Метеорологиялық-климатологиялық энциклопедия
жүктеу/скачать 4,63 Mb. Pdf көрінісі
|
| ҚАЗЫҒҦРТ
ТАУЫ – Талас Алатауының оңтүстік-батыс сілеміндегі аласа келген жота. Шымкент қаласынан оңтүстікке қарай 35 км-дей қашықтықта орналасқан. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 55 км-ге созылған. Ортаңғы биіктеу бӛлігінің ұзындығы 22 км, енді жері 10 км. Ең биік жері жотаның шығыс бӛлігінде орналасқан (1768 м). Шығыстан батысқа қарай аласарып 800 м-ге дейін тӛмендейді. Батыстың ең биік жері 875 м (Бағаналы тауы). Солт. беткейі жалпақтау болып келетін бірнеше қырқалы жондарға тармақталады. Келес ӛзенібастау алатын оңтүстік-шығыс беткейі жарқабақты келген. Тектоникалық құрылымы жағынан палеозойлық қатпарлыққа жатады. Геологиялық жыныстарының кӛпшілігі әктастардан тұрады. Жер бедерінде карстық процестер байқалады. Жотаның жонды-қырқалы келген шығыс бӛлігіндегі қоңыр топырағында бұта аралас бидайық, нарғия, батысындағы аласа бӛлігіндегі сұр, бозғылт сұр топырағында кӛктемдік кӛп жылдық ӛсімдіктер, еркекшӛп, қоңырбас, қияқ, т.б., беткейлерінде бетеге, боз, шатқалдары мен аңғарларында арша, долана, алма ағашы ӛседі. Ежелгі аңызда дүниені топан су басқанда, Нұқ пайғамбар кемесі Арабияда Жуда тауында, 10 ғ-дағы аңызда Арарат тауына тоқтаған делінеді. Қазақ (түркі) аңызы бойынша топан су қаптағанда Нұқ пайғамбар [«Топан су» мифінің кӛне нұсқасында Нұқ пайғамбардың есімінің орнында «Йвшқар-ата» («Жылаған-ата», «Жылауық ата») деген кісі есімі де қолданылады] кемесі Қ. т-ның шыңында тұрып қалған. Топан су қайтқан соң, адамзаттың жаңа ұрпағының тіршілігі сыртқы бітімі кемеге ұқсас Қ. т-нан басталған». Кейін, ислам дінінің таралуына байланысты Нұқ пайғамбар туралы аңызбен ұштасып, ежелгі мифтің жаңа нұсқасы пайда болған. Жер-су атауының мифтік түсінігіне қарағанда «Қазығұрт» атауының ең ежелгі (прототүркілік) нұсқасы – «Қаңғұқ-урт» болған. Мұндағы «қаңғұқ» (қуыс, шұңқыр, үңгір) тіркесі: а) «бастапқы тіршілікті жаратқан құрсақ, Ұлы Ана» дегенді білдіреді, бұл ұғымның мысалдарын «Авестадағы» «Кангха», «Шахнамадағы» «Канг-диз», кӛк түркілерден «Ӛтүкен» (Ӛтү-»қаңғ»), Ергенеқон (Аргы-ене- »қаңғ») мифтік топонимдерінен, Қаңғу-Тарбан тарихи топонимінен, қаңғар, қаңғарлы, қаңлы этнонимдерінен, т.б. кӛруге болады, бұл жағдайда «қаңг» (қаңғұқ) барлық тіршілікті сақтаушы әлдебір кеңістік сипатына ие болып, типол. тұрғыдан Нұқ пайғамбар кемесіне сәйкес келеді; б) «қайық» дегенді білдіреді («қаңғұқ»-»қайұқ»-»қадзұқ»-»қазық»), бұл нұсқаның Нұқ пайғамбардың кемесімен типол. сәйкестігі тіпті дау туғызбайды, оның үстіне Қ. т-ның сыртқы сұлбасы расында да алып қайықты елестетеді. Ал сӛз жасаушы екінші компонент – «ұрт» сӛзінің мағынасы «жер, жер тумағы, жер ортасы, кіндігі» дегенді білдіреді (жалпы түркілік «жұрт – йұрт» сӛзімен, «орда – орта» сӛзімен, «жер» сӛзімен, «жер» деген мағынаны білдіретін германдық «йордэрт», «шумерлік «эриду», «урта» сӛздерімен салыстыруға болады). Сонда, «Қазығұрт» сӛзінің бастапқы мағынасы «барлық тіршілік тегін сақтап қалған жер (тумағы)» немесе «жер (тумақ)» дегенді білдірген. Сӛздің түркі тілі негізінде түсіндірілуіне қарап, Қ. туралы мифтің б.з.б. 2 мыңжылдықта, Еділдің арғы бетінен шыққан үнді-ирандықтардың қазақ жеріне келіп қоныстана бастаған уақытының алдындағы жергілікті прототүркі тілді жұрттың қолданысында болғандығын топшылауға болады; заратуштрашылдықтың діни мәтіндер жинағы – «Авестада», кейінірек – «Шахнама» дастанында сақталған «Кангха/Кангдиз» деген ғажайып жердің де нақ осы Қазығұрт тауы орналасқан аймақпен (Шымкент – Ташкент аймағымен) сәйкестендірілуі де прототүркілік мифтік түсініктің б.з.б. 1 мыңжылдықта-ақ иран тілді ортаның дүниетанымына еніп кеткендігін кӛрсетеді. Кейбір зерттеушілер Қ. тауын «ригведалық» (үндіарийлік) топан су туралы мифпен де байланыстырады; бұл мифтегі топан судың куәгері болған Ману деген кісінің есімі мен Қ. ӛңіріндегі Мансары тауы, Мансары әулие сияқты топонимдердің ұқсастығы осындай пайымдауға негіз болған. Қ. тауының үнді-арийлердің Еділдің батысындағы далалардан бүгінгі Үндістанға дейінгі қоныс аудару бағытының бойында жатқандығын ескергенде, осындай топшылаудың қисынды екендігі аңғарылады. Яғни, үнді-арийлер ӛздерінің топан су туралы мифтерін прототүркілерден алып, ӛз талаптарына сай ӛзгерткен болып шығады. Қазақ ауыз әдебиетіндегі Қ. т. туралы аңыз ӛлеңде «Қазығұрттың басында кеме қалған, ол әулие болмаса неге қалған, Жетім қозы басында жатып қалып, Шопан ата жануар сонан қалған» деп, Шопан ата, Зеңгі баба, Жылқышы ата (Қамбар ата), Ойсыл қара сияқты тӛрт түліктің киелі иелері аталады. ҚАЙРАҢ — әдетте, ағысқа қарсы бағытталған және ағыс бойынша тік құлама, жалпақ беткейлі болып келетін ӛзен арнасының жал түріндегі телімі немесе жазық жер ӛзендерінің таяз сулы бӛлігі. Олар ӛзендердің бұрылыс аралықтарында, арналардың ұлғайған тұсында және оның салалары сағасына жақын жерде пайда болады. Топырағы борпылдақ шӛгінділерден түзілген. Қайраң кеме қатынасына қолайсыз. Арнаны су ағыны мен тасынды шӛгінділері біркелкі шаймауынан пайда болады. Жайылманың ұлғайған тұсы мен құйылыстардың сағаларында жиі кездеседі. ҚАЛА —тұрғындары ӛнеркәсіп пен сауда орындарында және ғылыми, мәдени, басқару мекемелерінде еңбек ететін ірі елді мекен. Қала орталық коныстандырылған пункт, кішкене қала мен ауылдардан айырмашылығы шекара ішінде діни, әскери- саяси, экономикалық және мәдени қызметтің жүзеге асырылу деңгейімен және үлкен кӛлемімен ерекшеленеді. Осы әрекеттер жиынтығы қоршаған шағын ауылдарға билік жүргізуді білдіреді. Қала кӛбіне ӛз атырабының әкімшілік және мәдени орталығы болып табылады. Елді мекенді қала дәрежесіне кӛтеретін басты межелер — ондағы, халықтың саны және олардың атқаратын қызметі (ӛнеркәсіп, мәдени, саяси - әкімшілік орталықтары). жүктеу/скачать 4,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|