Абай атындағы Қазақ ұлттық

АНА ТІЛІ

5

№4 (1366) 

26 қаңтар – 1 ақпан

2017 жыл

ТІЛ МЕН ТҰЛҒА 

Мақсат РСАЛИН, 

белгілі публицист, 

Қазақстан Журналистер 

одағының және 

Ғ.Мүсірепов атындағы 

әдеби сыйлықтардың 

лауреаты. Ақпарат 

саласының үздігі. Ақтөбе 

облысы Хромтау ауданы 

Аққұдық ауылында 

туған. Осы ауданнан 

шыққан тұңғыш қаламгер.   

«Сағыныш», «Тағдыр сыйы» 

кітаптарының авторы.

Өмірзақ АЙТБАЙҰЛЫ,

Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының 

президенті, Ұлттық ғылым академиясының 

академигі, филология ғылымының 

докторы, профессор

Жаны жайса ,

Жаны жайса ,

ойы озы

ойы озы

Дәл осы күні оған Жезқазған қалалық 

мәслихатының шешімімен «Жезқазған 

қаласының құрметті азаматы» атағы берілді. 

Мен мұны әрине оның негізгі кәсібі – с з 

қуатын  рнектей білетін журналистігіне, 

Жезқазған теледидар мен радиосы ұжымына 

шығармашылықпен басшылық жасаған 

еңбегіне, сондай-ақ оның облыстық 

мәслихаттың депутаты ретінде осы  ңірдің 

халқына қызмет еткеніне берілген баға 

екеніне дау айтпай, бірақ мұндай атақ, 

Сәбит Байдалыға Халықаралық «Қазақ 

тілі» қоғамының Жезқазған облыстық 

басқармасын қоғамдық негізде басқарып, 

мемлекеттік тілдің беделін к теру ісіне қосқан 

зор үлесіне берілген баға, к рсетілген құрмет 

деп қабылдап едім. 

И ә ,   ш ы н ы н д а   д а   С ә б и т т і ң   т і л д і ң 

тағдырын қаны бар қазаққа жеткізу үшін 

шыр-пыры шығып, тырысып-ақ баққанын 

жезқазғандықтар ұмытқан жоқ шығар. Сәбит 

Байдалымен аз-кем сұхбаттас болған адам оның 

жүзінен ескен имандылық пен бетінен нұры 

тамған ұяңдығының астарында зиялылық пен 

білімдарлық, табиғи мәдениеттілік жатқанын 

байқары анық. Үлкенмен де, кішімен де тіл 

табысып, биязылық пен сыпайыгершіліктен 

айнымай, тұла бойына парасат, ой дарыған 

Сәбит Жүнісбекұлы Халықаралық «Қазақ 

тілі» қоғамының Жезқазған облыстық ұйымы 

басқармасының т рағасы болған жылдары 

згелердің намысына тимей, ешкіммен жаға 

жыртыспай-ақ мемлекеттік тілдің беделін 

к теруге септігін тигізетін к птеген игі шара-

ларды жүзеге асыруға мұрындық болды. 

Біз, Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының 

басшылары облыстық ұйымды Сәбит басқарған 

жылдары оның шақыруымен Жезқазғанға жиі 

атбасын тіреуші едік. Мәселен, 1993 жылдың 

к ктемінде «Мемлекеттік тілдің қолданылу 

аясын кеңейту жолдары» атты облыстық 

ғылыми-тәжірибелік конференцияға қатысып, 

Мемлекеттік тіл саясаты тұжырымдамасын 

жасаудың маңыздылығы, ана тіліміздің 

күнделікті қолданыстағы алғашқы қадамдарын 

және түйінді мәселелерін айқындау ж нінде 

негізгі баяндамаларды жасаған облыс әкімінің 

орынбасары  .Байменов, облыстық «Қазақ 

тілі» ұйымының т рағасы С.Байдалы, 

Қазақстан Республикасы Президенті мен 

Министрлер кабинеті аппаратындағы сарап-

шылар тобының жетекшісі Ж.Наурызбаев, 

«Жезқазған түсті металл» акционерлік 

Т

рт доңғалағы қара жолдағы 

қатқақ қарды қарш-қарш 

о м ы р ғ а н   м а ш и н а ,   т ұ л а 

бойы  ның  құрыс-тырысын  жазғандай 

сықырлап, бірсін-бірсін жылдамдығын 

үдете түсті. Алда үлкен қалаға дейін 

шұбатылып, жетпіс-сексен шақырым 

жол жатыр. Осы жолдың алғашқы 

шақырымдарын еңсерген машинаның 

жүрісі де жайлана бастағандай. «Сағат 

он-он бірлерде жетіп алсақ жарар еді, 

– деді артта отырған келіншек. – Үйде 

балалар күтіп отырған ғой, папам, ма-

мам қашан келеді деп». «Құдай қаласа 

жетіп қалармыз.  зі, қар ұшқындай 

бастады ма, қалай? Үлкен жолға бір 

іліксек, арғы жағы түк емес» деп қойды 

р лде отырған жігіт. «Боранға ұрынбай 

нағашы атамыздың қырқын атқарып 

алғанымызды айт! Иманды болсын, 

зінің мінезі де борандатып тұрушы 

еді-ау». Мұхит келіншегінің осы с зінен 

соң, ай жарым уақыт бұрын к з жұмған 

нағашысы туралы ойлап кетті. Жиен десе 

жанын беретін мәрт кісі еді-ау! Шешесі 

қайтыс болғанда, жалғыз қызының 

қазасын бастан аяқ  зі атқарған-тұғын. 

Талай жыл колхоз, совхоздың білдей 

инженері болып, барлық техникасын 

ргізіп-тұрғызған атан тұлғалы кісінің 

соңғы демі де күтпеген жерден түгесіліп, 

ел-жұрты онша к п әбігерге салмай ана 

дүниеге тез аттанып кете барған. Дүние 

кезек деген осы ғой, енді атасының 

қазасын келіншегі екеуі жайғап, ел-

жұртты таратып болған соң ғана қалаға 

қайтқан беті. Ауылда қонып қалуға да 

болар еді, бірақ үйде к здері жәудіреп 

балалары күтіп отыр. Бүгін түн тағы бір 

жаңа жылды қарсы алмақ. Мұхит қанша 

асықса да, к лігін т пемей, сағатына 

алпыс-жетпіс шақырым жылдамдықты 

шығып, оң тәжірибе ретінде бүкіл елімізге 

таратылды. 

Жезқазған облыстық «Қазақ тілі» ұйымы 

ткізген осы конференцияның нәтижесі десе 

де болады, ұйымның ірі жетістіктерінің бірі 

даңқты академик Қаныш Сәтбаевтың атын 

иемденген кен-металлургия комбинатының – 

«Жезқазған түсті металл» ғылыми- ндірістік 

бірлестігі атанған кезіндегі, қазіргі «Қазақмыс» 

корпорациясының Жезқазған  ндірістік 

алаңындағы ұжымдарда мемлекеттік тілді 

ндіріс саласына енгізуі, яғни республиканың 

а л ы п   н д і р і с   о р ы н д а р ы н ы ң   б і р і н д е 

ісқағаздарын екі тілде қатар жүргізуге қол 

жеткізуі. Мұнда с з жоқ, Сәбит Байдалының 

осы республиканың алып  ндіріс орынының 

басшыларымен тіл табыса алуы, солармен 

жеке адами қарым-қатынас орната алуы да 

анық себеп болғаны шындық. Бұл сол кезеңнің 

лшемімен алғанда қатып қалған сеңді еріте 

алған ірі жеңіс еді. 

Ал «Тілдер туралы» Заң қабылданар 

қарсаңында Қазақстан Республикасының 

Президенті Н. .Назарбаев мақұлдаған 

Қазақстан Республикасының тіл саясаты 

ж ніндегі тұжырымдамасымен үндес келетін 

Сәбит Байдалы ұйымдастырған «Тіліміздің 

тұғыры т мендемесін» атты телемарафонға 

қатысу үшін  .Қайдаридың  зі Жезқазғанға 

сапар шекті.  бекең облыс әкімінің орын-

басарын, мәслихат хатшысын, қала, аудан 

әкімдерін қаздай тізіп отырғызып қойған теле-

хабарды Сәбит ініміздің  зі жүргізгенін, онда 

қазақ тіліне оң к зқарас қалыптастыру, бұқара 

халықтың арасына қозғау салу, мемлекеттік 

тілдің беделін к теру, оның халін жалпы 

жұртшылықтың, мемлекеттік билік тізгінін 

ұстап отырған ресми адамдардың назарын 

аудару бағытында  з мақсатын орындағанын, 

хабар тікелей эфирде  ткендіктен мемлекеттік 

тіл мәртебесін к теру т ңірегіндегі жұртшы-

лықтың жанайқайларының да к рініс 

тапқанын, қарша борап қойылған сұрақтардың 

к п болғанын, республикада бірінші бо-

лып тағы да сол Жезқазғанда құрылған 

«Мемлекеттік тілді қолдау және дамыту» 

қоғамдық қорына облыс әкімінен, к птеген 

қалалық, аудандық әкімдіктерден, облыстың 

ірі кәсіпорындарынан, елді мекендерінен, 

жекелеген азаматтардан әжәптәуір қаржы 

түскенін жырдай тізіп айтып келді.

