganda, til o‘qitishning an'anaviy yondashuvi paydo bo‘lganidan 
beri talaffuzni o‘qitish jadal rivojlanmoqda. Ammo, o‘quvchiga yo‘naltirilgan 
yondashishda o‘quvchiga e'tiborning kuchayishi va tilni o‘qitishning kommunikativ 
tomoniga doimiy e'tibor berilishi bilan o‘qituvchilar talaffuzni boshqa til 
ko‘nikmalariga qo‘shishning yangi usullarini izlaydilar. Natijada talaffuz asosan nutq 
va tinglash bilan bog‘liq bo‘lgan. Shunga qaramay, talaffuzni o‘qitishda fonetika va 
fonologiyaning rolini inkor etmaslik kerak, chunki o‘quvchilar ushbu ta'lim 
sohalarining qonun-qoidalari va asoslarini qanchalik ko‘p bilishsa, ular tilning mayda 
qoidalaridan ko‘proq xabardor bo‘lishadi.

жүктеу/скачать 12,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: