Метрология, стандарттау, сертификаттау және сапаны басқару

6
- өлшеулер нәтижелерінің рұқсат етілетін қателіктерін және олардың 
берілген ықтималдықпен аспайтын шектеулерін орнату.
Өлшеу бірлігі
– өлшеу нәтижелерінің заңдандырылған бірліктеріндегі 
көрінісі, ал олардың қателіктері берілген ықтималдықпен және белгілі 
орнатылған шектерден аспайтын өлшеу жағдайы. Әртүрлі орында және түрлі 
уақытта әртүрлі өлшеу құрылғыларымен орындалған өлшеулердің 
нәтижелерін салыстыру мүмкін болу үшін өлшеу бірлігін сақтау қажет. 
Сонымен бірге еліміздің ішіндегі қарым-қатынаста, елдер арасында өзара 
қарым-қатынаста өлшеу бірлігін сақтау маңызды болып табылады. 
1993 жылы «Өлшеу бірлігін қамтамасыз ету туралы» Заң қабылданды 
[11]. (қазірде 2000 жылғы 7 маусымыда қабылданған редакциясы).
1993 
жылға дейін метрология саласындағы құқықтық нормалар өкімет қаулысымен 
бекітілген. «Өлшеу бірлігін қамтамасыз ету туралы» Заңы талай жаңа 
енгізулерді бекітті - терминологиясынан бастап метрологиялық қызметті 
лицензиялауға дейін.
Заңның негізгі баптары келесілерді белгілейді: 
а) өлшеу бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік басқармасының 
ұйымдастырушылық құрылымын; 
б) өлшеу бірлігін қамтамасыз ету бойынша нормативтік құжаттарын; 
в) шамалар бірлігі мен шамалар бірлігінің мемлекеттік эталондарын; 
г) өлшеу құралдары мен өлшеу әдістемелерін. 
Фундаменталдық және тәжірибелік метрология
көне дәуірде пайда 
болған. Ежелгі Ресейде өлшем жүйесінің негізі Көне Греция мен Римде 
қолданылған көне египеттік өлшеулер бірліктері болған. Бірліктер атауы мен 
олардың мөлшері арнайы құрылғыларды қолданбай, «қолмен» өлшеуге 
мүмкіндік беретін. Сөйтіп, әртүрлі уақытта Ресейде ұзындық бірлігі: 
- шынтақ (қол шынтағы қайырылғаннан бастап ортаңғы саусағы 
аяқталғанға дейін); 
- қарыс (үлкен адамның үлкен және сұқ саусақтарының ұштары 
арасындағы ара қашықтық); 
- аршын (оның пайда болуы қарыстың жойылуын еліктірді – ¼ аршын); 
- сажын (орыс өлшемі = 3 шынтақ = 152 см); 
- кере құлаш = 248 см. 
Петр 1 Жарғысымен орыс ұзындық өлшемдері ағылшындармен 
келісімге келді: 
- дюйм («саусақ» = 2,54 см); 
- ағылшын футы = 12 дюйм = 30,48 см. 
Алғашқы метрлік өлшем жүйесі 1840 жылы Францияда енгізілді. Оның 
маңыздылығын Д.И. Менделеев «халықтың үміт еткен келешекте 
жақындасуы» ретінде көңіл аударған.
Ғылым мен техниканың дамуымен жаңа өлшеулер және жаңа өлшеулер 
бірліктері талап етілді, ол фундаменталдық және қолданбалы метрологияның 
дамуына себеп болды. 
Алғашқы өлшеу бірліктер прототиптерін 

7
макрообъектілерді және олардың қозғалысын зерттей отырып, табиғаттан 
іздеген. Сөйтіп, 
секунда 
– Жердің өз осін айналатын кезеңінің бір бөлігі. 
Ізденістер атомдық және атом ішіндегі деңгейге біртіндеп ауысты. Енді 
секунд – сыртқы өрістер жағынан әсерлер жоқ болған кезде Цезий-133 
атомының негізгі күйінің аса жұқа құрылымының екі деңгейі арасында өтетін 
сәйкесті сәулені шығарудағы 9192631770 периодтар ұзақтығы. Сөйтіп, 
метрология ғылым ретінде динамикалық дамып отыр. Қабылданған 
физикалық шамалар бірлігі табиғи пайда болғаны туралы
 
ұғымды беретін 
физикалық шамалар бірлігінің халықаралық жүйесінде (СИ жүйесінде) 
қабылданған физикалық шамалардың бірліктерінің анықтамалары растайды. 
Бұл фундаменталдық метрологияның келешектік дамуын дәлелдейді.
1954 жылы өлшемдер және салмақтар бойынша Бас конференция 
халықаралық қатынастарда қолдану үшін алты физикалық шамаларды 
анықтады: метр, килограмм, секунд, ампер, Кельвин градусы, свеча.
1960 жылы ХI өлшемдер және салмақтар бойынша Бас конференция 
физикалық шамалар бірлігінің халықаралық жүйесін (СИ жүйесін) бекітті. 
Оны метрология саласындағы барлық ірі халықаралық ұйымдар қабылдады. 
КСРО-да бұл жүйені 1963 жылы қабылдады.
СИ жүйесіндегі негізгі физикалық шамалары: 
а)
ұзындық бірлігі
– 
метр
–вакуумда 1/299792458 секунд бөлшегінде 
жарықтың өтетін жол ұзындығы; 
б)
 масса бірлігі
– 
килограмм
– килограммның халықаралық прототипінің 
массасына тең масса; 
в)
уақыт бірлігі
– 
секунд
– цезий-133 атомының негізгі күйінің екі 
деңгейі арасында көшуіне сәйкес сәулеленуінің 
 
9 192 631 770 периодына тең 
уақыт бірлігі;
г)
электрлік ток күші бірлігі 
– 
ампер 
– айнымас тоқтың күші, ол бір - 
бірінен 1 м аралығында вакуумда орналасқан шексіз ұзындықтары бар және 
айналмалы қимасы соншалық кіші болатын, екі параллель өткізгіштіктерден 
өткен кезде, сол өткізгіштіктер арасында әрбір метр ұзындығында 
7
10
2
−

Н
күшін жасайды; 
д) 
термодинамикалық температура бірлігі
– 
 Кельвин градусы
– судың 
үштік нүктесінің термодинамикалық температурасының 1/273,16 бөлігі 
(Цельсий шкаласы пайдалануы мүмкін);
е)
зат мөлшерінің бірлігі
– 
моль 
– массасы 0,012 кг көміртегі 12 
нуклидінде қанша атомдар болса, сонша құрылымдық элементтері болатын, 
жүйенің зат мөлшері;
ж)
жарық күші бірлігі
– 
кандела
– жиілігі 
12
10
540

Гц монохром 
сәулеленуді жіберетін көздің берілген бағыттағы жарық күші; осы бағытта 
көздің энергетикалық күші 1/683 
Вт/ср
2
болуы керек. Мұндағы 
ср 
– стеридиан 
– кеңістік бұрышты өлшеу бірлігі. 
Тақырып бойынша қосымша ақпаратты [1-6] алуға болады.

8

жүктеу/скачать 0,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: