МӘлік ғабдуллин

еді»,— дсйді.  «Күдығың  тайыз  шығар»  дегенде,  «Болса  болар, 
ертемен  тастаған  тас  түбіне  кешке  әрен,  жететін  еді»,— деп, 
«Күн  қы сқа  шығар»  дегенде,  «Болса  болар,  тацертец  каш кан 
каш ар,  кешғсе  бұзаулауш ы  еді»,— деп  өтірігін  үдетіп  жібереді.
Т азш аны ң  кырық  ауыз  өтірігінің.  өзіне  тэн  ерекшелік.  қасие- 
ті —  адам ға  таныс  нәрселерді,  жаиды-жансыз  табиғат  көрініс- 
терін  мол  ф антазияга  күра  отырыи,  кестесі  келіскен,  адам  наи- 
ғысыз  өтірік  хал  туғызуында.  Мүның  өзі  халық  ертегісінін,  ше- 
берлік  дәреж есін  ғана  көрсетіп  қоймайды,  сонымен  катар,  көп 
ж ы лдар  бойына  шыцдалып  жетілгендігш  де  аңғартады.  .
Т азш алар  ж айы ндағы   ертеплердік  енді  біреулерінде — хан 
мен  уәзірлерді  әж уа,  м азақ   ету  аркылы  олардан  халы қ  кегіи 
қайы руш ы лы к  әңгімелері  де  антылады.  Бұл  оқиғалардын,  орта- 
сында  ж үретін  де  тазш а  болады.  Ол  халы к  намысын  қорғаушы, 
өзін іқ  ақы л-айла  амалдарымен  қанауш ыларға  карсы  күресуші 
бейніесіиде  сурсттследі.  «Айлалы  тазша»  дейтін  ертегіде  хан  б а­
ласы   т г зш а ға   касты қ  жасайды,  жүрт  алдында  тазшаны  м азақ 
етіп  ж ам андауды   көздейді.  Б ір а қ   хан  баласыныц  бүл  кулығын 
біліп  қ ал ға н   тазш а,  қарсы   амал  жасап,  ханның  баласын  да,  хан 
мен  бак.сыны д а   күлкі-м азақ етіп  кетеді.
Жал.ны  тазш а ла р   жайындағы  ертегілерге  тән  ерекшелік — 
«Айлалы  тазш ада»  д а   бар.  Ертегі  оқигасы  оқыстан  туған  жөне 
тап қы рлы к  әрекеттерге  курылған.  Айлалы-елті  тазш а  жүрттын 
борін  күлкіге  батырып,  дегеніне  жетіп  жүреді.  Оныд  күлкісінде 
ащ ы  м псқы л  д а  ж атады .  Ол  ецбек  адамына  қасты қ  ж асам ақ 
болған  хац  әулетін  ж әне  оиы  колдауш ыларды  сол  күлкісімен-ақ 
ж ерлеп  отырады.  Сондықтян  да  осындай  тазш аларды   ардақтап 
халы қ ергегісіне  қосады.
Аңыз-гңгімелео  ^к и ғасы н   реалистік  болмыстан,  шындық  өмірден 
алып  ауызша  шығарған  қ а з а қ   халкының  көркем 
ш ы ғарм алары ны д  елеулі  бір  саласы  — аныз-әдгімелер.  Аныз- 
әцгім елердіқ  алғаш қы   үлгілері  халы қ  үшін  қы змет  еткен  және 
тарихта  болған  адамдардьщ   ісііг,  өмірін  оңгімелеу  негізінде  ту- 
ған.  М ундай  адам дарды ң  халы кқа  камқор  болыи,  халы қ  натды- 
сын  қорғагаиы ,  бүл  ж олда  ж асаған   эр  алуан  істері  ел  аузында 
аны з-ақгімеге  айналып,  ұрпактан-ұрпакка  жеткен.  Олардын 
аты,  ісі  ерте  кезде  жазу-сы зу  өнері  болмағандықтан  хатқа  түс- 
пеген,  тек  халы қты ң  ацыз-ән.гімслерінде  сақталған.
Сондықтан  д а  әуел  басында  тарихи  ш ындықка,  нақтылы 
деректерге  негізделіп  туған  әдгімелер  кейіннен  халы кты қ  ауыз­
ш а  айтатын  ады здары на  айналған.  Бүл  әцгімелер  бертін  келе  әр 
түрлі  қоғам ды қ  ж ағд ай ла р ға, 
халы қ  тілегіие  сәйкес  өзгеріп, 
ж а ц а р а   берген,  оған  бергі  заманнын.  өмір  шындығынац  туған 
ж а ц а   о қи ғалар ,  көзкарастар  қосылған.  Солардын  бәрінде  ж а- 
дағы   адам дард ы ц   аттарын  айнытпай  сақтай  отырып,  соңғы  кез- 
д ід   тілектеріи  көроететін  аңы здар  да  туған.  М ысалға,  Алдар  Ко­
се  ж айы ндағы   қ а з а қ   ацыздарын  алсак,  оларда  әр  заманнын,  ізі 
экатқанын  байқайм ы з.  Онда  хандар  билеген  заманны д да,  бертін-
141

де  байлар  мен  саудагерлер  экім дік  еткеи  дәуірдін  де  елестері 
бар.  Б үд ак,  бір  ж ағы наи,  А лдар  К«с<»ге  байланысты  ақыздардын, 
ерте  зам аи да  туғандығын  ац ғар сақ;  екіншіден,  бергі  кездш  де 
ж ай-ж апсары   суреттелгенін  кэреміз.  Ел  қиялы   ертедегі  Алдар 
Көсені  бергі  ламаира  алып  келгенде,  бұры нгн  аңыздардыц  ке- 
йіпкерлері  аркы лы   сонғы  кездің  суретін  беруді  м аксат  еткен 
деуге  болады,
Аңьтздардыц  әнгімесі  тарихта  болып  әткен  адамдар  жайынав 
алынады  дегенді  біз  ш артты  түрде  (условно)  айтзмыз.  Өйткені 
қ аза қ ты қ   аңыздарьш да  аталаты н  А лдар  Көсе,  А сан  қзйғы,  )К
й
- 
ренше  туралы   тарихи  деректерден  гөрі 
аныз-әнгімелер  көп. 
О ларды ң  қай  ғасы рда  ж асаған ы н   д а  дәлдеи  а&ту  қиын.  Бірг-.к 
солардак  адамдс.р  тар и х та  бодуъ"  мүмкік.  Е рте  кезде  жаэу-си* 
зуы  болмаған  халық  ж аң ағы   ад а м д ар   ж айы нда  тек  аныздар 
қалды рған,  оида  тарихи  адам дард ы   ауы з  әдебиегш іц  кейіпкері 
етіп  жіберген
Алдао  кесе 
К а за қ   арасы нда  туған  ақыз-онгімелердік  бірсы- 
пырасы  А лдар  Қвсе  ж айы нда  айтылады.  Бүлар- 
дың  бәрінде  ол  халы қты ң  ақылды-Ейлалы  үлы,  тапқырлырыка 
қулығы  саіі,  ср  көңілді,  өж ет  жігітт  болып  суреттеледі.
Алдар  Көсеге  байланысты  адыз-снпмелеір  тек  қазакта  емес, 
ағайы ндас  кы рғы з,  өзбек,  карг.қалгіақ,  түрш иен  елдершде  де 
бар.  Осы  елдерде  антылаты и  ан н зд ар л ы н   бәрінде  Алдар  Кеі:е 
халы қ  үлы,  көпш ілік  атынан  күресхе  ш ы ққан,  қанаушы 
t s . i i  
адамдары мен  алысып  өткен  а з а м а г   бейнесінде  кследі.
Қ азақты ц  акы з-әңгімелерш дегі 
Л лдяр  Қөсе  де  сондай  ер 
экігіт,  Қ а за қ   ацыздарының  кайсысы  болса  да  оқиғавы   күлдіргі 
халге,  өткір  мысқыл,  ащы  әж у аға  қүрады ,  сларды д  бәрінг  Ал­
д ар   Қөсе  халы к  өкілі  ретіиде  белсене  араласы п  жүреді.  Халык* 
тың  әңгіме-адыздарыньің  сүйікті  кеніпкері  боліган  Алдар  Көсе 
тогісіс
 
ханды,  саран   байды,  елді  ж егідей  ж еп  ж үрген  саудагерді» 
°Р  тҮР;[і  діндар  адам дарды   м азактап,  күлкі  етеді,  олардын.  ж;і* 
ғымеыз  кы лы қтары н  ж үрт  ллдьш да  ж преніш ті  ғыи  көрсетедІ. 
О сы ғая  сәикес  аңыз-оңгімелерде  халы ксы қ  тұргыдан  онын  жа- 
ғымды  образы   ж асал ад ы ;  А лдар  Кзсе.ні  қалын.  көш ш лік  ортасы- 
нан  ш ы ққан  ж әне  сол  көпш іліктін  мүддесі  үшін  күрескен  адам 
ретінде  бейнелейді.
_  А лдар  Косе  ж айы нда  казак, 
арасы нда  айтылатын  аңыз-ән,- 
гімелердің  тақырыбы,  м азмүны  эр  алуан  болып  келеді.  Соныц 
оәрі  енбекші  бүкараны қ  тұрғысынан  айты лады .  Мұны.  біз  «Ал- 
-Квое  мен  Л лаш а  хан»,  «Алдар. Көсе  меи  ш ы қ  бермес  Шы- 
ғгиоан»,  «Алдар  Қөее  мен  саудагер»  т.  б.  аңыз-ертегі^ерден  кэ- 
реміз.  Осьі  ақы зд ард а  аталаты н  хан,  бай,  саудагерлерді 
Алдар 
.эсе  өзшін,  тапқы рлы ғы ,  ақил-аилас;:!  аркасы н д а  алдап  соғади* 
ел  алды нда  м азақ,  күлкі  етеді.  О ларды   А лдар  Кесе  кара  бэсы- 
иық  п а и д а ш н   көздеп  алдам ай ды ,  халы қты к  намысын  қорғау 
үшін,  еңбекш ілерді  езіп  келген 
қан аүш ы лардан   кек  қайыру 
үш ш   алдаиды . 
* 
1
142

КүлкІлі сю ж етке  құры лган  «Алдар  Көсе  мен А лаш а  хан» дей- 
гін  аиы з-әцгімеде  ел  билеген  хандардын  топастығы  мен  қома- 
ғайлыгы  мы скы лға  алынады.  «Алтын  десе  арын  сататын,  Алаша 
хан  атты  хан  бар»  дегенді  естіп,  оныц  үйіне  Алдар  Көсе  келеді. 
Ол  ханга  алтын  егіп  өсіретін  өнері  барлығын  және  биыл  түқымы 
ж оқты ктан,  егіаге  ш ы ға  алмай  отырғандығші  айтады.  Сонаи 
кейін  А лдар  Қөсе  ханнан  ат  басындай  алтын  алады,  оны  егш 
күзге  қар ай   екі  есе  етіп  қайырып  бермек  болып,  кетіп  калады.
Күз  д е  ж етеді,  б ір ақ   А лдар  Көседен  хабар  болмайды.  Бүған 
ты ны ш сы зданған  хан  А лдар  Қөсенін  үйіне  жігітгерін  жібереді. 
Олар  келсе,  А лдар  Көсе  үйінде  ж ок  болып  шығады.  «Аған,  кай- 
д а  кеткен?» — дейді  жігіттер  Алдар  Кегешң  үйде  отырған  қа- 
рындасъш а.  (Бірак,  олар  кыз  болып  отырғаи  Алдардыц  өзі  еке- 
нін  аңғармайдьт.)  «Ағамның  еккен  алтыны  биыл  шықпай  калып 
еді.  Х аннан  үятты  болдым  дсп,  ағам  алтын  іздеп  кетті,— дейді 
қыз.  Бүл  х аб а р   х ан ға  жетеді.  Хан  ж арлы к  беріп  Алдар  Квсеніц 
қары ндасы ц  сарайы на  алды рады ,  Алдар  Көсе  өзгеден  кетсе  де, 
қары ндасы нан  кетпейді.  Ол  келгеише  карындасы  менін,  екі  кы- 
зыма  қы зметкер  бола түрсын»,—дейді.  К,ыз  түрінде  хан  сара- 
йыка  сиген А лдар  Көсе ханнын  екі кызьша кызметкер болып  түра 
береді.  Кріккен  хан  қыздары:  «Құдай  тағал а  үшеуіміздің  біреуі- 
мізді  ж ігіг  етпепен  екен»,— деп  өкінеді.  Сол-ак  мұц  екен,  Алдар 
Көсснің  «қары ндасы »  дүға  оқндьі  және  хан  кыздарына:  «Тілекті 
күдгій  бере  көр  дей  беріңдер»,— дейді.  Онын.  дүғасы  кабыл  бо­
лады...
Сол  ш ак та  көрші  бір  хан  А лаш а  ханға  кісі  жіберіп,  үлкен 
кызьш:  « Б а л а м а  берсін,  құда  болайық»,— дейді.  Ол  ханды  А ла­
ша  хағі  менсінбейді  екен.  Сондыктан  онық  баласына  өз  кызыи 
емес, А лдар  Көсенің  қары ндасы н  беріп  жібереді.  Келін  болып 
тү-сксп  А лдар  К өсеніқ  кары ндасы   отыз  күн  ойын,  қырык  күн 
тойы  еткеннен  кейін  күйеуін  алдап  соғады,  оның  ат  басындай  екі 
алтынын  алып  А лаш а  ханға  кайтып  келеді.  Есіктен  кіре  бере, 
ханнаи  кешірім  сүрай:  «Еккен  алтыным  биыл  шықпай  қалды, 
сізғе  үятты   болмайып  деп  алтын  іздеп  кетіп  едім,  соны  ж ан а  ра­
на  тауып  әкелдім»,— дейді.  Бұған   разы  болған  хан:  «Маған 
ренжімессің,  сені  өзіме  санап,  өзің  ж оқта  қарындасыңды  күйеу- 
ге  бсріп  ж ібердім ,  қүтты  ж еріне  кондырдым»,— дейді.
Осы  бір  кезд е  құда  ханның  елінен  шапқыншы  келеді:  «Қызыц 
бәрімізді  м асқ ар а  етіп  кашып  кетті»,— дейді  Алаша  ханға.  Бүл 
х абарды   естіген  А лдар  Көсе  жер-көкті  басына  көтеріп  байбалам 
салады :  «М еніқ  қары ндасы м   еш қайда  да  кашып  кеткен  ж ок,  оны 
өлтірід  тастады »,— деп  өкіріп  ж ылай  береді.  Алаша  хан  саса- 
Ды.  Қ уд а  ханныц  баласы на  үлкен  қызын  беріп  разы   етеді,  ал 
А лдар  Көсс  ханиьщ  кіші  қызын  ж әне  ол  өзі  әкелген  ат  басындай 
екі  алтынды  алып  ж өніне  кетеді.
Күлкілі  әңгімелерге  қүры лған  бүл  аңы зда д а  А лаш а  хан  кат- 
ты  алданып  қалум ен  қатар,  ж ұрт  алдында  әж уа,  м азак  болады.
143

де  байлар  мен  саудагерлер  окімдік  еткен  дәуірдід  де  елестері 
бар.  Бұдан,  бір  ж ағьш ап,  А лдар  Косиге  байланысты  адыздардык, 
ерте  эаманда  туғандығын  аңгарсак;  еяіншіден,  бергі  кездін.  де 
ж ай-ж апсары   суреттелгенін  кэреміз,  Ел  қиялы   ертедегі  Алдар 
Көссиі  бергі  замаы ға  алып  келгекде,  Сүрынғы  адыздардыд  ке* 
йіпкерлері  арқылы  сонғы  кездің  суретін  беруді  м аксат  еткен 
деуге  болады.
А ныздардыд  әңгімееі  тарихта  болып  әткен  адам дар  жайынан 
алынады  дегенді  біз  ш артты  түрдк  (условно)  айтамыз.  Өйткені 
қазақты д   ады здарьш да  аталаты н  А лдар  Қвсе,  Асан  кайғы,  Ж и­
ренше  туралы  тяри:ш  деректерден 
гөрі 
аңыз-әдгімелер  көп. 
О лардың  кай  ғаеырда  ж асағакы н   д а  д.олдеп  айту  қиын.  Бір&к 
солардай  адамдар  тарихта  болуы  мүмкін.  Е рте  кезде  жазу-сы- 
зуы  болмаган  халы қ  ж ан ағы   адам дар  ж айы нда  тек  аиызддр 
қалды рған,  онда  тарихи  адгш дарды   ауыз  әдебнегш іц  ксйіпкері 
етіп  жіберген.
дын  бәрінде  ол  халықгың  ақылды-£ йлалы  үлы,  тапкырдығыка 
қулығы  сай,  ер  көңілді,  өж ет  ж ігіті  оолын  суреттеледі.
Алдар  Көсеге  байланысты  адыз-әдгімелер  тек  к азақта  еыес, 
ағайындас  кырғыз,  өзбек,  карг.қалпак.  түрікмен  елдерінде  де 
бар.  Осы  елдерде  айтылатып  ани адард ы н   бәрінде  Алдар  Квее 
халы қ  үлы,  көішіілік  атынан  куресхе  ш ыкқан,  қанаушы 
тел
 
адамдары мен  глъісып  еткен  аза м ат  бейнесіиде  келеді.
Қ азақты ц  анкз-әңгімелерікдсті 
А лдар  Қөсе  де  сондай  ер 
жігіт.  Қ а за қ   ацыздарыныд  кайсысы  болса  да  оқнғаны  күлдіргі 
халге,  өткір  мысқыл,  аіцы  эж у аға  қүірады,  оларды қ  бәрінг  Ал­
дар  Қесе  халы қ  өкілі  рстіндс  бел селе  араласы п  жүреді.  Халык* 
тын  әцгіме-ацыздарыныц  сүйікті  кейіпкері  б олгая  Алдар  К®се 
топас  ханды,  сараң  бабды,  елді  жегідей  жеп  ж үрген  саудагерді, 
әр  түрлі  діндар  адамдарды   м азақта л,  күлкі  етеді,  олардың  жа* 
ғымсыз  қылықтарын  ж үрт  алды нда  жмрешшті  ғып  көрсетеді. 
Осыр&й  сәй кес 
адыз-әңгімелердо  халы кты қ  тұрғыдан  онын  жа- 
ғымды  образы  ж асалады ;  А лдар  Қэсені  к а л ы д  кепш ілік  ортасы- 
нан  ш к қ қ ан   және  сол  көпшіліктін.  мүддесі  үшін  күрескен  адам 
ретінде  бейнелейді.
А л д зр   кесе.
Казак,  арасы нда  туғгін  ақыз-әнгімелердіқ  бірсы- 
пырасы  А лдар  Көс-г  ж айы нде  айтылады.  Вүлар-
А лдар  Көсе  ж айы нда  қазак,  арасы пда  айтылатын  акыз-әц- 
гімелердін,  тақырыбы,  м азм уды   эр  алулн  болып  келеді.  Сонын. 
борі  едбекші  бұкараны қ  тұрғысынан  айтылады.  Мүны  біз  «Ал­
д ар   Көсе  меи  А лаш а  хан».  <Ал.ія.п  т- 
С л р г »   м й п   т іті-т 
w 
ПТЫ-
үщін  алдайды.

Күлкілі -сгожеткс  қүры лған  «Алдар  Көсе  мен  А лаш а  хаи»  д ен ­
тин  аны з-әнгімсде  ел  билеген  хандарды ц  топастығы  мен  қом а- 
ғайлығы  м ы скы лға  алы нады .  «Алтын  десе  арын  сататы н,  А лаш а 
хан  атты  хан  бар»  дегенді  естіп,  оныц  үйіне  А лдар  К өсе  келеді. 
Ол  хаігга  алты н  егіп  өсіретін  өнері  барлығын  ж ән е  биыл  түқы м ы  
ж оқгы ктан,  егінге  ш ы ға  алмай  отырғандығын  айтады .  Сонан 
кейін  А лдар  К өсе  ханнан  ат  басындай  алтын  алады ,  оны  егіп 
күзге  қ ар ай   екі  есе  етіп  қайы ры п  бермек  болып,  кетіп  калады .
Күз  де  ж етеді,  б ір а к   А лдар  Көседен  хабар  болмайды.  Бүған  
-гыныіисызданған  хан  А лдар  Көсенін  үйіне  ж ігіттерін  ж ібереді. 
Олар  келсе,  А лдар  Көсе  үйінде  ж о к   болып  ш ығады.  «Ағаң  кай- 
да  кеткен?» — дейді  ж ігіттер  А лдар  Көсенін  үйде  оты рған  ка- 
рындасы на.  (Б ір а қ   о л ар   кыэ  болып  отырған  Алдардын.  өзі  еке- 
нін  аңғарм айды .)  «Агамнын.  еккен  алтыны  биыл  ш ы қпай  калы п 
еді.  Ханнан  ұятты  болдым  деп,  ағам   алтын  іздеп  кетті,— дейді 
кыз.  Бүл  х аб а р   х ан ға  ж етеді.  Хан  ж ар д ы к   беріп  А лдар  Кесенін 
карындасын  сарай ы н а  алды рады ,  А лдар  Квсе  өзгеден  кетсе  де, 
кары ндасы нан  кетпейді.  Ол  келгенше  кары идасы   менің  екі  қы- 
зыма  кы зметкер бола тұрсын»»— дейді.  Қыз  түрінде  хан  с а р а ­
йына енген А лдар  Көсе ханньщ   екі қызына  кы зм еткер болып  түра 
береді.  Е ріккен  хан  кы здары :  «Күдай  та ға л а   үшеуіміздін.  біреуі- 
мізді  ж ігіт  етпеген  ексн»,— деп  өкінеді.  С о л -ақ  мұц  екен,  А лдар 
Көсенін,  «қары ндасы »  д үға  оқнды  және  хан  кы здары на:  «Тілекті 
күдай  бере  квр  дей  беріңдер»,— дейді.  Онын.  дүғасы   к аб ы л   бо- 
лады...
Сол  т а к т а   көрші  бір  хан  А лаш а  х анга  кісі  ж іберіп,  үлкен 
қызьш:  « Б а л а м а   берсін,  қ ү д а  болайъзқ»,— дейді.  Ол  ханды   А л а­
ш а  хан  менсінбейді  екен.  Сондыктан  оның  баласы на  ө з  кызын 
емес, А лдар  Көсенің  «.арындасыи  беріп  ж ібереді.  К елін  болып 
тү-скен  А лдар  Көсеніц  кары ндасы   отыз  күн  ойыя,  қы ры қ  күн 
тойы  өткеннеи  кейін  күйеуін  алдап  соғады,  оныц  ат  басы ндай  екі 
алтынын  алып  А лаш а  ханға  қайты п  келеді.  Есіктсн  кіре  бере, 
ханнан  кеш ірім   сүрай:  «Еккен  алтыным  биыл  ш ы қпай  қалды , 
сізге  үятты  болмайып  деи  алтын  іздеп  кетіп  едім,  соны  ж а ц а   ра­
на  тауып  әкелдім »,— дейді.  Бұған   разы  болған  хан:  «М аған 
ренж імессіқ,  сенІ  өзім е  санап,  өзің   ж о қ та  қары ндасы нды   күйсу- 
ге  беріп  ж ібердім ,  құтты   ж еріне  қондырдым»,—  дейді.
Осы  бір  кезде  қ ү д а  ханныц  елінен  ш апкынш ы  келеді:  «Қы зы ц 
эрімізді  м а с қ а р а   -етіп  қаш ыи  кетті»,— дейді  А лаш а  х ан ға.  Б үл 
хаоарды   естіген  А лдар  Көсе  ж ер-көкті  басы на  кетеріп  бай б ал ам  
саладьі:  «Менін  қары ндасы м   еш қайда  да  қаш ы п  кеткен  ж о к ,  оны 
лтіріл  тастады »>— деп  өкіріп  ж ы лай  береді.  А лаш а  х ан   саса- 
Д  т-  Қ ^д а  ханны ц  баласы на  улкен  қызын  беріп  р азы   етеді,  ал 
ідар  Қөсе  ханны қ  кіш і  кызын  ж ән е  ол  өзі  әкелген  а т   басы ндай 
екі  алтынды  алып  ж ен ік е  кетеді.
ты  ал ЛК*Л’  ә нгІмелерге  күры лған  бұл  аңы зда  д а   А лаш а  хан  кат- 
данып  калум ен  қ атар ,  ж ұрт  алды нда  әж уа,  м а за қ   болады-
143

Бұл  ақыз,  бір  ж ағы нан,  ф еодалды қ  қауым  ш ығарған  «Қырык 
кісінің  акылы  ханда  болар»  деген  н ақы лд ш ;  терістігіл  көрсетсе; 
екіншіден,  ханднрды қ  топас  келетіндігііі  суреттейді.
А лдар  Көсе  ж айы нда  к а з а к   арасы нда  шығарылып,  көпке  г;а- 
раған  ацыз-әңггменщ  чүрделісі — «Л лдар  Қөсе  мсн  ш ық  бсрмес 
Ш ығайбай».  Бұл  аңыз  д а  сараң,  калты рауы қ,  гіейілі  тар  баилар 
ж ө н іЕ ід е 
халықтын  сыны,  көзқарасы   қандай  скеидігіы  айқындай- 
ды  және  де  Ш ығайбаи  ацыз-эңгімеиіқ  ж екелеп  алған  жексүрьш 
кейіпкері  ғана  емос,  ол  сонымеп  катар,  өзі  секілді  іиіетін  аска, 
кнетііі  киімгс  ж ары м аған,  сілісіп  сал ар га  сырмағы  ж ск,  ертедегі 
к а э а қ   бэйларынын,  кескін-келбетін,  олардын.  ерісі  тар,  өресі  ала- 
са  ой-жүйесін  керсе геді.
Ертедегі  еасы қ  байларды к  өкілі  ретінде  алы нған  Шьіғанбай- 
да,  ен  алдымен,  адамгсрш ілік  қаг.иет  ж оқ.  Ол  малмен  өріп, 
малмен  ж усаған  тірі  х а н .  Оішн.  адам   деген  аты  болмаса,  сол 
атка  сәйкес  сәні  де,  -салты  д а  ж оқ;  бар  арманы;  «Ішпей,  жемей 
байысам  екен».
Өаіңіқ  сараңдығы,  пейілі  тар л и гы ,  қалты рауы қ  қасиетімеа 
елге  ж ек  көріпішті  болған  Ш ығайбайды  халы қ  ацизы   Алдар 
Қэсе  арқылы  онан  орі  м асқаралай   түссді.  Ш ығайбайдың  кандай 
ж аи  екендіғіи  ел  эқгімесінеи  естіп  білген  А лдар  Көое  енді  оған 
езі  аттанады.  Ол  оеыдан  былайғы.  еңгімелерге  ар ал аса  отирып, 
ІІІығайбай  ж аіік н д а  ел  арасында  айтылып  ж үрген  сеадерді  рас- 
тап  іііығушы  гапа  емес,  саран,  байдыц  адамгерщ ілік  касиеттен 
айрылып  қалғинділғын  айгақтауш ы   д а  болады.
Ш ығайбаііса  келген  Алдар  Көсе 
абы қтан  қараса,  байдын 
©зі  казы  тіліп,  бәйбішенің  наи  илеп  ж атканы н,  қызы  тырнаныи 
жүніп  жулып,  тоқалы  бас  ү іһ іп   с-тырғанын  көреді.  «Осыдан  дэ>і 
татгіасам,  Алдар  атым  құрысын»  деп  сл  үйге  кіріп  келгенде,  үй 
иелері  колдары кдағы   нәрселерін  астары на  ты ға  қояды.  Келген 
адам га  сыр  білдірмеуге  тырыскағ:  сарян  бай,  «кулығымды асы- 
рам»  деген  оймсн,  э қ г т е г е   кіріседі.  А лдардан:  «Ие  көрдін,  не 
білдіц»,— деп  сүрайды.  «Е стіген— втірік,  кергеи  — шыидык»,— 
деп  Алдар,  ж аңа  ғана  езінін,  көргендерін  тұспалмен  оцгімелеиді, 
ж олда  үлкеи  сары  ж ы ланмен  соғыск.аішн  айтады.  «Осы  айткан- 
дарым  өтірік  болса,  байды ң  астындағы  қазы дай   тілінейін,  бәй- 
бішенің  нанындзй  илемейін,  ты рнадай  жүлынайын.  б?:стай  үйті- 
лейін»,— деиді.
Осыдан  былайғы  әқгімелер  ш ық  бермес  Ш ыгайбайдыи  са- 
■раіідығын  аша  түсуге  күры лады   да,  өрістей,  ерлей  береді.  Ал­
дард ан  қулығын  асы рм ақ  болған  Ш ығайбай  әр  түрлі  зрекеттер 
де  жасайды.  Бірлк  олары  өз  «орына  қүры лған  тү за қ   болып  шы* 
ғады,  ст  орньша  сірі  жейді,  атынан 
койпына  тықкан  накы 
ыен  айранынан,  қызынан  айрылады.  Д уние  коцыз,  сарац   байдь1 
А лдар  Қөсе  осылай  алаап   соғады .  Ш ы гайбай  ж үрт  алдышіа 
маэақ-күлкі  больш  қалады ,  оны  ал д аған   А лдар  көсені  халык 
езінің  ацыз-әцгімелсфіие  косып  ар д а қ гай   түседі.
Алдар  Көсе  елді  жсгідей  жеп  жү’ргон  саудагерлердіі  кожа-
Ш

м олдалар  тар ат қ ан   діни  ұғымдарды  да  м азак,  күлкі  етІп  жүре- 
ді.  Олардын.  да  сорақы   қылықтарыи  масқаралайды .  Моселен, 
бір  саудагер  езін іц   барлы к  байлығын  бәйгіге  тігіп,  ж үрт  алдын­
д а  А лдарға  былай  дейді:  «ЕкеуІмІз  бәйгі  тігіп  алдасайык.  Егер 
алдасад,  менің,  бойгіге  тіккен  барлы к  банлығымды  ұтканыд,  ал- 
дай  алліесац,  утылғаныц.  Б ір а қ   сен  мені  алдай  алмайсыц,  мсн 
алдатпаймы н»,— дейді.  Сонда  А лдар  Көсе:  «Рас,  мен  сеиі  бүгін 
плдай  алм аймы л,  алдауы ш   таяғьтм  үйде  калыпты.  Оны  барып 
әкелетін  көлігім  ж ок»,— депті.  «Меніқ  ж орғам а  мін  де,  алда­
уыш  теяғы ңды   алып  кел»,— деп,  саудагер  атын  береді.  Алдар 
Косе  сауд агердіц   аты на  мініп,  олай  бір,  былай  бір  шауьш  өтеді 
дс,  қайгы и  келіп:  «Алдады  деген,  міне,  осы»,— денді.  Менмеисі- 
гсн  саудагер  үтылып,  ж ұрт  алдында  күлкі,  м азақ  болады.
Д ін  ислері  халы қты   ыгыстырып,  надандык,  пен  карақғылық- 
тьің,  торында  үстау  үш ін  эр  түрлІ  діни  үгіт-әдгімслер  таратқан 
болатын.  Н еш е  түрлі  жьш-пері, шайтандарды  айта отырып,  солар 
арқыль::  ад ам   баласы н  қорқыту  жәпе  олардан  қүтылу  үшін 
дінге  м үлгу  керектігін  ескертетін.  Д ін  иелері  айтатын  осы  үғым- 
дарцы   А лдар  Қесе  бексрге  шығарады.  Мүны  «Алдар  Көсенін 
ш аптандм  алдауы »  деген  аііыздан  көреміз.
А лдар  Қвсснің  халы қ  ұлы,  көпшілік  мүддесін  көздсгеи  адам 
скемдігІЕі  канауш ы лар  д а  білген.  Олар  ел  алдында  Алдар  Көсс- 
нің  абыройын  гүсіру>  халы ққа  ж ек   көрінішті  адам  етіп  көрсету 
ж аіш н   д а   қарасты рған.  Осы  ретте  «Алдар  Көсе  мен  қойшы», 
«Алдар  Кесе  мен  егінші»  дейтін  онгімслср  туған,  Бүл  ацыз-әңгі- 
мелер  х ал ы қ к а  ж ат,  ф содалды қ  орта  тудырған  ш ығармалар  еді. 
С ондықтан  д а  олар  халы қ  арасы на  көнтен  жайылын  кете де  кон­
чай  жоқ.
Сонымен,  халы қты д  Алдар  Көсс  жайындағы  ацыз-эдғімелері 
таптык.  коғам д ы қ  карым-қатынастарды,  халы кқа  жат,  жексұрын 
Кылыкдарды  сынап-мінеу,  әжуа-күлкі  етуге  құрылады.  Еңбекші 
бүқараны д  ортасынан  ш ыққан  айлакер,  ақылы  ссргек,  мыскыл- 
щы  А лдар  Көсс  арқы лы   халы к  әңгімслері  ханды,  байды  сауда- 
геРДі  т.  б.  ж ағы м сы з  түрде  бейпелейді.
Асан  қайғы. 
К а за к   арасына  ерте  кезде тараған  жәнс.др  түрде 
а й т ь ^ ш г келгён  ақыз-әнгімелердің  бір  тобы  Асан 
Кайғыга  ар н ал ад ы /Х а лы қ ты ң   ацыз-әцгімелері  Асанды  д а  елдіц
ж ігіті,  көпш ілік  қамы н  ойлаған  акылды  азаматы  стіп  бейне- 
лейді
Асан  қайғы ны   сөз  еткенде,  кейбір  ғалымдар  оны  тарихта 
болғап  а д а м 5  ж эие  Ж энібск  ханныц  (XV  ғасыр)  түсында  өмір 
сүрген  деседі.  Б ір а қ   бүган  келтірер  тарихи  дәлел,  дерек  аз.  Сон- 
Дықтаіг  д а  біз  А лдар  Қөсе  секілді,  Асан  қайғыны  д а  аңыз-әқгі- 
м елердіц  ж ағы м ды   кейіпкерІ деп  аламыз.
1  К а з а к   С С Р   тар и х ы ,  1957;  М .  Ә у е э о в т і ң   ж оғары д а  атал ған   еабегін 
к з р а д и з .  Ч.  В а . і н х а н о в .   Соч.,  т.  I,  стр.  251,  358;  X.  С ү й і и ш э л и е в .   Ка-
•  К  одебііетінщ   қ ал ы п тасу   кезендері,  77-бет,  Алматы,  1967;  М.  М а г а у и н .  
«уооиэ  сары ны ,  19—30-беггер.  А лматы .  1968.
—Н53 
ілк

Х алықтын  ақыз-оңгімел^рі  Асг.п  қайі-ьшы,  ск  алдымен,  ел 
үшіп  кызмет  еткен,  халы қ  к ам н и   ой.тгаған  ер-азам ат,  әрІ  оншз, 
домбырашьт,  орі  талаокер,  тапқы р,  әрі  қ үралай ды   көзге  атқан 
мерген  етіп  көрсетеді)
Асан  кайғы  ж айы нда  ш ы ғары лғаи  аяы з-әнпм елер  тақырыбы 
ж ағы яан  болсын,  ыаэмұны  ж ағы н ан   болсып  эр  алуан  және  мол 
дүние.  Б үларды ц  ішінде  халы кты *  ортад а  туғаны  да,  оған  кеній- 
неи  феодалдык,  қауым  қосып  тараткан д ары   д а   бар  жән-е  бул 
екеуініц  Асаиды  бейнелеуі  дс  «кі  түрлі.  Х алы кты ц  акыздарында 
Асан  ел -сүйген,  көпшілік  қам.ыи  о й лағзи   ер  аза м ат  бодып  келс- 
ді.  Осы  тұргыдаи  онык  халы к  үшіы  ж асаған   істері  суреттеледі. 
«Асан  мен  Ежен  хан»  дейтін  аныз  Асаннын,  экігіт  кезін  елестете- 
ді.  Б үл  кезде  ол  энші,  ақым,  домбыраш ы,  әрі  мергеи  атанған  та­
лапкер  жігіт.  Ол  өзінін.  оні,  өленімен  халыкты  сергітіи  жүреді. 
И т  жүгіртіп,  күс  та   салады ,  ац  аулайды,  кәсіп  етеді.  Осы  іс,  мі- 
нсздерімен  wire  ж ағад ы .  Осы  кеьде,  бүрын  к а за қ ты д   көп  жерін 
тартып  алғян  қ а л м а қ   хаиы  Ежегі  зілді  ж а р л ы к   шығарып,  ка- 
зактар ға:  «Ж ы лқы лары ңды   кісіігстпецдер,  м азамы эды   алдыр- 
мандпр,  бүл  бүйрығымды  орыг-гдамасаңдар, 
қатты 
жазалай* 
мыи»,— дейді,  Кл  <еасады,  жмлкыл&рділ  қайтіп  кісінетпеу  жолші 
іа б а   алмай  дал  болапи.  Сол  уакы ття  А сан  кысылған  халыкты 
«бул  катерден  күткарам »  деп  касы на  екі-үш  ж олдас  алып  Ежеіі- 
нін  еліне тартады .
Ежеіш іц  сліис  снс  бергенде,  а л д ар іл іан   үріп  ш ыкқан  иттерді 
Асан  кырык  отырады.  Бул  хабар  хаігға  жетеді.  Алдына  келгеіі 
Асаннан:  «Иттерімді  неге  кырдың?»,— дел  сүрайды  хан.  «Оиык 
себебі  бар.  Мен  кой  бағып  ж үрдім ,  бір  күні  а л д ы м д а ш   койнма 
қасқы р  шаиты.  Сол  кезде  мен  айқайлаи,  ауы лдағы   итгерді  ша- 
қырдым.  Б ір а қ   б ір д е б ір   ит  келмеді.  Сонан  кейін  ит  атаулыға 
ө ііі
 
болдым,  каіі  жерде  ит  көрінзд  кұртармы н  деп  өзіме-өзім  ант 
берген  едім.  Сіздің  <уідіц  иттерш  д е  кы ру  себсбім  осы  еді» — 
дейді  Асан.  «Ей,  акы м ақ,  сеш ц  алгы   қы рды ц  астынан  айқайла* 
ған  даусынды  иттер  қай дан   естісін »,— дейді  хан.  «Я  таксыр, 
дурыс  айтасыз.  Алты  кы рды қ  асты нда  оты рған  сіздін.  елге  біз- 
дік  жылқыларымыздын.  кісілеген  даусы   қ а л а й   ж етсіи ?» — д^йді 
Асан.  Хаи  сөз  таб а  алмай,  ж еніліп  к ал ад ы ,  сойтіп  Асан  қаһар- 
лы  ханныц ж азасы наи  ел-жүртын  корі-ап  қалады .
Асан  ж аны идағы   хал ы қ   аныз-энгімелерінін.  ед  мағыналы, 
маныэдысы  — оныц  мал  өсіріп 
кйсіп
 
еткен  еңбек  еліне  шүранлы 
жер,  кец^қокыс  іздеуіне  байланысты  гуған.  Бүл  ретте  ол  халық 
қамын  онлаған,  ш аруаға  ж айлы   ж ер  іздеген  адам   болып  әагі- 
мсге  қосылады.  Ж елм аясы на  міиіп  алып,  Асан  к а за к   жсрін 
ш арлап   иіы?ады.  Қай  ж ердін  қандай  қасиеті  барлыгын,  кай  ту- 
лікке  кай  жер  қолай.іы  екенін  ақы л  ретінде  айта,  бағалай  сты- 
рады.  Н ура  өзонін  коргенде:  <сАлты  күнде  а т   семіртпі, 
м і ж і т і н  
ж ер  екен>;  Ш ідертіні  көргенде:  «Мына  ш іркінніц  топырағы  асыл 
скен,  алты  зн  арықтатып  мі<ігеи  ат  бір  айда  м айға  бітетін  жер 
сксп,  бос  жылкы  шідерлсп  койғаіідай  тоқтайтын  жы лкы ны қ  жс-
140

pi  екен»;  Торғай  өзенін  көргенде.  «Ак  ш абағы  май  татыған,  ағар 
суы  бал  таты ған   ж ер  екен»;  Кызыл  тауды  көргеиде:  «іау-тасы  
кеш  болғаида  ьщыранып  ж атады   екен,  тактьісы  да  кысыр  қа.  - 
мантын  қойдын  ж ері  екен»,— деп  бағалайды. 
_  ^
Б ір а қ   бұл  ж ерлер  к ан ш ам а  ж ақсы ,  төрт  түліктщ   жаньілы- 
мына  колайлы   болғанымен  Асанды  қанағаттандырмаиды.  ил 
«суы — сүт,  ж ағасы  — балкай м ак»  езеидІ  аңсайды,  шаруаға 
ж ан,  ж ан ға  р а қ а т  ж ерді  іэдейді.  Осындай  жерді  ол  өзш ш   кия- 
лымсн  гана  тап кан   болады .  Онын  а т ы —;«Ж ер  үйек».  Асанның 
к.ияльшан  туғаи  «жер  үйек» —  ш аруа  үшін  аса  қадырлы  коиыс, 
көк  opa'i  ш алғьш ды  өріс,  мыкға  мекен  болатын  жер  деп  таны- 
лады.
Ол  осындан  ж ерді  қиялы  аркылы  таба  түрса  да,  оиын  шыи* 
ды плцда  болм ағаны на  акінеді.  «Ж ер  үйектей»  жер  болса,  ша- 
руаға  ырьіс  бітер  еді  деп  армаи  етеді.  Бұл  арманына  ол  кезде 
ж етс  алмайты нды гьш а  қайғы ланады ,  капаланады.  Осыдаи  ба­
ры»,  онын  А сан  атына  «кайғы»  деген  сөз  ж алғанады   да,  «Асан 
қайғы»  атан а д ы 1.  Асанныц  қайгысы  күйзеліп  күқіренуден,  сары 
уайы м ға  салыпып  түнілуден  туған  қайғы  емес  еді.  Оиын.  кайгы­
с ы — ж аксы   үміт,  болаш ақтан  күткен  арман  есебінде  келеді- 
«Ж ср  үііектей»  ж ер  бүгіп  табы лмаса,  'ертсң  табылады  дегеи  он- 
Даи  туады.  Б ү л   ретте  онын  кайғысын  оптимистік  кайғы  деугй
бОДЙДЫ.
'Х а л м к т ы к   ортад а  туған 
аиыз-әнгімелердіц  бәрінде  Асан 
ж айы   осылай  баяндалады .  Асанды  сл  кам қоры   ден  ардактайды. 
О нцң  ал га  қойған  м ақсаты па  ж ете  алмауын  халы қ  сөкпейді, 
Кайта  Аспннын.  арманы   бүгін  болмаса,  болаш акта  жуэеге  аса- 
Д ы  
деп  сенім  білдіреді.
Асан  ж айы ндағы   халы қты қ  аңыз-әнгімелердін  мәніи  қанау- 
тап   та,  кейіннен,  үлтш ыл-байшы лдар  да  темеидетуге  тырыс- 
'Ш.  О лар  халы қты к  ардақты   азаматы   болған  Асанға  ж ала  жа- 
^уға  деніи  барады ,  Асанды  хаи  сарайыныц  жокшысы  етггек  те 
болады  ж эне  де  олар  «Асан  қайғы  айтыгіты»  деген  атпен  халық 
мүддесіне  ж а т   әңгімелер  шығарады.  «Асаннын  Ж энібек  ханға 
аитқаны »  дейтін  әнгімеде  немесе  Бүхар  жыраудын  толгауыпда 
Асанды  ханды қ  қүрылысты  қорғаушы,  сонын  қаймағы  бүзыл- 
м ауин  көксеуші,  яғни  өз  адамы   етіп,  көрсетушілік  орын  алады. 
Асац  ж ай ы н да  ф еодалды к  ортада  туғак  бұл  оцгімслерді  халық~ 
ка  ж а т   ж ане  канауш ы   таптыц  қоспасы  деуге  болады.
[Меи*  ^ с а и   ж айы нда  бір-біріне  қарам а-қарсы   бағытта 
іы га р и л ған   аңыз-энгімелер  бар  екеніи  көрсміз,  Мүнық  ішінде 
ш ы КеМІ  Де’  *^Рд ел *с^  дс  халыктікі.  Олай  болса,  біз  сол  халык 
ы ғарған  аңы здарды ,  халы қ  ардақтаған  Асанды  аламыз. 
Жирениіс. 
Халықтыц  тарнхында  еқбекші  бұқараны и  орта- 
к  
* 
сыпан  шығып,  адал  ниет,  шын  хөцілімеи  халкына
лзмет  еткем  талай  ер  азам аттар,  қол  бастағаи  бятырлар,  сөэ
М.  О у с з о   п.  Қ азақ  эдебиетііиң  тарихи,  I  то.м,  1948.

бястаған  шешендер  болып  өткен.  Соның  бірі 
Жиренше  ше- 
шен.
‘_Жиреншеніі-і  қай  кезде  өмір  сүргсн  адам   ексндігш  аиту  киын. 
Сһшң,  аты,  ісі  тех  халы қты қ  ан ш -эд гім елерш д е  ғана  сакталған. 
Сол  аныздардын,  айтуьшша,  ол  едбекш і  халы ктан  ш ыққзн  ядам, 
оныя  «сауып  ішорге  малы  ж оқ,  тэсегі  — тулақ.  ү й і— кара  ла- 
ш ық  болғаң».  Ол  езш ін  өршіл  енері,  тапқырлығы  мен  шешендігі 
арқасында,  елдіқ  ер-азам аты   атангаіі.
Ж нренше  жайындаі-ы  аңыз-әщчмелер  онын  ақылыи,  таіікыр- 
шешендігіи,  ел  дауы н  екі  ауыз  сөзбен  бітірген,  тоқсан  ауыз  сөз- 
ден  тобыктай  түйін  ж асаған   а.цам  екеігдігін  көрсетуге  кұрыла- 
ды.  Сондықтан  д а   оны  халы қ  аны здары   ел  б асқарған  хаимен 
қатар  қояды  Б слгілі  мөлшерде  ол  хаііға  ж олдас  та  болады.  Bi- 
р ак  халы қ  аңызы  Ж иренш еиі  хаіш ен  ж олдас  еткеиде,  ханға 
қызмет  ету,  ханның  айтқаиы к  орындату  үшін  емсс,  ханның  за- 
лымдык,  ж ауы зды қ  істсріп,  акьтмеісгығын,  елге  ж асаған  қняна- 
тын^әшкерлеу  үіш н  ж олдас  етеді.  Ол  хан  қасында  бола  отырып, 
ханга  карсы   алысады,  ж үрт  алды пда  ханиьщ   соракы   қылыкта- 
рын  көрсетеді,  ханды  ак ы м ақ   етіп  ш ы ғарады .  Мүнын,  өзі  кейія- 
нсн  үлкен  тарты скд  пйналады.
Хан  мои  Ж яреіш іенің  арасынд&ғы  таргыс,  актуынш а,  «Ханішн,  Қараш аш   -еүлуга  үйлелбск  болуы»  дсгеп 
ацыздан  баста^ады   да,  үдеп,  дами  Серсді.  Бір  күні,— дейді 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: