МЬкк! іШ ш т ш т іш щ ш 1шш І шіш U\ VlA>vl\ щ ш т ш йт з у д к мұсабаева Мінайым

ж ® ;

гаяш

ш щ

' ш т

мЬкк!

іШ

Ш т ш

т іш

щ ш

1ШШ

і

шіш

U\^VlA>vl\

щ ш т

Ш йт з

У Д К

Мұсабаева  Мінайым 

Жақыбаева  Қалипа 

Алматы  Менеджмент  Университеті

Алматы  каласы

ЛЕКСИКАЛЫҚ СЕМАНТИКАЛЫҚ 

ТОПТАР ЖӘНЕ  ӨРІС

Кез  келген  сөздік  кордың  жүйесін  танудың  алдында  міндетті  түрде 

лексика-семантикалык  топтардың  (ЛСТ)  өзара  байланысын  аныктал  алу 

қажеттілігі  туындайды. 

Лексика-семантикалық  топтардың  арасындагы 

жүйелілік байланысты  сипаттау үшін  мынадай  шарттар  орындалуы  тиіс:

1)  Қарастырылып отырган семантикалык  топка жататындыгын  аныктау 

үшін  сөздің лексикалык магынасын  ашып  талдау;

2)  Инварианттык және дифференцпалдык белгілерін  табу;

3)  Қүрамындагы  сөздердің  ерекшелігі  негізінде  бір топка  құрылымдык- 

семантикалык жагынан үйымдасуын  аныктау;

Сөздің  лексикалык  магынасын  аныктауда  мына  мэселелер  есте  болу 

керек:

1)  Сөздің  магынасы  күрамдык  бөлшектерден-семалардан  түрады.  Тіл 

білімінде  магынаны  кұрайтындыктан  оларды  семама  деп  атайтындығы 

белгілі.  Мағынаның  барлык  кұрамдык  бөлшегі  біртүтас  функционалды 

тілдік бірлік семаманы  кұрайды.

2)  Магына  тек  бірнеше  семамалар  аркылы  ажыратылуы  мүмкін.  Оган 

синонимдерді,  антонимдерді  т.б.  жаткызуга болады.

3)  Макрокомпоненттер 

лексикалык 

магынаның 

горизонтальды 

үйымдасуын  көрсетсе,  микрокомпонентттер  (семемалар)  компоненттер 

кұрылымының  вертикальды  үйымдасуын  көрсестеді.  Макрокомпоненттер 

денотативті  және  коннотативті  білып  жіктеледі.

Лексомаларга,  семантикалык  топтарга  жіктелгенде 

осы  аталган 

мағыналар 

есепке 

алынады. 

Мысалга  үй 

хайуанатарына 

катысты 

семздтикалык  топтарды  алайык.  Олар  өзара  түрлі  белгілеріне  карай 

бірнеше  па^адигмалык  катар  күрайды.  Үй  хайуанаттарының 

атаулары 

моносемантіТкалык  болып  келеді  жэне  дистрибуцияга  тәуелсіз  болады. 

Сондыктан  олардың  арасындагы  инварпанттык  дифференциалдыктбелгіні 

табу  үшін  компоненттік  талдауларды  колданган  жөн.  Үй  жануарлары 

атауларының  кез  келгені  компоненттік  талдау  кезінде  семантикалык 

күрамынынкарапайымдылыгыменерекшеленеді.Өйткені,біріншіденондагы 

барлык сөздер бір магыналы болып келеді, екіншіден өріс тұргысынан, ягни, 

орталык  шеткері  аймак  түргысынан  келетін  болсак.  баска  семантикалык 

топтагы  сөздермен  арасы  накты  ажыратылган  болып  саналады.  Үшіншіден.

- 

Кыргыз тили жана  адабияты:  окутуунуи  инновациялык технология.іары

__________________ I 

J (59

• 170  I 

Кыргыз тили жансі адабияты:  окутуунун штовациячык те.хио.югиялары

олардың  денотаттары  дискрентті  болады.  Яг ни.  уй  жануарларына  катысты 

атауларда  бір  белгі  не  бар,  не  жок.  Баска  семантикалык  топтардагыдай  екі 

семантикалык  топтың  белгісінің  бірдей  болуы  кездеспейді.  Осы  топтағы 

сөздердің  дифференциалды  семантикалык  белгілерін  табу  үшін  олардың 

сөздіктегі  магыналарын  колдануга  болады.  Әр  үй  жануарын  білдіретін 

атаудың лексикалык магынасы  олардың дифференциалды белгілерінің, ягни 

семантикалык  компоненттерінің жиынтыгы деуге  болады.

Р.А.Будагов  магына  мен  оны  белгілейтін  таңбаның  байланысы  жөнінде 

мынадай  жүйені  көрсетеді:  таңба —  магына  — зат  (күбылыСу)  [1,52  -  бет]. 

Кез  келген  танба  тіл  білімінде  осы  катынастар  болганда  гана  таңбага  айна- 

лады.  Л.Выготский  деген  психолог  сөз  магынасы  туралы  былай  деген  бо- 

латын:  «Слово,  лишенное  значения,  не  есть  слово.  Оно  есть  звук  пустой...» 

деген  болатын  [2,24  -  бет].

Үй  жануарлары  атауларын  лексикалык  магынасы  мен  дифференциалды 

семантикалык  белгілері  бір арнага тогыскан лексикалык топты  жынысына, 

жасына,  түріне,  төлдеріне  карай  топтастыруга  болады.  Уй  жануарлары 

атаулары  тұрмыстык  атаулар  тәрізді  кұрылымдык  жагынан  катан  түзілген 

жүйеге  класс и калы к үлгі  бола алады.

Ал  мундагы  лексикалык  парадигма  морфологиялык  парадигмага 

жүйелілік  жагынан  ұксас  болып  келеді.  Б ip  семантикалык  топка  енетін 

лексикалык бірліктердің семалык күрамының ажыратушы белгілеріне  қарап 

парадигманың  мынадай  типтерін  ажыртуга  болады:

1)  Семантикалык  топка  енетін  атаулардың  барлык  сапалык  курамы 

бірдей,  бірак

белгілерінің  сапалык деңгейі  эр түрлі  болып  келеді.  Үй  жануарларының 

түрлік,  жыныстық,  жастык  және  т.б.  белгілері  бірдей  болганымен  олардың 

сапалык касиеті  ір түрлі болып келеді де бір семантикалык енетін сөздер бір- 

бірімен  сол  сапалык деңгейінін  көрсеткішіне  карай  ерекшеленеді.  Мысалы:

а)байтал

ә) бие

Көрсетілген  екі  атау  да  ұргашы  жылкы  малын  білдіреді,  бірак  олардың 

жас ерекшеліктерінде айырма бар. Соган байланысты сапалык деңгейлері әр 

түрлі  болып  келеді.

2)  Бұл  парадигмага  енетін лексикалык бірліктер  бір белгінің бар  жогына 

карай^ррекшеленеді.  Мысалы:

а )  с^рке  дг

ә) текеайгьтр

б)  ешкі 

бие

Байкал  отырганымыздай  лексика-семантикалык  топка  енетінсөздер 

жылкы  немесе  ешкі  тобында  парадигмалык  катар  түзгенімен  өзара  белгілі 

бір сапалык белгісінің бар-жогына  карай  ерекшеленеді.

Тектік  немесе  түрлік  парадигманың  катары  алдыңгы  екеуіне  Караганда 

көптеу  болады.  Мәселен,  жылкы  тобын  кұрайтын  атауларга  сол  жылкының

Кыргыз тили жана  адабияты:  окутуунун  инновациялык  техно.югиялары

J 

171

.  жасына, жынысына, сапалық касиетіне байланысты бар атауларды келтіруге 

болады  жэне  олар  әрі  карай  ортак  және  ерекшелеуші  белгілеріне  карай 

бірнеше  микротоптарға бөліне  алады.

Өріс  термині  семасиология  саласында  И.Трир  жэне  И.В.Порциг  атты 

галымдардыңеңбектеріаркылы дүниеге келген. Ол казірлексикалыктоптарга 

немесе  парадигмаларга  катысты  колданылып  жүр.  Жогарыда  талданган 

парадигманың түрлері  сиякты  тіл  білімінде өрістің  де  бірнеше  колданысын 

көрсетуге  болады:  парадигмалық  өріс  (И.Трир,  Гуденаф,  Лаунсбери,  Косе- 

риу),  синтаксистік  өріс  (И.В.Порциг,  Вейсгербер),  грамматикалык  өріс  (Ад- 

гмони),  лексика-грамматикалык  өріс  (Тулыга,  Шендельс),  функционалды 

-семантикалык  өріс  (Бондарко).

Тілді  сипаттаудың  өрістік  принципі  дәстүрлі  лингвистикада  шешімін 

таппай келе жаткан бірнеше мэселені  шешуге көмектеседі.  Оны лексикалык 

магынаны  сипаттау  үшін де  колдануга болады.  Өріске  енетін  сөздерге  мына 

нэрселер тән:

1.  Өріс  ішіндегі  сөздер бір-бірімен  жүйелі  байланыста  болады.

2.  Өрісті  қүрайтын  элементтердің  жалпы  магынасы  бірдей  болып  келеді 

жэне олар тілде бірдей  кызметте жүмсалады.

3.  Өріске  біртекетс  жэне  эр тектес  элементтер де  ене  алады.

4.  Жогарыда  айтылып  өткендей  өріс  кемінде  екі  парадигмалык  катардан 

тұратын  элементтерден  кұралатын  микроөрістерге бөлінеді.

5.  Өріс  күрамында  орталык  жэне  шеткері  ай.мактар  болады.  Кейде 

орталык және  шеткері  аймактардың  шегі  накты  болмайды.

6.  Бір  өрістің  орталык  аймагына  жататын  элемент  баска  өрісте  шеткері 

аймакка  жатуы  мүмкін.

Л.Н.Мурзин  өрістің  шеткері  жэне  орталык  аймактарына  катысты 

мынадай  сызба  келтіреді:  [3,9 -  бет].

О с н о в н ы е   п р и з н а к и   ч л е н е н и я

Ц е н т р   ( я д р о )

П е р и ф е р и я

частность употребления

часто

редко

количество  компонентов

ограниченно

исчислимо

актуальные

компоненты

неограниченно

бесконечно

потенцмальные

компоненты

^Структура  элементов

простая

сложная

Особенности  связи 

ПВ  и  ГІР в  знаке 

(семиотичность)

условная

мотивированная

Преобладающие  уровни

низшие

высшие

Степень  суггестивности

Нейтрально-

суггестивно

значительно 

суггестивно 

(все  приемы  отно­

сятся  к  периферии)

Өріс  ұғымы  тілді  негізінен  горизонтальдык  жагынан  бөлу  үшін 

қолданылады.  Л.Н.Мурзин  өрісті  тілді  верикальдык  жагынан  бөлу  кезінде 

де  қолдануга  болатындыгын  айтады:  «На  каждом  вертикальном  уровне 

языка  можно  выделиь  центр  и  периферию.  Чтобы  лучше  представить 

возможности  полевой  модели языка.введем образ стержня.  Если «стержень» 

вставить в «воронку», то он  пересекает посередине  каждый уровень языка и 

симвозилирует центральные компоненты языка (төмендегі  суретті караңыз).

Заслуживает  особого  внимания  следующая  закономерность:  центарль- 

ные  компоненты  поля  языка  на каждом  нижележащим  уровне  занимают от- 

госительно большую  площадь,  чем  на  вышестоящем  уровне.  Так.  централь­

ные компоненты  на фонетическом  уровне занимают большую площадь, чем 

на других  уровнях  [3,  10-6].

1

12

  I 

Кыргыз тили жани адабияты:  окутуунун инновациялык те.хно.югиятары

__________________

\

/  

мәдениет

\

мэтін

\

сөйлем

\

таңба

\

/ 

дыбыс

Гілді epic аркылы сипат 

да колдануга болатындыгы

тауды лексикалык магынаны  аныктау барысында 

белгілі.  Лексикалык  магынаның  компоненттерін

анықтау осы  өріс теориясын  колдану аркылы  шешіледі.

Өріске  енетін  парадигмалар  катары  интегралды  жэне  дифференциалды 

семалардан тұрады. Біз интегралды  сема терминінің орнына инвариант сема 

деген  терминді  колданганды  жөн  көрдік.  Өйткені  инвариант термині  функ- 

ционалды  грамматикада  (А.В.  Бондарко)  коланылады.  Зерттеліп  отырган 

тақырып  синтаксистік  парадигма  болгандыктан  оган  инвариант  термині 

өте  жакын.  Инвариант  семаны  галымдар  түрлі-түрлі  атайды.  Архисема 

(Гак),  орталық  (ядро)  (Васильев),  идентифицирующий  (бірегейлендіруші) 

(Гайсина),  сөйлеудегі  сема  (Гинзбург.  Арнольд),  маркер  (негізгі  бөлігі) 

(Катц.Годор),  инвариант  (Коморова,  Бондарко)  жэне  т.б.  бірақ  көбіне  инте­

гралды  сеатермині  жиі  колданылады.

Архисема  семема  кұрамында  орталык,  семема  кұрамының  негізі  болып 

табылады.  Ол  ез  алдына  дербес  болып  келеді.ал  семама  жүйесіндегі  баска 

салалар  тіь&гщй  немесе  баска  семалар  аркылы  архисеманы  нактылап. 

толықтырып тұрады.

Жылкы  атауының  өзі  семантикалык  топтың  атауы  болганымен  үй 

жануарлары  деп  аталатын  үлкен  макротоптың  ішіне  енеді.  Сөйтіп  лексика- 

семантикалық  топтардың  лексикалык 

бірліктердін  инварианттық  жэне 

дифференциалдык  белгілерін  үйымдастырады  деуге  болады.  Инварианттык 

компонент  лексика-семантикалык  топтар  кіретін  бірліктердін  бәрінін 

бойында  болуы  шарт.  Топтың  атауы.мысалы,  үй  жануарлары  деген 

компоненттік  сапа  сол  топка  енетін  барлык  бірліктерге  тән  болады.  Бүл

сапаны  инварианттык  компонент  деп  атайды.  Ал  жылкыга  катысты  топка 

енетін атаулардың  инварианттык сапасы уй жануарлары деген сапамен  коса 

жылқы  ұғымы  болуы  тиіс.  Ягни  лексика-семантикалык  топтар  усакталган 

сайын  инварианттык  сапа  екеу-үшеу  болып  косақтала  береді.  Жогарыда 

көрсетілген  1-  парадигма  үшін  инварианттык  компонент  бар:  уй  жануары, 

жылкы, ургашы.

Парадигмалык  катардын  саны  осы  инварианттык  компоненттің  көп- 

аздыгына  байланысты болады. Инвариант магына кобейген сайын парадигма 

катары  азая  береді.

¥сак  лексика-семантикалык  топтар 

жіктелгенде 

баска 

топтагы 

лексикалык  бірлік  екінші  бір  топка  да  кіріп  тұруы  мүмкін.  Мәселен,  жы- 

нысы  мен  жасына  карай  жіктейтін  болсак,  «күнан»  сөзі  екі  топка  да  еніп, 

жылкы  малының 3  жасын  жэне  еркек  мал  екендігін  білдіреді.

Бір  лексика-семантикалык  топтар  енетін  атаулар  мәні  мен  лексикалык 

мағынасына  карай  ерекшеленіп,  парадигмалык  катынас  түзеді.  Осыган 

байланысты лексика-семантикалык топтар  ішінде  катан жүйе  калыптасады. 

Лексика  деңгейіндегі  парадигмалык  катынастар  лексика-семантикалык 

топтар  ішіндегі лексикалык бірліктердің байланысу  формасына жатады.

Сөздердің  бір-бірімен  байланысы  бірнеше  түрге  бөлінеді.  Ең  біріншісі 

сөз  бен  дыбыс  арасындагы  байланыс.  Екіншісі,  сөз  бен  зат  арасындагы 

қатынас.  Үшіншісі,  жүйе  ішіндегі  сөздердің  өзара  байланысы.  Біздің 

талдауларымыздага  сөздер  арасындагы  осы  үшінші  байланыс  негіз  бола­

ды.  Осы  катынастың  негізінде  сөздерді  такырыпык топтарга жіктеуге  бола­

ды.  Бір  такырыпкы  біріктірілген  сөздердің  магыналарын  ажырату  кезінде 

парадигмалык  катынастың  мағызы  ерекше.

Сөздерді  лексикалык  такырыптарга  бөлу  сол  таңбаланган  заттар  мен 

күбылыстардың  белгілері  мен  қолданылу  ерекшеліктерінен  туындайды. 

Лексика-семантикалык  топтар  жалпылауыш  мағыналарының  негізінде 

семантикалык өрістерге топтастырылады.

М.А.Кронгауз  Семантика  деген  еңбегінде  өріске  мынадай  аныктама 

береді:  «Семантическим  полем  называется  множество  слов,  объединенных 

общностью  содержания,  или  говоря  более  конкретно,  имеющих  общую 

ьщривиальную  часть  в  толковании.  По  этой  общей  части  семантическое 

поле  и  подучает  название»  [4.  158].  Сонда  козғалыс,  туыскандык,  сезім, 

тамак,  мамандык  жэне  т.б.  семантикалык  өрістер  болады.  Семантикалык 

өрістерді  тілдің лексикасын  сипаттаудың тэсілі  ретінде  карауға болады.

Грамматикадағы  өріс  магыналык  жүмсалымның  ортактығы  негізінде 

бір  максатка.  яғни,  белгілі  бір  семантикалык  категорияны  беруге 

жұмылған  әр  түрлі  тіл  деңгейлерінің  біріккен  тобы.  Нактырак  айтканда 

функционалды-семантикалык өріс  дегеніміз  семантикалык  категория,  бірак 

ол  сол  семантикалык  категорияны  беруге  жүмсалатын  тілдік  куралдардың 

жүйесімен  бірге  карастырылады.

Кыргыз тили жана  идабияты  окутуунун иниовациялык те.хио.югиялары

__________________ | 

1 73

Функционалды-семантикалык  өріс  ішкі  мазмұннан  және  соны  беретін 

тілдік  кұралдардың  бірлігінен  тұрады.  Ішкі  мазмұны  дегеніміз  белгілі 

бір  семантикалык  категория  (модальдік,  аспектуальділік,  жәні  т.б.).  Ал 

тілдік  құралдардың  бірлігі  дегеніміз  сол  категорияны  беруге  жұмсалатын 

лексикалық  және  грамматикалык  кұралдар  функционалды-семантикалык 

epic ұгымына осы  екеуі де  кіреді.

Тіл  жүйесіндегі  денотативтік  микрокомпоненттер  узуалды  және  окко- 

зионалды  болып  бөлінеді.  Узуалды  семалар  сөздің  жүйелік  мағынасына 

кіреді,  ал  оккозионалды  семалар  сөздің  жүйелік  магынасына  кірмейді. 

Коммуникативтік акт кезінде контекст немесе жагдаят аркылы актуалданады.

Орталык  сема  заттың  түракты  белгісін  көрсетеді,  міселен  үй  жануарла- 

рына  жататын  атаулардың  бір  магынада  үй  жануары  смасы  тұракты  болып 

табылады.  Егер  ол  сема  белгілі  бір  атаудың  кұрамында табылмаса,  онда  ол 

парадигмалық қатардан  шыгады.

Шеткері  (периферийный) семалар жакын  жэне алыс  шеткері семалар бо­

лып бөлінеді. Лексикамен салыстырганда гарамматикада өрістің белгілі  бір 

магыналық  шегі,  шеңбері, таралу өрісі  болады.  Өріс  ойлау  категориясымен 

бірлікте сипатталады.

Сонымен  қорыта  келе  айтпагымыз  сөздерді  парадигмага  жіктеудің  бір 

жолы  тіл  жүйесінегі  сөздерді  лексикалык  топтарга  белу  болып  табылады. 

Лексика-семантикалықтоптарды жіктеу өмірдегі заттар мен күбылыстардың 

касиеттері  мен  кызмет  сапаларына  негізделеді.  Семантикалык  epic  те 

лексика-семантикалык  топтар  сиякты  парадигмалык  катар  күрайды,  бірак 

функционалды-семантикалык  epic  оган  Караганда  кең  ұгымдарды  топта- 

стыратын  магыналык  катар  болып  табылады  жіне  epic  термині  жогарыда 

айтқандай тіл деңгейлерінің баска  саласында да  колданылады.

П а й д а л а п ы л га н  әд еб 11 етте р:

1.  Будагов  Р.А.  Борьба  идеи  и  направлении  в  языкознаний  нашего 

времени.  Москва,  1934,  246  стр.

2.  Выготсий  Л.С.  Мышления  и  речь.  Москва,  1934,  262  стр.

З.чМурзин  Л.Н.  Полевая  структура  языка:  фактическое  поле.  Пермь,

1998,  225  стр;_

4.  Кронгауз  М.А.  Семантика.  Москва,  2001,  398  стр.

Резюме

В  статье  рассматривается  особенности  лесико-семантических  групп  и 

лесико-семантических  полей.  Выявлен  ряд специфических  различии

* 

174

 

I 

Кыргыз тили жана адабияты  окутуунун  инновациялык технологиялары

_________________________