 Сәбит тіл мүддесі үшін жасалған 

тірлік те рінде  зі басқарған теледидар мен 

Мұхит ышқына кері шегінді. «Алуа! 

Алуа! Тез!» Алуа да жедел басып келе 

жатыр екен. «Мұнда...  лім аузында 

жатыр! Енді қайттік?» «Біреу-міреуді 

тоқтатайық». «Кімді тоқтатамыз? Тірі 

жан жоқ қой. Кел... екеулейік. Қалаға 

апарайық. Оқ тиген сияқты». «Сұмдық-

ай! Не дейді!  ліміз келер ме екен?» 

« ні, бір машина келеді».Мұхит қолын 

сермеп, қарсы келе жатқан к ліктерге 

қарай жүгірді. Ал олар болса, бұның 

жанталасқан түрін елең де қылмады. 

Екпіндеп  те шығып жатты. «Қап! 

кеңнің... Адамдар не боп кеткен» 

деп күйгелектенді Мұхит. Полицияға 

хабарламақ боп, қалта телефонына 

жармасып еді, «байланыс аясынан тыс» 

дегенді естіді қайта-қайта. Қайтерін 

білмей машинасына жүгіріп барып, 

артқы есігін ашып қойды. Қайыра 

жүгіріп мұнда келді. Дала болса тас 

қараңғы. Тастап кетуге дәті шыдар емес. 

Сәлден соң тағы бір жарық к рінді. 

Оған қарай енді Алуа жүгірді. Бұл 

жолы, әйел адам болғасын ба, қарсы 

бағытпен жүйткіп бара жатқан машина 

жүрісін тежей берді. Терезесінен басын 

шығарып: «Не қылған адамсыңдар?» 

деді қарлыққан дауысымен айқайлай 

с йлеп.  «Ағатай» деп Алуа оған қарсы 

жүгірді. «Келе жатсақ, мына бір джип 

тұр екен. Шопыры хал үстінде. Үсті-басы 

қан-қан. Қалаға... ауруханаға жеткізу 

керек. Полицияға,жедел жәрдемге ха-

барласа алмадық, телефон бұл жерден 

ұстамайды екен». Олардың жанына 

жүгіріп жеткен Мұхитқа айтар с з 

қалмаған сияқты. «К мектесіңізші, 

машинаға салуға» деді ентігіп.Үшеулеп 

жүріп джиптің жүргізушісін к ліктің 

артқы отырғышына жайғастырды. 

зі денелі адам, ауырсына ыңырсып, 

былқ-сылқ етеді. Есін білмейді. «Ал енді 

аман барыңдар» деген бейтаныс шопыр 

з ж німен кете барды. Мұхит салған 

жерден жылдамдықты үдетіп, қалаға 

қарай бағыт алды. Қалалық ауруханаға 

дейін екеуі де үн қатысқан жоқ. Артқы 

отырғышта бүк түсіп жатқан жаралы 

адам анда-санда бір ыңырсып, тірі 

екенін білдіріп қояды.

 Ауруханаға жетісімен дәрігерлер 

 радионы, сондай-ақ облыстық мәслихаттың 

депутаттығын мейлінше тиімді пайдалана білді. 

Облыстық кеңестің сессияларында тіл туралы 

заң мен мемлекеттік бағдарламаны іске асыру 

үшін облыстық бағдарлама қабылдағанда, 

оның орындалуына облыстық бюджеттен тиісті 

қаржы б лу мәселелерінде депутат ретінде 

ерекше белсенділік танытты. Мұның бәрі 

айтуға ғана оңай, ал шын мәнінде ана тілді 

ардақтап, мемлекеттік тіл ретінде  зінің заңды 

тұғырына қондыруға атсалысуға бағытталған 

нақты жұмыстар еді. 

Жалпы Сәбит ауызы дуалы, с зі уәлі 

дейтіндей шешендігі бар азамат. Айтатын 

ойлары к птің к кейінен шығып жатады. 

Ағытылып с йлеп кетсе қай жерде, қай 

деңгейде болсын айтатыны бар, ал бірақ тәнті 

қылатыны – артық с зге де бара бермейді, не 

айтса да елеп, екшеп айтады. Үндемей де қала 

алады. Адамды тыңдай да біледі.Сол себепті де 

ол бұл қоғамдық жұмысты, тіл майданындағы 

ұлттық рухты к теру үшін күрес елді ажыратуға 

емес, біріктіруге бағытталуы тиіс екендігін 

сезініп, ұлтаралық  зара түсіністікті нығайтып, 

тұрақтылықты орнықтыруға  з септігін тигізе 

отырып, парасаттылықпен атқара алды. 

 Жезқазған облысы тарағаннан кейін 

С.Байдалы Қарағандыда, Астанада теледидар 

мен радионың басшылық қызметтерінде жүр 

дегенді «ұзынқұлақ» жеткізіп тұрды. Одан 

кейін 2007-2008 жылдары Сәбиттің қоңыр 

да жағымды дауысын Қазақ радиосынан 

естігенде, Алматыға келген екен ғой деп қуанып 

қалдым. Бір күні  зі де хабарласып, немересінің 

тілашар тойына шақырды. Шұрқырасып 

табыстық. Зейнеткерлік жасқа жеткеннен 

соң бір жылдан кейін бе екен, Сәбит Байдалы 

Астанасына оралды. Содан хабар үзіліп кетті 

деп жүргенімде 2012 жылдың күзінде Сәбит 

Сəбит Байдалы ғұмырының тағы бір 

белесіне көтерілгенін естігенде, еріксіз 

«зымырап өтіп бара жатқан өмір-ай...» 

деген ой келді. Тіл майданында табысып, 

рухани ініме айналған Сəбиттің – ердің 

жасы елуін Жезқазған жұртшылығының 

1997 жылы кеңінен атап өткен 

 мерейтойына ерекше ықыласпен 

қатысқаным күні кешегідей есімде. 

Мен ол кезде Халықаралық «Қазақ тілі» 

қоғамының бірінші вице-президентімін. 

«Базарда мың кісі бар, əркім өзінің 

сүйгеніне ғана сəлем береді» демекші, 

Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының 

облыстағы нағыз жауынгер жасағына 

айналған Жезқазған облыстық 

басқармасына төрағалық еткен Сəбит 

Байдалының тойына қатыспау мүмкін 

емес еді. Мұны Халықаралық «Қазақ 

тілі» қоғамының президенті, академик 

Əбдуəли Қайдари да қалады, сосын тағы 

бір тіл жоқтаушысы, белгілі қаламгер 

Бақыт Сарбалаевты ертіп жолға 

шықтық. Алматыдан республикалық 

 телерадиокорпорациясы 

басшыларының бірі Дархан Мыңбайдың 

да болғаны есте қалыпты. Сəбитке 

еліміздің облыс орталықтарынан 

əріптестері, Жезқазған облысының 

барлық қалалары мен аудандарынан де-

легациялар келіп, құрметтерін білдіріп, 

сый-сияпаттарын көрсетті. 

телефон шалып, амандықтан кейін  зінің 

«Ақ жол» партиясының идеологиялық жұмыс 

ж ніндегі хатшысы қызметін атқаратынын, 

Еуразиялық Ұлттық университетімен бірігіп 

Алаштың 95 жылдығына арналған ғылыми-

тәжірибелік конференция  ткізбекші болып 

жатқандықтарын айтып, соған байланысты бір 

баяндаманы  зіңіз жасасаңыз деген ұсынысын 

білдірді. Содан Сәбит Байдалы ұйымдастыруға 

қатысқан шаралардың күлдібадам  тпейтініне 

әбден сеніп алған басым жасымның ұлғайып, 

жүріс-тұрыстардың ширақтығы азайыңқырап 

қалғанымды ұмытып, келісімімді қалай беріп 

қойғанымды байқамай да қалдым. С йтіп, 

Астанаға келіп, «Ахмет Байтұрсынұлы және 

Алаш тағылымы» тақырыбына баяндама жасап, 

Сәбитпен кездесіп, оның тағы бір киелі істің 

басы-қасынан табылғанына оған әрдайым 

тілектес аға ретінде сүйсіндім. Мен жасаған 

баяндама конференция қорытындыларымен 

шығарылған жинаққа кіріпті, онда сондай-ақ 

Сәбиттің «Алаш рухы және Мемлекеттік тіл» 

атты мақаласы да жарияланыпты. 

 Тұлға тұрысы ешкімге ұқсамайтын, 

тамыры терең, тегі асыл, бар болмысты, 

бар құбылысты  з к зімен ғана к ріп,  з 

с зімен ғана айта алатын, әділдікті ту ғып 

к терген іргелі азамат Сәбит Жүнісбекұлы 

Алаш арыстарының тіл мәселесіндегі қимыл-

қарекеттерін үлгі ете отырып, мемлекеттік 

тілді  зінің тиісті тұғырына қондыру мәселесін 

ткір к терген. «Орыс тілінен аударып, 

ісқағаздарын мемлекеттік тілде жүргізіп 

жатырмыз деген кешегі «жетістігіміз», 

бүгінгі біздің басты кедергіміз. Енде-

ше  зімізді- зіміз алдауды доғарайық. 

К збояушылыққа бармайық. Арымыздың 

алдында адал болайық. Мемлекеттік тілдің 

мәселесінің биліктегілердің пенделік,  ткінші 

мүдделерінің тасасында қалып қоймауын 

азаматтық қоғам қадағалауын тоқтатпауы 

керек. Конституцияның, Заңдардың талап-

тарын орындау салтанат құратын елде  мір 

сүруге барлығымыз мүдделі болуға тиіспіз». 

Мұны оқып, бұл мен к птен білетін баяғы 

зімнің Сәбитімнің үні ғой дедім. Біршама 

жасқа келсе де аттан түспеген, сонау 90-шы 

жылдары тіл майданында тағдыр табыстырған 

жаны жайсаң, ойы озық, сезімі жүйрік ғажап 

інім Сәбит сені, бізді Тіл рухы қолдап, ел 

алақаны тербетіп жүргей деген жүрекжарды 

тілегімді білдіремін. Осы киелі ұғымның әрі 

құлы, әрі қызметшісі бола білсек арман аз. 

үзіліп естілетін тәрізді. Күңгір-күңгір. 

Түсініксіз.Т ңіректі тағы да қараңғылық 

бүркеді. Қайтадан арылдап-сарылдап 

сел қаптады.  рірек кетіп қалуды ойлап 

еді. Бірақ қол-аяғы ағаш боп сіресіп 

қалғандай, қозғала алмады. Осылай ай 

жатты ма... жыл жатты ма... білмейді. 

Бір кезде дүние тағы да тынши қалды. 

Түнек басқан аспанда тағы да иненің 

жасуындай саңылау пайда болды. Тағы да 

маңайында қараң-құраң сұлбалар пайда 

бола бастады. Күңгір-күңгір с йлеседі. 

Бір замандар болғанда с здері анық 

естіле бастады. «К зін ашты, к зін ашты» 

деді біреуі. Сұлбалар тез-тез қозғалып, 

жанына жиналды. Барлығы да үстеріне 

аппақ киім киіп алған. 

Б

ұлдыр-бұлдыр қорқынышты 

елестер бірсін-бірсін, онда 

да үздіктіріп барып, үзілдіріп 

барып әрең дегенде айқындала түсті. 

упірімдеп есін әрең жиды. Есін жиюы 

да жүздеген... мыңдаған жылдарға 

созылған шығар. Қараса... т секте 

таңылып, шалқасынан жатыр. Аузы... 

танауы тола түтік. Айналасы толы ақ 

халатты адамдар. Есін жиғанын к рген 

біреуі жақын келді де, еңкейіп: «Сіз ауру-

ханадасыз.  Сізге оқ тиген. Ұйықтамауға 

тырысыңыз» деді. Сонда ғана  зінің 

қайда жатқанын анық білді. Білді 

де, қайта талықсып бара жатты. Есін 

әрең жиды. Осы бір аптада келіншегі 

Гүлманат ұшып үйге барып, ұшып 

мұнда келіп, бір тыным таппады. Зыр 

қақты.  ншейінде қалтасынан артық 

бір тиын шығармайтын сараңдығымен 

аты шыққан ол, бұл жолы ақшасын ая-

мады. Мешітке барып садақа таратты. 

К рші-к лем, жора-жолдас, дос-таныс... 

барлығын құдайы тамаққа шақырып, 

аруақтарға құран бағыштаумен бол-

ды. Кескен теректей гүрс құлаған 

отағасының келеге келуін тіледі.  мір 

мен  лім арасында кел-қайт, кел-қайт 

күй кешіп, үміт пен күдікке кезек ілігіп 

жансақтау б лімінде арпалысып, әрең 

дегенде беті бері қараған оны, бүгін 

палатаға шығарды. «Қауіптің барлығы 

артта қалды. Енді қорқыныш жоқ, 

сауығып кетеді» деді емдеуші дәрігер. 

Палатаға шыққан соң да жедел оңала 

қоғамының бас инженері М.Жаркенов, Сәтбаев 

қаласының әкімі В.Малышевтардың қатарында 

Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының вице-

президенті Ж.Абуов та болды. Конференцияға 

қатысушылар бірнеше секцияларда  ндіріс 

саласында ісқағаздарын қазақ тілінде жүргізу 

тәсілдерін, ғылым мен техника саласын-

да қазақ тілін меңгеру, к лік, байланыс, 

тұрмыстық қызмет, білім, сауда салаларында, 

кәсіпорын, ұйым, мекемелерде қазақ тілінің 

аясын кеңейту жолдарын, «Қазақ тілі» қоғамы 

бастауыш ұйымдарының жұмысын жетілдіру 

мәселелерін с з етті. Сондай-ақ осы конфе-

ренцияда «Тіл туралы» Заңға кіргізуге к птеген 

ұсыныстар енгізілді. Халықаралық «Қазақ тілі» 

қоғамының ұсынысымен конференция мате-

риалдары облыстық ұйымның  здері тапқан 

демеушілердің қаржысымен кітапша болып 

Қаламгердің көптомдығы

Қаламгердің көптомдығы

«Фолиант» баспасынан Қазақстанның 

еңбек сіңірген қайраткері, Қырғызстан-

ның А.Малдыбаев атындағы Халықаралық 

сыйлығының лауреаты, айтулы ақын, 

шебер прозашы әрі дарынды драматург 

Баянғали  лімжановтың он екі томдық 

шығармалар жинағы жарық к рді. Бұл 

кітаптарда қаламгерлердің әр жылдары 

жазылған таңдаулы лирикалық  леңдері, 

толғаулары мен эпикалық жырлары және 

поэмалары, пьесалары, прозалық дүниелері, 

 айтыстар, балаларға арналған туындылары, 

әдеби мақалалары мен естеліктері, сондай-ақ 

орыс тіліндегі шығармалары топтастырылған. 

Шуағы да, қуаты да бар,  мір-тіршіліктен 

түйгені к п, тілі түсінікті әрі құнарлы туынды-

лар  мірдің  зіндей сыр шертеді. Кейде бол-

мыс, тағдыр, кісілік жайлы ауыр ойға сүңгітіп 

алып, азаматтық, адамгершілік, ғұмырлық 

мұрат жайлы толғанысқа жетелейді.

Автор шығармаларында  мір шынды-

ғын, қоғам бейнесін шынайы әрі к ркем 

кестелейді, күлдіре отырып күрсіндіреді һәм 

ойландырады. Алуан түрлі тағдырлар, ақ 

пен қараның бітіспес айқасы, сан түрлі  мір 

сынақтары шынайы бейнеленген к ркемдік 

қуаты күшті жазбалар ешкімді бейжай 

қалдырмасы анық. 

СЕГІЗІНШІ ҚАЗЫНА 

ТІРШІЛІК БОЯУЫ

ұстап, бірқалыпты сырғып келеді. Ас-

фальт үсті ашық болғанымен, күндізгі 

жылтыраған күннен жіпсіген жолдың 

беті жұқалтаң мұз. Жылдамдықты 

күрт арттырып, жұлқып тартса болды 

к ліктің құйрығы бұлғақтап, билеп 

кетеді. Сол себепті жылдамдықты 

ауыздықтай түсіп, ауанымен айдап 

келеді. Дегенмен, жарығы әудемнен 

жылтырап к рінген кейбір к ліктер 

бұларды басып озып-ақ жатыр. Бірақ 

олар да к п емес. Ілеуде біреу ғана. 

Қарсы ұшырасқандар да сирек. «Жаңа 

жыл есік қағып тұрғандықтан болар» 

деп ойлап қояды Мұхит. Шамамен 

жолдың жарымын еңсеріп тастағанда, 

қараңғы түнді тілгілеп келе жатқан 

машина жарығы әудем жерден қарайып 

к зге шалынған әлденеге тіреле берді. 

Жол жиегіне қисая тоқтаған машина 

екен.  уелі қызыл шамы жарыққа 

шағылысып назарға ілікті. Жақындай 

бере байқады, дүңкиген джип. Оң 

жақ есігі шалқасынан ашық қапты. 

Маңайында тірі жан байқалмайды. 

Жолдан шыға бере, топ бұтаға сұғынып 

барып тоқтапты. «О несі екен?» деп 

ойлады Мұхит. «Алуа, ананы қара. 

Машина ғой. Шопыры қалғып кеткен 

бе, жолдан шығып кетіпті». «Ішіп алған 

біреу шығар. Жаңа жылды алдын ала 

тойлаған». «Олай емес шығар. Кім 

біледі, жүрегі қысылып, р лге ие бола 

алмай қалмаса. Тоқтайықшы». Мұхит 

к лігін ақырын тежеп, озып барып 

тоқтады. Күн желкем екен. Күртешенің 

алқымын қолымен қымтай түсіп, жол 

жиегіне еңкейіп қалған машинаның 

жанына барды. «Кім бар-ау?» деп дау-

ыс қатты. Тырс еткен жауап болмады. 

Шопыр жақ есіктің тұтқасынан ұстап 

тартып қалып еді, ішінен біреудің 

дүңкиген сұлбасы шалынды.  « й!  й, 

кімсің? Тірімісің?» деді асып-сасып. 

Ол міз бақпады. Р лге басын қойып, 

бүкшиіп қапты. Қозғалмады. Иығынан 

жұлқа тартып, басын к терді. Фонар 

жарығын бетіне түсіргені сол екен, 

т бе құйқасы шымырлап ала ж нелді. 

Бет-аузы қан-қан. Аппақ жейдесін 

де қан жуып кетіпті. К ліктің маңдай 

әйнегі шытынап тұр. Бір шеті қирап, 

опырылған. Осының бәрін бірер сәтте 

байқап үлгерді. «Мылтықпен атқан 

ба, немене?» Шалқайып қалған адам 

әлсіз ыңырсыды. «Тірі! Тірі ғой мынау!» 

с зге келместен жабылып жүріп, арбаға 

салды да, жеделдетіп ішке ала ж нелді. 

Мұхит оның жүзіне қарауға да үлгере 

алмады. Есік аузында тұрған күзет 

қызметі босаған машинаны дереу 

айдап әкетуін  тінген соң, Алуаны 

сол жерге қалдырып, к лікті аулаққа 

апарып қойды. Қайтып келсе, поли-

ция да келіп үлгеріпті. Олар бұлардың 

жараланған адамды қайдан, қалай 

әкелгенін тәптіштеп сұрап, аты-ж нін, 

мекен-жайын жазып алды. Полицияны 

к ргенде, Мұхиттың есіне баяғыда, бұдан 

оншақты жыл бұрын жаламен сотталып 

кете жаздағаны түсіп еді. «Енді мынау 

да бәле боп жабыспаса етті» деп, күдік 

ойлап қойды. «Біреу атып кетіпті. Үш 

жерден оқ тиген.  йтеуір тірі келіпті. 

Мықты адам екен» деді Алуа үйге қайтып 

келе жатып. «Кім екен? Аты-ж нін білдің 

бе?» деді бір уақ үнсіздіктен соң. «Қайдан 

білеміз атын? Алды да кетті ғой». «Иә, 

аты-ж ні бізге неге керек. Бейшара, 

әйтеуір аман болсын» деді Мұхит. Үнінде 

аздаған діріл бар. 

Екеуі үйлеріне жетті. Балалары 

әке-шешелерінің неге кешіккенінде 

шаруалары қанша, келіп қалған жаңа 

жылымен құттықтап мәре-сәре. 

Ж

анын кемірген бір хал екен 

дейді. Аспан асты, жер үсті 

үрейлі бір түнекке оранып 

алған. Аспан т ңкеріліп жерге құлап, 

қара жер арса-арса боп айырылып, 

дүн-дүние қасіретке тұнған. Бір жақтан 

құлақтың құрыш етін кемірген бір сарын. 

Арылдап-гүрілдеп сарқырай аққан бір 

сел. Адам бейшаралардың құмырсқа 

құрлы дәрмені жоқ. Алдындағысын 

долдана жапырған тасқынның  ңешіне 

оп-оңай жұтылып жатыр, жұтылып жа-

тыр. Бұл да жұтылды. «Құрыдым! Біттім!» 

деп ойлап үлгерген жоқ, жаңқадай 

шиыршық аттырып, бір т бешіктің 

басына шиырып жіберіпті. « зірге 

тірі тұрсын. Дүниені жалмаған апатты 

к зі к рсін, жаны күйзелсін» дегені 

ме? Осы қиналыс жылға созылды ма, 

ғасырға созылды ма, біліп болмастай. 

Бір заманда сарылдаған, арылдаған сел 

екпінінен айырылып, алыстап кеткен 

сияқтанды. Т ңірек тынши бастады. Бір 

мезет дүниені қаусырған түнектің бір 

бүйірінен бармақтай жыртық пайда бол-

ды. Содан бозамықтанып жарық к рінді. 

Бірсін-бірсін сол бозамық ақшудаланып, 

бара-бара сарғыш тартты, одан соң 

сәулеге айналды. Маңайында қараң-

құраң біреулер жүрген сияқтанды. Тіпті 

біреуі бұған еңкейіп қарағандай ма? Иә, 

қарады. Жылтыраған екі к зімен  ішіп-

жеп, бұрын мұндайды к рмегендей-ақ 

тесіле қарады. Ерні жиырылып-ашылып, 

жанындағыларға әлдене деп жатыр. Дау-

ысы тым алыстан, шыңыраудың түбінен 

алмады. Күндіз әлсіздіктен ауық-ауық 

талықсып кетіп, тірліктің қысқа жібін 

күрмеуге келтіре алмай жатса, түн баласы 

әлсін-әлсін шошып оянып, ұйқысы да, 

берекесі де қаша берді. Осылай үш-т рт 

күн жатты.  зіне  зі келе бастағаны 

содан кейін ғана. «Неге бұлай болды? 

Неге мені атты? Кім олар?» Не болғанын 

ойлауға енді ғана мұршасы келіп жатыр. 

Иә, қалай болып еді,  зі?  уелі түкті де 

түсінбеді. Есіне ештеңе түспей қойды. 

Сол күні машинаны  зі айдап шыққанын 

ғана біледі. Иә, айдап шықты. Оққағары 

түспегір сұрана қойып еді. Бір жақын 

туысы қатты ауырып, хал үстінде жатыр 

екен. К лік жүргізушісі оның алдында 

сұранған. Содан бұл к рші облыстың 

орталығына жалғыз  зі тартып кеткен-

тұғын. «Тәйірі, жүрмей жүрген жолым 

ба? Бармай жүрген қалам ба? Айдамай 

жүрген к лік пе?» деп машинаға тақым 

басқан. Діттеген жерге барғаны есте. Кері 

қайтқаны есте. Содан соңғысы жадында 

жоқ.  шіріліпті. Мүлде. Дүние кенет 

тас-түнек бола қалыпты. «Апырмай, 

қалайша еске түсіре алмаймын?» Қатты 

қапа болды. Тергеушімін деп бір жігіт бас 

сұғып шыққан. Ол да тұшымды ештеңе 

ести алмады. «Үш жеріңізден оқ тиген» 

деді тергеуші тағы бір келгенде. «Біреуі 

жүрегіңізге жақын барып қадалған. Қолы 

сәл-пәл мүлт кетіпті. Құдай қалап, аман 

қалыпсыз». 

Мына с зден Ғалымның тұла бойы 

түршікті. Жан тәтті ғой.  мір тәтті ғой. 

Талай жыл жасаған бейнетінің зейнетін 

енді ғана к ре бастаған шақта...  ліп 

қалса... балалары мен әйелі қатты 

қиналады ғой. Балаларының жәутең 

қағып, жетім қалғанынан қорқынышты 

не бар дейсің. Құдай басқа бермесін де. 

«Соған қарағанда» деді тергеуші сәл 

үнсіздіктен кейін, «кім болса да пистолет 

атуға машықтанған адам деп сеніммен 

айтуға болады. Еске түсіріп к ріңізші, 

не болды сол күні». 

Иә, не болып еді? К рші қаладан түс 

ауа кері қайтты. Бар болғаны – сол. Жаңа 

жыл дастарқанына уақытылы үлгеруді 

ойлаған. Жол ашық еді. Жүйткіп келе 

жатты. Бұдан басып озған пенде болма-

ды. Есесіне, бұл  зі біразын басып озған. 

Ал қарама-қарсы келген машиналардың 

барлығы-дағы жанынан атқан оқтай 

зу-у етіп  те шығады. Демде қарасын 

батырып үлгереді. Айтпақшы... «Мер-

седес...»! Сүліктей қап-қара... түсінде 

к рді ме,  ңінде к рді ме?  ң мен түсін 

айқын ажырата алмай, сүтпісірім уақыт 

сұлқ отырып қалды. Басы мең-зең боп, 

ауырлап сала берді. Қорғасын құйып 

тастағандай.... Түсі емес, анық  ңі... 

қуып жетті. 

(Жалғасы 6-бетте)

6

№4 (1366) 

26 қаңтар – 1 ақпан

2017 жыл

жүктеу/скачать 11,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: