Метеорологиялық-климатологиялық энциклопедия

баспалдағы бірінен кейін бірі біркелкі қозғалыспен жоғары, тек 
жоғары қарай қозғалады. Ақиқатында мүлде анағүрлым 
күрделі. Эволюция үдерісі күрделі және оның белгілі жоспары 
болмайды. Сендерге ғаламшардағы тіршіліктің дәл қазіргідей үнемі 
бола бермейтіні бұрыннан мәлім. Сендер тіршіліктің ертерек 
кезендерде дүниеге келгені туралы бұрыннан білесіңдер. 
Бұрынырақта 
зілдер 
(мамонт) 
мен динозаврлар (сұмпайы 
кесірткелер), үңгір аюлары және қылыш тісті жолбарыстардың 
тіршілік еткені туралы да сендерге мәлім. Бұл жануарлар бұрын 
ӛмір сүрді, бірақ бізге дейін сақталып қалғаи жоқ. Ал қазір ӛмір 
сүретін, бізге үйреншікті болып кеткен кӛптеген түрлер 
ғаламшарда жақында ғана пайда болды. Мәселен, теңіз 
жұлдыздары немесе ақулаларға қарағанда кӛдімгі иттер, мысықтар 
немесе торғайлар олардан тарихи жағынан ӛлдеқайда жас. Демек 
эволюция тарихи ӛзгеріс үдерісі ретінде үнемі біркелкі жүрмейтінін 
түсіну қажет. Біріншіден, ағзалардың сан алуан жүйелік 
топтарындағы эволюциялық ӛзгеріс жылдамдығы айтарлықтай 
ерекшеленеді. Топтардың бірде қандай да бір уақыт аралығында 
ӛзгелерінен тезірек эволюция жолымен бірте-бірте дамып, сол 
топтың езі тарихи даму барысында екінші уақыт аралығында 
мүлдем бӛгеліп қала алады. 
Тірі ағзалардың қандай да бір жүйеленген тобының дамуына, 
қалыптасып жетілуіне жүздеген және мыңдаған факторлар әсер 
етеді. Атап айтқанда сақталуы, тірі қалуы және одан әрі жетілуі - 
эволюциялық жолмен бірте-бірте дамуы сол факторларға тәуелді 
болады. Эволюциялық табыс негізінде екі ұғымды: биологиялық 
алға басу және биологиялық кері кету ұғымдарын бӛліп керсету 
макұлданды. Биологиялық алға басу (прогресс) дегеніміз - дарақтар 
санының, жцйеленген. сан алуандыцтың (едәуір усақ жүйеленген. 
топтар 
санының) 
артуы 
және 
аймақтың 
кеңеюі. Мӛселен, мезозой кезенднде сұмпайы 
кесірткелер 
(динозаврлар) үстем болды. Бұл олардың «биологиялық алға басу» 
кезі еді, яғни дарақтар кеп болды, жүйеленген топтар (сан алуан 
ұшқыш, жыртқыш, теңізде тіршілік ететін және шӛпқоректі 
динозаврлар) кӛп болды. Сӛйтіп осы түрлер бүкіл ғаламшарды іс 
жүзінде жайлап алды. Кері кету дегеніміз - алға басуға кері үдеріс, 
яғни эволюциялық сәтсіздік. Биологиялық кері кету (регресс) - 
дарақтар саны мен олардың жуйеленген топтары санының кемуі 
және аймақтың тарылуы. Биологиялық кері кету кезінде санын 

қалпына келтіріп, алға басуға мүмкіндігі бар екілдер жеткілікті 
мӛлшерде сақталады. Мәселен, тірі ағзалар тобы, әр түрлі уақыт 
аралығында биологиялық алға басу ретінде де, биологиялық кері 
кету 
ретінде 
де 
ӛмір 
сүре 
алады. 
Жорғалаушылар 
мезозой дәуірінде үстемдік етсе де, соңынан сүтқоректілерге, 
бунакденелілер мен құстарға орын берді. Алға басу үдерісінің 
жолдары да әр түрлі болады. Ағзалардың біреуі жоғары сатыға 
кӛтеріліп, бұрынғысынан күрделілене түседі. Сӛйтіп құстар мен 
сүтқоректілер де биологиялық алға басуға жетті. Ал оған керісінше, 
езге ағзалар қарапайымдалып, бірсыпыра маңызды мүшелерін 
жоғалтты. Бұл түрлер паразиттік жолмен тіршілік ете бастағанда 
байкалады. Кейбір құрттар (эхинококк (жылауық), ішексорғы 
(аскарида) және т.б. және бунакденелілер (бітелер, кӛдімгі және 
тӛсек кандалалары) осындай жолдан ӛтті. Бізге органикалық 
ӛлемнің 5 - 6 миллион жылдардан кейін қандай болатыны, сондай-
ақ ол сол қалпында сақталып қала ма, жоқ па беймәлім. 
Эволюциялық үдерістер зандылығы ӛте күрделі және ғалымдар 
күні бүгінге дейін толық анықтай алған жоқ. Алайда эволюцияның 
неге жүретіні бізге нақтылы белгілі. Эволюциялық ілім 
жасауда Чарлз Дарвинның еңбегі зор. Ол ашкан ең маңызды 
жаңалыққа дейін кӛптеген ғалымдардың еңбегі болды. 
ЭКВАТОР (лат. acguator – теңестіргіш): 
 
1) Географиялық немесе Жер Экватор 
– 
Жердің 
айналу 
осіне перпендикуляр әрі екі полюстен де бірдей қашықтықта 
орналасқан үлкен дӛңгелек сызық. Ол жер шарын екі жарты 
(Солтүстік жәнеОңтүстік) шарға бӛледі. Географиялық -қа дейін) 
Экватордан бастап солтүстікке және оңтүстікке қарай есептеледі.

-
тан – 90

ендіктер (0 Жер эллипсоиды  бойлық ұзындығы 111321,4 
м.

Экваторының ұзындығы 40075696 м-ге тең, 1 Экватор –
 күн мен түннің теңелу нүктесі орналасқансызық. Күн жылына екі 
рет (кӛктемгі және күзгі күн мен түннің теңелуінде) Экватордың 
дәл үстінде болады. 
 
2) Галактикалық Экватор – Галактиканың орта (немесе бас) 
жазықтығының аспан сферасымен-қа тең болады.

қиылысатын 
үлкен дӛңгелегі. Галактикалық Экватордың аспан экваторымен 
жасайтын кӛлбеулік бұрышы 62 
 
3) Аспан Экватор, қ. Аспан экваторы.

жүктеу/скачать 4,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: