МӘлік ғабдуллин
|
| J
П |.'ф Р ПКе°т°р У 6 ° ■> с Кп * « № Ір ь О ы S e a ’s S - 1И1; Истер» г и г » , я. 1 . 1914 Р Ы М с к иЧй А. Х1истоКран я 1 П ер си и и ее литературы», т. Ш , Москва, 5 И™РЩ Грузии,, , 10д, Страны ближнего i, cp^ f ’ro в 0 я о к а , 1944. 157 ш ақтардьщ кед қоныс, ш ұрайлы ж ерлерін тартып алуды кексе- ген. Өздерінің жер-су., қоныстары үшін қы зы лбаетарға қарсы кү- ресіп, карсы лы қ көрсеткен, ерлік жа-сап соғыскан ел кыпшактар болған Ч Осындай сұрапыл ай касгар кезіндс әр ж ердегі кьзпшак рула* рьі күш біріктіріп, бір-біріне ж ардем берген, сырт ж ауға қарсы атганған. Кыпшаіқтыд әскери ж есақтпры н ер ж үрек, жауынгер баты рлар бастаған. О лар қач майдаида кас: дұшпаымен соғысып, елдерін корғап отырған. Сы ртқы ж ауларм ен арпалы скан күрес ж ағд айлары нда батырлар әскер ж асақтары ны н, баешысы есебін- де үлкен кызмет атқарған. Совды қтан д а оларды ц ел қорғаудағы ерлік істерін, баты рлы қтары п халык; ардактап ж ы р еткеи. МІне, ертеде ш ы ққан ж ы рларда қ а за қ (қы пш ақ) батырлары- ньщ алисаты н ж аулары кы зы лбастар болып келуі ж оғары да кер- сетілген тарихи пш ндықтыц елесі секілді. Ал бертіи келе, казақ ж еріне шабуыл ж асауш ы лар қы зы лбастар емес, қалм актар ио* лады. Қ алм ақтарға карсы ж уресіи, ел-жүртын корғап калған батырлар ж айы нда д а кептеген пңыз-ертсгілер, өлец-жырлар туады, оларда ел қорғаған баты рлар ардакталпды . Мүндайжыр- лар, біріншіден, ж ақ ад ан , тыңнаи ш ы гары лса, екіншіден, ертеди- гі ж ы рлар соиғы кездід окиғасын суреттеп көрсету үшін қайта өц- деледі. Бұл ж ы р л а р д а , бір ж ағы нан, қ ал м ак басқыншыларыиа қарсы к а з а қ халқыныя. ерлік күресін негізге алса; екінші жағы- иан, осы күресті көрсету үшін ертедегі ж ы рларды д а пайдалана- ды. Х алық арасы нда ертедсн айтылып келгеп кейбір батырлар жырына ж аң а мазмүп береді. Ос.ы атал ған кезде туған жыр* ларды ң кейбіреулерікде к а з а к баты рлары ны ң алысатыи жаула- ры не кызылбас, не қ а л м а к болып келуі осыдан болу ксрек. ІЗүл ретте ЬІ. А. Добролюбовтың мына бір пікірін еске алайык. Добролюбов: былай дейді: «Орыстын. баты рлар жыры ерте за- манда, көп қүдайға табынып ж үрген к-ездін өзіиде-ақ туган. Бер* тін келс олар үмытыла бастағаіг. Б ір а қ орыс ж еріне татар бас* қыншыларынын ш абуыл ж асаған кезінде халы к ертедегі батыр- л ы к жырларын, срлік салты н еске ала отырып, сол жырларды іқайтадан жөидегек. Ертедегі ж ы рларды кайтад ан, ж ақаш а жыр* лаған, оған соңғы кездін оқиғалары н қосқан. Сэйтіп осЫ .іегізде батырльгқ ж аң а ж ы рлар ш ы ғарған, бүл ж ы р л ар д а ертедегі және соцғы кезде болған о қи ғалар араласы п кетіи те оты рған»2. ДобролюбоЕ.тың бүл иікірі қаза қ ты ц кейбір батырлар жырын* да кызылбастар мен кал м ақтар д ьщ а р ал ас кел у себебін ашып береді. Қ а зақ халқының қ а л м а к баскы нш ы лары на карсы күресі бергі кезде болды. Бүған кар аған д а, қ а л м а ^ феодалдарының шапқыншылық орекеттеріне қарсы ерлікпен күресіп, ж ауға той* тары с берген қ а з а қ халқыпын баты рлы қ тұлғасы н корсету үшін, 3 й атдсрипел,1’ к истории Золотой орды, т. Ш . •п. А. Д о б р о л ю б о в . Собрание сочинений, том I, к О степени участия народности в развитии русской литературы», стр. 288—291, 1950. 158 жыршы акы идар өткен зам ан д а туған батырлар жырын д а пайда- ланғаи секілді. Ескі ж ы рларға соңғы кездін оқиғаларын қосып, біраз ж аң ар тқ ан деуге болады. Демек, ерте зам ан д а туған баты рлар жыры ж оғары да атал- ғаіг тарихи ж ағд ай лар д ы н негізінде, соларды әдебиет аркылы әң- гімслеу, ж ы р л ау ретінде шьгқты. Бұл оқиғалар батырлар жыры- нан орын алды. А талған окиғалар тек жырланып қан а қойған ж оқ, сонымсн қатар өзініц бағасын да, сынып д а алып отырды. Ә риік, ертеде туған ж ы рларды қ қайсысын алсақ та, онын. шығуы белгілі бір м ақсатты , тапты қ, коғамды қ идеяны көрсететінін бай- каймыз. Осы тұрғы дан к ар аған д а, ертедегІ батырлар жырыньщ өзінде халы қты қ ж әне халы ққа ж ат идеялардыц барлығын кәре- міз. Екінші сөзбен айтқанда, аталған кезде туған жырлардык бір тобіі хальгқтық ортада: екінші біреулері, феодалдык ортада туғаны н ацғарам ы з жәнс екеуінің бір-біріне әлсіз түрде болса д а :, к ар ам а-қар сы екендігін сезінеміз. Будан батырлар жы ры ерте кездіц өэінде-ақ екі бағытта туғандығыи, болған тарихи ж ағдайды , о киғаларды екі бағытта бағалағандығын көреміз. Ж ы рларды н кейбіреулерінде халықтың арман-ойы, мүддесі, кез- Қарасы ж атса; екінші біреулерінде феодалдық тілекті жырлау- ш ылық басым болып отырады. Тіпті халыктық ж ырлардың әзін- Де де халы қ тілегіне қайшы келстін әқгімелердің орын алатыны оар. Сондықтан д а баты рлар жырын түсіну, бағалау үшін олар ды -сын козімен, халы қ мүддесі түрғысынан қарауға тиістіміз. Батыол Ауыз әдебиетінін, соныіі ішінде батырлар жыры- ның:хальіқтық" НЬІҢ> халықтығы деген мәселені бірінші болып кө- смпаты. тергендер орыс халқынын революцияшыл үлы дем ократтары Белинский, Добролюбов, Черны- Шевскийлер еді. Б ү л ар д ан кейін бүл мәселеге ғылыми мән бергеп адам А. М. Горький болды. Ол әдебиеттін халыктығы дегсн мә- селені қ ал ай үғынатынын баты рлар жыры жөнінде ж азған ец- оектерінде баяндады . М. Горький ауыз әдебиетінің, сонын, ішінде оаты рлар жырыпың, қоғам өмірімен, халықтын. тарихымен, онын дүние танудағы кәзкарасы м ен байланысты туғандығын айта ке* ліп, ауыз _әдебиетін тудырушы еңбекші халық деп корытынды асады / Б ұ л пікірін ол Ф. Энгельстің, В. И. Лениннің әдебиет ^ р з л ь ^ а й т қ а н д ан ал ы қ пікірлеріне сүйене отырып дәлелдеді Мі А орький ауыз әдебиетінін (сонық ІшІнде батырлар жыры- ныц) халы қты ғы деген мәселені XX ғасырдың бас кезінде ғылыми Длрежеде көтере бастады. Бүған сол кезде орыс әдебиетін зертте- сігкеибір бурж уазияш ы л ғалымдардың халы қ әдебиетіне жала п д У “ себеп бо л д ы ., Чәселен, В. Миллер, Овсянико-Куликовский, ' А* К елтуяла дегендер: «Ауыз одебиетін, батырлар жырын ха- тУДІлрған ж оқ, оларды ж оғарғы тап, яғни үстем тап тудыр- q *» ж азд ы . Бұған В. А. Қелтуяланыд мына сөзі дәлел: рьістыц ертедегі үлтты қ мәдениетін, орыстың ертедегі здебие- Н- К. П и к с а н о в. Г орький и фольклор, 1938. 159 тін тудырған халы к емес, оны соя хэл ы кти д ец жоғарғы тобы, билеуші табы тудырды» Сөі';тіп олар ауыз әдебнетін тудырушы үстём тап дегг ж лриялады. Бурж уазия шыл ғалы мдардьш мүндай теріс пікіріне, тарихи ш ы Е і д ы к г ы бүрмалауы на к а т т к соққы берген, оларды ошкерелеп сьшаған, халык, эдебиеті үшін күрескен адам Л. М. Горький бол ды. 1908 жылы А. М. Горький «Д аралы қты н күйреуі» («Разруше ние личности») дейтін там аш а едбегін ж азды , Бұл еңбегінде ол барлы қ материалды қ ж әне рухаіш байлы қты жасауш ы сқбекші халы қ екенін ғылыми тұрғы дан дэлелдеді. М. Горъкнй ауыз одебиетін тудырушы да енбекші ха/.:ык екенін айта ксліп, дүіше ж ү зіл ік эдебистте ж асал ға н Прометей, С атан а, Геракл, Свято- гор, Илья, М икула секілді ең ■күшті образдар хадықтың коллек т и в ^ к творчествосыиын ж емісі екендігііі айтты. Л\. Горький бүл пікірш кейшгі ке.?де ж а зға н е н б е к т е р іи д е . эсіресе Совет Ж азуш ы лары ны қ Бүкіл сдақты қ I съезіпе жасаған баяндам асы ида (1934), тереңдете түсті. Ауыз әдебиетін, батыр лар жырын тудырушы халы қ деи келіп: хал ы қ езінщ батырлар ж ырында өткендегі қогамды қ омірія, түрмыс-күйін, әлеуметтік кэзқарасы н, ж аксы болаш ақ үшін күрссін, коллективен. мол кү- ідін, халы қ бұқарасъш ық арман-мүддесін корсете білді деп тү- ж ырымдайды. Сөйтіп, ол ауьзз әдебиетінің, батырлар ж ы ры ны н шығарушысы хг.лық деп ғылыми дұры с қорытынды жасайды. (Әрине, бүдан баты рлар жырын тек халы қ қ а и а тудырады, үстем тапты ц оған катысы, қабілеті бслмайды дегеғі ү ғы к болмасқа тиіс.) Баты рлар жырын тудырушы халы к десек, енді сол жырлар- дың халы қты қ сипаттары қандан болмақ? Б ул сүраудыи Д£ ж ауабы н марксизм-ленинизм классиктерініқ, орыс халкыньін революцияшыл ұлы дсмократтарыныи, ж эне А. М. Горькийдін. ецбектерінен табамыз. Олардын, аГггуьшша, қоғам еміршен, ха лы к бүқарасы иы қ тұрмыс-тіршілігіиен оқш ау тұраты н батырлар жыры болмаііды. Б аты рлар жыры кай кезде болса д а белгілі бір таптың идеясын, арман-мүддесін, қоғам ды к кәзкарасы н білдіріп огырады. Б аты рлар ж ы ры х ал ы қ тш і түрмысыида, тарихында оолған елеулі окиғаларды көркем образ арқы лы жинақтап бей- нелеиді және ол оқиғаларды халы қ өзінш е бағалайды , өзінін. к»з- қарасы н білдіреді. К оғам өміріиде м атериалды қ игіліктерді, ру- хани мәдениетті, таркхты жасаушы» оларды алға бастыруіиы кегізгі күш — халы қ ден үйретедЬ Ьүл айты лғандар б аты рлар жшрьшың халы қты қ сяпатын үгн* нуымызға толык. мүмкіндік бервді. Оны мынадан байкауға бола ды. Ь із ж оғары да казақты ц баты рлар ж ы ры өткендегі тарихи оқиғаларды ж ы рлау негізінде туды дедік. Эл оқиғаларды халык жырынық бағалауы бір б асқа д а, ф еодалды қ жырдык топшы- 1 В. А. К е л т у я л а. Краткий курс историк русской литературы для сред- них учебных зазеқеешй, ч. I, йтр. 8—Э, J&12. • 160 лауы, б ағалауы екінші түрде. А талған окнғаларды феодалдык ж ырлар үстем таптың, халықты езушілердІң түрғысынан бағалай- ды. Ф еодалдар мен хандар өздерінің халықты езуін, шапқыншы- лық, ел талағы ш ты қ, каи құм арлы қ іс-әрекеттерін «ерлік» деп жырлапды. С ондай-ақ, ф еодалды к ж ырлар көбінесе жеке адам- дарды қ істерін суреттеуге, даралы кты , жеке меншіктілікті дәріп- теуге көқіл бөледі. Ж ске адамдарды дәріптегенде, олардың көп- шілік ушін атқарған қызметін антып ардактамайды, асса ат төбеліндсй •қанаушылардың, калса олардын кара басының дац* кыіі көтеру үшін доріптейді. Осы жолда оларды қ ел талағыш- тык, қан қүм арлы қ, ш апқынш ылық жорықтарын «ерлік» деп жырлайды, сөйтіп, тарихи шындықты бүрмалайды. Бүған «Ер Сайын» ж ы ры мысал болады. Лл халы қ туды рған баты рлар ж ы ры қоғамдық мә-селелерді» ен мадызды тарихи оқиғаларды көпшілік бүқарасыньщ тұрғысы- нан бағалап ж ы рлайды . Х алы қты қ ж ы рлар аталған мәселелерге сын кезш ен кар ай отырып, оған өзінін, таптык көзкарасыи, баға- сын білдіреді. Бүл алуандас ж ы рлар халы к бұкарасынын. күш- қуатын, арман-мүддесін, күресін бейнелеуге мән береді, тарихи шындықты бүрм алам ай, оны сақтауға тырысады. Халық жырла- рында ж еке адам дард ьщ мүддесінен гөрі көпшілік мүддесі, ха лы к бүқг.расының арман-тілегі баса ж ырланады .,Ж ехе адамдар бүқара кэпшіліктін, арман-мүддесі үшін күресуші, соны жүзеге асырушы ретінде ғана алынады.^Олар халықты езушілерге карсы күрес ж үргізеді, енбек адамын азаптан, кұлдыктан, ауыр өмір- ден құтқару үш ін, халы қты ш аттық бақы тка жеткізу үшін оре* кет етеді, сол үш ін алысады. Мүның мысалын «Қобыланды ба тыр» ж ырыиың М ергенбай, Нүрпейіс, Бірж ан, Есмүрат, Мүрын, Айса айтқан варианттары нан, «Қ амбар батыр» жырынан айкын көруге болады . Х алы қты қ ж ы рлары нда халы қ бұқарасының ел корғаудағы арман-мүддесі айқын суреттеледі. Оида батырлардыд міндеті: бөтен елді тал ап алуға әрекет етпеу, өз еліне баскыншылар ш а буыл ж асаи к алса, оған қарсы аттану, адал екбек ету, халы кка 'Қамқор болу екендігі көрсетіледі. Халыктық ж ырлардағы батыр лар қ ар а басының дацқы үшін емес, көишілік үшін, халык үшін кызмет аткарады . Х алы кты к ж ы рлар ел мен елдің арасында дос- тык қаты нас орнауын, тыныштық -болуын көздсйді, соны аңсап ярм ан етеді. О сы ж о л д а еқбек еткен, сол үшін ікүрескен батыр- лары н ардақтайды , ал бүған керісіпше әрекет жасағандарды сынаііды. Б үл зйтылғандардын. бзрі халы қ тудырған батырлар жыры- на тәи қаснеттер, оларды ң халы қты к сипаты д а осыларға байла нысты. 161 Ауыз әдебиегіне гои ерекшсліктің б.ірі— бір жыр Б&тырхар бірнеше варианття б о л ь т келетіндігін кіріспе бө- Ж Ы р Ы І ІЫ Ц .*■ К - Т . т J. . варианттиры . л ш Д е аитқаибы з. Ш ығармалардьщ оір-біріне ж алп м мазмүны ұ қсап келетіп туынцы түрлерІн вариант дөсек, онық баты рлар ж ьірьш да д а елеулі орын алған- дьгғын бдйқаймыз. Өйткені баты рлар ж ы ры да, ауыз әдебиетінің б асқа түлері секілді, ауызш а туады, оны ж ырш ы ақындар шыға- радьг Ьа тьф л ар жырын ш ығаруш ы лар өздерінІң әқгіме-жырыноку- шыға емес, гындауш ыға арнайды. О лар тыңдаушід көпшіліктік ықылас орайымен -санасыи отырады. Егер тындаушы көпшілік жырды кызыға тыцдаса, онда жыршы ақы к бір айтқанын панта лон бермеіі, әцгшесіп мольтан, үэағыман айтуға тырысады. Бүл ретте баты рлар жырын көи жыр.Тағаи к ар т акын Айса Байтабм* новтыц мыпа бір созін келтірейік. • — Мек ж ас кезім де көптегеь ақыішьш. жырын тывдадым. Ол акындар жырын ж ұртты д ж и н алған ж еріиде көпшіліктіқ сүрауьі бойышиа айтатын еді. Егер көпш ілік акыіш ыи жырын сүйсіве, Кызыға ты і;даса ж ә..с жырды үзағы ван ж ы рлауды өтінсе, оида а.қын жырын бірнеше күн бойына .айтатын еді. Ол жырын кешкі асты ішкеннен кейік бастап, тан. атқаиғ-а дейін жырл.ійтын, жыр- дың ж алғасы н келесі күні тағы айтатын. Сондд ол бір әнгімесіп қайталам ай, ж ацадаіі тыц әигімелор косьш отыратып. Ал, тыи* дяушы көпш ілік жырды оиша ықъи;астанып гьщдамаса, ондл жыршы батырдың бір-екі жорығыы ғана айтып, әцгімесін доға* ратыи. Бүл пікірді ж алғы з Айса емес, баты рлар жырын шығаргаіі ақындардың (Нүрпейіс, М үрын ж ы рау, Ш аш убай т. б.) бәрі Дс айтқан. Оныи дұрыстығын қ а з а қ одебиеті тарихын зерттегеи әде* биетші ғалы м дар д а (М. Әуезов, С. М үқанов, Ә. Марғүлан, К,. Ж ұмалисв, Е. И смайы лоз т. б.) өздерінің еңбект«рінде әлде- неше рет аны қтаған болатын., Баты рлар жыры г.алықтьщ ж азу еяері болмаған кезде т\/ды« Оиы жыршы ақы ндар шығарып,, ел арасы н а ауызша айту түріи* Де таратты, Ж ы рды ң алғаш кы үлгілерін кеиінгі ақындар стайда- лан а отырып, оны кәпш іліктің тілегіне cai’t озгертеді, өиде^д*- Әрбір ақъщ €»здерінін жырын ж үртты ң ж иналғаи жерінде кан д а бұрыннаи таныс әңгімелерді ^ан тал ай бермей, тындаУ’ шьшы сүйеіндіріп қызықтыратын ж ан д д ан тыи әнгімелер коса- ды ь Егер тыңдаушы көпш ілік ақьшнин ж ы рды үзагынан айтУ' Ды, батырдың б алалы к ш ағы нан басггап} қартайғанға дейінп өмірін, ерлік істерін молынаи ж ы рлауды өтінсё, онда халыкги» бүл тілегімен ақы ндар санасып отырған. Осы ретте олар жъірын бірнеше күнге созы а антатын болған ' ’ Әрине, жыр.оы ұзағы нан анту, бір оқи ғадан екіншісін туды* рУг Әдгімеиің ж алпы ж елісін бүэбай молынан қамти жырлаУ« әрбір акыпнан асқан ш еберлікті, акы нды к әнерді керек ет«гдь- 162 Сондықтан д а олар көпш ілік алды нда жыр айту үшін оған көп даяр л ы қ ж асағ ан , ертеден келе ж атқан ж әне бүрын ж үртқа танідс болған ж ы р әңгімелеріне киыстырып ж ака сюжет косу жайын көп іздснген. .Ертеден келе ж атқан ж ы р сюжеттерін негіз- іе ал а отырып, оны орбір ақын өзінше ж ы рлаған, ж ан адан ре- дакц и ялаған . М ы салға Ыұрпеністіқ айгуындағы «Қобыланды батырды» ал у ға болады . Б ұл жырды өзінен бүрын талай акын- дарды ң ж ы рлаған ы н айта келіп, ол; «Мен ж ы рды қ негізгі әнгі- мелеріц үғы п алдым да, оны өзімш е жырладым»,— дейді Б а ты р л ар жырын айтатын ақындардын кайсысы бблса да, ерте зам ан д а туыи, ел арасы на тараған жырлардын көбінесе оқиға ж елісін пайдаланған. Кейбір дарынды ақындар ондай ж ы рларды ң мазмұнын ғана алып, сөзін өздері шығарған, бүрын- ғы айтылуындағы стилін, сөз саптасын, өлеңдік өлшемін сактап сты рған. М үнымен қ атар , ондай Ірі айтқыш ақындар бір батыр ж айы нда ұзағы н ан айтылаты н ж әне батырдық барлы қ өмірін, ісін қамтнты н кәлем ді жыр шығару үшін, сол батыр ж айы кда әр ж ерде бұры ннан айтылып жүргеи ж ырларды жинастырған, олар ды киыстырып редакциялаған. Сейтіп, бір жырдық әр түрлі ва- рианттары нан қүрап көлемді ү за қ жыр тудырған. Бір батыр ж айы ңда мүндай көлемді, көп оқиғалы, үзағынан айтылатын түтас ж ы рд ы қ тууы, М. Әуезов пен Қ. Ж ұмалиевтің зерттеулері- ие каргіғаида, эиос ж анры ны қ есейген, ж етілген кезінде болатын секілді. Б а ты р л ар жырын шығарушы ақындар десек, жырдьщ «р түр- лі варианттары болуы да соларға байланысты. Ж ыршы акын- дарды н қайсы сы бол-са д а бір батыр ж айында ұзағынан айты латын, мол сю жеткс қүры лған көлемді жырды бірден шығарған >коқ. Е д әуелі ж ы р ға батырдыд бір-екі ерлік ісі косылуы мүм- кін. Бүл әңгімелер ж ұ р тк а таныс болғаннан кейін, тыңдаушы көпш ілік ақы ннан «осы әңгіменің ж алғасы н айт» деп тілек біл- Діруі ьіқтимал. Сол кезде орбір жыршы ж аңағы жүрт калап оты рғац ж әне бүрыннан таныс болған жырдың «алды-артын» ш ы ғаруға кірісетін секілді. Сөйтіп барып, жырдық алғашқы эцгімелерщ е ж а ц а д а н , тыңнан сюжет қосылады Ал жырдын ел арасы на бұрын тарап кеткен алғаш кы әқгіме-іері де, соцынан қосы лғандары д а әркайсысы әз алдына вариант есебінде аиты- лып ж үрген. «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын» тағы баска жыр ларды н варианттары осылай туған деуге болады/ Баты р л ар жырының, варианттары эдебиет ^арихынан айрық- ша^ орын алады . Варианттар әрбір жырдық қалай туып және Кай б агы тта дамығандығын түсінуіміэге көп материал болады. Сонымен қ атар , ол ж ырш ы ақындардың творчестволык ерекше- ліктерін, акы нды к шебсрліктерін жэне олардын көзкарастарын аш уга көмектеседі. іач Б аты рлар жырынын қайсысы болса д а оқиғаға жьшының кұры лады , сюжетсіз ж ы р болмайды. Жырдыц қурылысы. сю жетгік кұрылысы ж ы рдағы басты кейіпкер ж айын, онын ағ&йми-жұрты, жолдас-жоралары және оларды к бір-бірімен катысы» қуаныш ы мен күшшші, алыс* тартьіс ж орықтары, ж ау адамдарыиьш. іс-әрекеттері жайын су- реттеуден туады. Қ а зақтн н баты рлар ж ырының қүрылысын сәз сткенде, оньщ көпшілігіне тән ерекш едіктіц б ір і— ж ы рдағы ок.иғалар басты кейіпкерлер гөңірегікде болатыидығында Кейбір жырлардық окиғалары көбінссе басты кейіп:серлергс бай л ан ы сш алынады да, солар аркылы дамиды. Бұғап мысал ретінде «Кобьгланды батыр» мен <Ер Тарғын» жъірын келтіруге болады. (Бул жөнін- де осы ж ы рларды я талдауьін карацы з.) Ж ы рды н мүндай куры- лысьі, яғни оқиғаны басты кейіпкер аркылы д&мыту— оқиганы тізбектеп ж ырлау одісі деп аталады. Қ азақты қ баты рлар ж ы ры нда вдіганың, басталуы әр түрлі болын келеді. Қейбір ж ы рлар («Ер Тарғын», «Қамбар») әнгіме- ні басты к етп к ер д ің ер ж егіп, есейген кезінен, содан былайғы ж ерде ж асаған ерлік істеріи сипаттаудан ба-стайды, зкырдын сюжетін осылай кұрады . Ал енді бір ж ы рлард а («Алііамыо» «Кобыланды батыр») жырдьш сю жеттік ж елісі әріден, яғни бас ты кейіпкердін дүнисге келмей тұрған ш ағыиан, тартылады. Осыдан былай жырдың әцгімесі өрістей, саты лап өрлей, дами береді. Сондай-ақ кей-кейде баты рлар жырынын, окиғасы бгсты кейіпкердің (мысалы, <Ер Тарғкнкы ц») бірден іс-эрекетке кірі- суінен басталады, /К.ыршы ақы кдар өздерінік жырындеғы бас ты кейіпкер жайьш антпастан бүрын, оиың кім екендігімен тьш- даушыны таныстырмай тұрып, батырдың ұрыс үстінде жасағап ерліктерін суриттейді. С одак кенін ғана ақын батырға оралып, жырдың окнғасын ілгерілете жөнеледі. Батырлар ж ы ры ны қ қүрыдысы сю жеттік эцгімелерді «дын ная қиыстырып айта білу, әрбір окиганы тартим ды етіп сурет- теу, негізгі ойдың желісін бүзбай, бір оқиғадаи екіншісін туды- ру, әрбір үсақ бөлшектің өзін «сипаттай ж ы рлау жыршы ақын- дард ы қ шеберлігіне байланысты -болып отырады. Қіақдай корнем ш ығарма болса д а , оныц сю жет қуры лы сы шеберлікті керек ететіндігін баты рлар ж ы ры д а дәлелдейді Қ азақты ң өлең қүрылысы ж айы н зерттеушілер- жырыны^мвд д іқ ! ? й * у ы м қарасанд а, А б а й м .дейіи влеивЖ құрылысы. пепзінде екі-ақ пүрі болғаи. Біршшісі — он оір буынды өлед, екіншісі — жы р. Баты рлар жыры олеқнін, ж еті-озгіз буынды жыр турімен ай- тылған. Өйткені ерлік қимылды, көтерінкі иафосты, атыс-ша- 1 К . Ж ұ м а л и е в . А байға д еИ к гі каэақ поэзннсы жәие АбаЙ поэзяя* с ы аы қ тіл і, А лм аты , 1948. жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|