есінде  күнге  қарағанда  ай  мен  жұлдыздар  туралы  ескі  эңгімелер  мол

сюжет  элемнің көптеген  халықтарында бар екен.  Бұл сюжеттің турік- 
моңғол халықтарының барлығына таралғанын ғалым У.Эргис дәлелдеп 
жазған. [177,  133-6.].  Әрине,  осы  сюжет  бурятта  да  бар  [189,  14-6.]. 
Ал  В.Евсюков  бұл  сюжет  тіпті  фин-угор  тілді  карелиялықгарға  да 
таралғанын айта келіп, «...аналогичные  представления зафиксированы 
по  всему  миру  -   в  Китае,  Западной  Европе,  Северной  Америке, 
Полинезии.  Их  происхождение  следует  обьяснять  тем,  что  луна 
повсеместно  отождествляется  с  женским  началом  (отсюда  женщина 
на  луне),  водой  (отсюда  ведро),  растительностью  (отсюда  дерево  на 
луне)», -  деп түйін жасайды [198, с.  35].
Моңғол  сюжетінде  баланың  айға  әкетілу  себебі  ойынқұмарлық 
болса,  қазақ,  саха,  бурят  нұсқаларында  өгей  шеше  жетім  қызды  тун 
ортасында  суға  жұмсағандықтан,  ай  алып  кеткендігі  айтьшады. 
Мысалға, мощол сюжетін келтірейік: «Суға кетіп көп айналған баланы 
ертеде ел «Ар жағыңда ай, бер жағыңда күн» деп ескертіп шақыратын. 
Бір бала ойынға  қызығып,  кеш  батқанын да білмей  қалады.  Сол  кезде 
ай  оны:  «Е,  бұл  адасып  кеткен  жетім  бала  екен  ғой»,  -   деп,  өзіне 
көтеріп алып кетіпті. Содан бері он бесінде толған айды қарасаң, оның 
бетінде  су  толы  шелегі,  иін  ағашы  бар  бала  күрсініп  отырғаны  көзге 
көрінеді.  Содан  сескенген  ел  суға  кеткен  бала  ойнап  қалса,  енді  оны 
«Ит  қақадцы!»  деп  айқайлап  шақыратын  болған.  Себебі  ит,  әдетте,
кақалмайды ғой [73, Б.44—46;  87, 29-6.].
Моңғол сюжетінде өгей шешенің зұлымдығы ескерілмей, керісінше, 
айдын  адасқан  балаға  қамқоршы  екендігі  суретгелген.  Татарларда  ай 
бетіндегі  Зухра  қыз  жетімдердің  қамқоршысы  деген  наным  бар  [214,
14-6.].
Сонымен,  моңғол  мен  татарда  негізінен  айдың  жетімдерге  немесе 
адасқан иесіз балаларға қамқоршы екендігі көрініс тапса, қазақ, бурят,
саха  халықгарында,  керісшше,  әлеуметтік  мэселе  алға  шығып,  өгеи
шешенің қатыгездігі бейнеленеді. Түптеп келгенде, аидың жетім немесе 
адасқан  балаға  қамқоршы  рух-ие  екендігі  туралы  сюжет  анимистік
танымнан туған.
Көптеген халықгар ертеде күнді күйме мінген, сұлу қызы бар Қүдай 
деп  түсінген.  Гректерде  күн  тәңірісі  Гелиос  алтын  күймемен  жүреді. 
Қазақга да  күн  көлігі  туралы  түсініктің  ізі  бар.  «Күн  түске дейін  көк 
өгізге мінеді, түстен кейін қара жорғаға мінеді», -  дейді ел  [193,147-6.]. 
Осы ұғым татар мен  чуваштарда да бар.  Мысалы:  «Кояш төшкә кадэр —
 
үгезде, төш вакытында -  атта,  төштән сон -  куянда бара» деген сөз бар
[208,71-6.].
Күннің  қызы  туралы  түсінік  қазақга  «Күн  астындагы  Күнікей 
қыз»  ертегісінде  көрініс  тапқан.  Ал  сахаларда  бас  қүдай  Үрүн  Айыы 
Тойонның өзі  күн екендігін айттық. Ал оның сүлу жарының аты —
 Күн 
Күбэй  Хотүн  [177,  127-6.].  Бұл  бейненің  есімі  Күнікей  қызбен  үндес
болуы  қычықты.
103

Тұтылган  — Ай  мен  Кун9  азат  етуші
  — 
ақылды  Кірпік  шешен
. 
Ерте  заманда  адамдар  Ай  мен  Күннің  тұтылу  себептерін  де  әр  түрлі 
жорып,  көптеген  аңыздарға  арқау  еткен.  Мәселен,  Күн  мен  Айды 
белгісіз  жауыз  рух  түтқындайды,  содан  ол  түтылады  деген  түсінік 
мол  таралған.  Жауыз  бейне  тұтқындаған  Ай  мен  Күнді  қазақга  жэне 
түрік-моңғол  халықгарында  кейде  ақылды,  тапқыр  би  Кірпік  шешен
қүтқарады.
Жалпы,  түрік-моңғол  халықгарында  кірпі  жасампаз  қаһарман 
екендігін  анықтап  отырмыз.  Мәселен,  кірпіні  қазақ халқы  қасиеттеген 
жэне  Кірпік  шешен  деп  атаған.  Моңғолдар  кірпіні  Зараа  цэцэн, 
алтайлықтар  Жара  шешен  деп,  бізге  үқсас  кепте  атайды.  Буряттар
Зараа Азарга, яғни  алып кірпі деп атайды.
Кірпі  жайында  фольклортанушы  Е.Тұрсынов  былай  деп  жазады: 
«С  ежом  у  тюрко-монгольских  народов  некогда  связывались  тотеми- 
ческие  представления...  По  ногайской  легенде,  еж  изобрел  серп  и 
подарил  его  людям.  Согласно  поверью  тувинцев,  человек,  носящий 
зашитые в платье иглы ежа, не проиграет в тяжбе.  В  казахской легенде 
еж  является  бием.  Буряты  приписывали  особенную  рассудительность 
ежу;  по  одному  из  сказаний,  с  ежом  советовался  сам  Отец  Небо.  В 
калмыцкой  волшебной  сказке  младший  сын  Эрин-Сяна  Зара-Цецен 
оказывается самым умным и дальновидным»  [80, С .216-217].
Әзірше  бізге  қазақ  мифологиясында  кездесетін  кірпі  туралы  төрт 
сюжет  белгілі  болып  отыр.  Оларда  кірпі  ертеде  асқан  шешен,  би 
адам  болғандығы  суреттеледі.  Біріншісінде,  кірпі  тапқырлығының, 
шешендігінің арқасында Ай мен Күнді зиянкес жын-періден қүтқарып,
шарапат жасайды  [114, 6-6.].
Екінші сюжетте ол адамдар мен малды жүтып жатқан жалмауыздың
кеңірдегіне  кептеліп,  оның  зэресін  алып,  адамдарды  зүлымдықтан 
қүтқарады  [69,  Б.40—41].  Үшіншісінде  — Кірпі  кемпірдің  ақылын  ебін 
тауып  тыңдау  арқылы  хан  шайтаннан  тұтқындалғалы  тұрған  Ай  мен 
Күнді  құтқарады  [105,  Б. 165—167].  Төртіншісінде  Кірпік  шешен  Сү- 
леймен  патшаға  мэңгілік  суды  ішпеу,  яғни  ұзақ  жасап  өле  алмай, 
жалғыздықтың  қасіретін  тартпау  жайында  ақыл  айтады  [215,  Б.247-- 
248].  Бір  сөзбен  айтқанда,  бұнда  Кірпінің  адам  ғұмырын  белгілеуші 
кейіпкер  екендігі  көрініс  тапқан.  Осы  сарынды  Т.Ізтілеуұлы  жырға
арқау етеді  [216,348-6.].
Ғалымдар  жасампаз  қаһарманның  негізгі  қызметі  әлемді  хаостан
реттеуге бағытталатындықтан, ол кезі келгенде ғаламның үйлесімін бұ-
зуға эрекет ететін басқа элемнің жауыз күштеріне қарсы күресетіндігін,
бұл  мақсатқа  жету  үшін  ол  ақыл-айланы,  әзіл-ойынды,  қулықгы  пай-
даланатынын айтады.
Біз  қарастьфған  сюжеттерде  Кірпік  шешен  тапқырлық  пен  айла-
керліктің  арқасында  Ай  мен  Күнді  жауыз  күштерден  құтқарып,
эдеттегі  қалпына  келтіреді  жэне  жалмауыздан  адамдарды  азат  етеді.
104

Яғни өл әлемнің үйлесімін бұзғысы келген басқа элем өкілдеріне қарсы 
күресіп,  жасампаз  қаһарманның  міндетін  атқарады.  Біз  Моңғолияда 
жарық  көрген  еңбектерден  кірпі  туралы  мардымды  мәлімет  кездес- 
тіре  алмадық.  ¥ланбатыр  қаласында  өткен  моңғолтанушы  жас  ға- 
лымдардың  жазғы  курсында  2007  жылдың  9  шілдесінде  ҚХР-дағы 
Ішкі  Моңғолдың  Хорчин  өлкесінде  1964  жылы  11  қаңтарда  туған, 
қазір  Бейжиндегі  Ұлттар  университетінде  оқытушы  болып  істейтін 
Б.Сайжрах деген тілші ғалымнан кірпі туралы мынадай сюжетті жазып 
алдық:  «Ертеде  кірпі  аласа  бойлы  қария  болған  көрінеді.  Ол  бірде 
қүмдауыт  төбеге  шығып  бара  жатып,  аяғы  тайып  қүлайды  да,  етекке 
домалап  кетеді.  Төбенің  басында  тұрған  төрт  сұлу  қыз  оны  мазақтап, 
ішек-сілесі  қатып  күледі.  Сонда  кірпі:  «Сендер  секілді 
жаман байға тиетін болсын», -  деп  қарғайды. Сұлу қызд
сұлу
тэртібін  белгілеуші  екендігі  аңғарылады.  Ал
бұнда
алтаи
бурят  халыкгарының  фольклорынан  жиі  ұшыратамыз.  Ноғай  мен
қырғызда  ол
Алтайлықтарда
ғұмыр
белгілейді
тірілерге  ажалдың  мэнісін  ұқтырады.  Яра-шешен  бірде  осы  қызметті 
атқарып  жүріп,  бір  үйге  кіріп  барса,  оның  ұсқынсыз  түріне  қыздар 
күледі.  Содан  соң  ол:  «Қыздар  ата-анасымег  І і 
■■Н Й М М Г
жұртқа бұйырсын,  шашы  екіге жарылсын!», - деп үкім шығарады  [85,
ілеиді
буддизмді
жасампаздық бейнесі  айқын.  Оларда  кірпі  сандыққа  қамалған  Ай  мен 
Күнді құтқарушы [42, Б.35—36], өгізді — қамытқа, жылқыны ер-тұрманға 
үйретуші,  Биік  Аспан  тэңірдің  (Өндөр  тэнгэр)  ұлдарын  үйлендіруге 
ақыл-кеңес беруші [51,100-6.]. Тувада кірпі кейде сот ісін жүргізуші би 
эрі Құдай мен Самұрыкқа әлем жаралғанда кешеуілдеген тува халқына 
тіл  үлестіруге  кенес  беруші  [310,  285-6.].  Буряттағы  кірпінің  Ай  мен 
Күнді  құтқаруы  қазақпен,  неке  ережесін  белгілеуі  моңғол,  алтайлық- 
тармен,  ал  алтайлықгардағы  адамның  ғұмырын  белгілеуі  (шектеуі) 
қазақпен үндес мотив екендігін аңдаймыз. Біз келпрген осы  мысалдар 
түрік-моңғол  халыктарынын  мифологиясында  кірпінің  жасам
алтаи
ноғай, қырғыз, бурят халыктарында айқын, қазақ пен моңғолда, тувада
сәл солғын екендігін байқаймыз.
Түрік-моңғолда  аспан  денелерін  жұтатын  жауыз  рух  бар  дедік.
Оның моңғол мен буряттағы аты — раху, алха. Ал алтайлықтар делбеген, 
желбеген  дейді  [217,  Б.53-56;  218,  69-6.].  Тувада  -   Чылбыгы-моос
306-307]
құлағі
үріткен,  мылтық атқан  [219,  52-6.].  Ал ондай  кейіпкердің есімі  -  қазақ
105

пен татарда -  жалмауыз.  Мысалы, татарларда  кояш -  Күнді жауыз рух 
жүтады деген үғым жүмбақта сақталған: 
11
«Албасты күкнэ басты,
Кояшны ЙОТТЫ. 
- ■
 
/..'К; ■
 ' 
^
Жирпосты, 
‘ "'Ц
Авызын ачмый албастыны упты.
(Шешуі: Бүлт, күн, жаңбыр) [ 208, 71-6.].
Қазақ пен бурят сюжетінде Күнді жауыз рух түтқындайды,  онымен 
айтысқа  түскен  тапқыр  би  Кірпік  шешен  аспан  шырағын  қүтқарып 
алады да, оның қозғалысын қалпына келтіреді. Ал ай мен Күнді жұтатын 
жауыз бейне раху, рах, алха Күн мен Айды жүтып, олар түтылған шақга 
монғол,  бурят  халықтары  «Раху,  қоя  бер!»  деп  айқайлап,  ит  үрітіп, 
мылтық  ататын  [140,  Б .158-159].  Себебі  ол  жөнінде  мынадай  миф 
бар:  «Очирбани  Күдай  адамдар  үшін  мэңгі  су  жасап,  ыдысқа  қүиып 
қояды. Оны раху жауыз ішіп жібереді де, орнына өз дэретін қүяды. Бұл 
жағдайды  көрген  Күн  мен  Ай  Кұдайға  хабар  береді.  Очирбан  кұдай 
келіп,  улы  зэр  төгілсе,  тіршілікке  қатерлі  екендігін  сезіп,  оны  өзі  іше 
салғанда денесі  көгеріп кетеді.  Содан  бері  Очирбани  құдайдың денесі 
көкпеңбек болып қалған.  Содан құдай қолына қылышын алып, рахуды 
куалап  барып,  шауып  қалған.  Жауыздың  бөксесі  жерге  құлап,  басы 
ғарышқа  таман  кеткен.  Ол  енді  Күн-Айдан  кек  алғалы  жұтқан  кезде 
аспан шырақгары тұтылады. Жарты денесі жоқ болғандықтан, Күн-Ай
оның  артынан  қайта түсіп  қалады»  [82, 49-6.;  45, Б. 155—156].  Осында
кездесетін жалмауыздың бурят, моңғолдағы атының нұсқалары — арахи, 
арахо, араху, рахуло, алха, архан-шудхэр, арахалун, арахола. Бұл сюжет 
үнді-тибет  халықтарында  пайда  болып,  будда  діні  арқылы  тибетке, 
одан  моңғолға  таралған.  Моңғолдан  бурятқа  ауысқан.  Раху  деген  ат 
санскритше  §гаһа,  яғни  ұрлау,  жүту,  жалмау деген  мағына  береді  [198,
Б .30-31]. 
1
В.В.  Евсюков:  «Если  у  бурят  и  монголов  миф  о  Раху  пользовался 
большой  популярностью  и  зафиксирован  в  разнообразных  вариантах, 
то тюркским народам он практически неизвестен» деген түйін жасайды 
[198, с.  30]. Біз түрік халықтарына бүл миф мүлде белгісіз деген пікірге 
келісе  қоймаймыз.  Себебі  моңғолмен  көршілес  туваларда  осы  сюжет 
сол  қалпында  бар,  бірақ  онда  раху  жауыздың  аты  -   Чылбыгы-моос, 
сюжет  үндес  [212,  Б .306-307].  Демек,  бұл  үнді-тибет  сюжеті  будда
дінді,  түрік  нәсілді  моңғолдардың  көршісі  тувада  бар,  бірақ  аспан 
шырақтарын  жалмайтын  жауыздың  аты  ғана  басқа,  яғни  түрікше. 
Қысқасы, түрік халықтарында Күн-Айды жауыз бейне жұтатын немесе 
ұрлайтын,  жасыратын,  үнді-тибетке  ешқандай  қатысы  жоқ төл  сюжет
бар екендігін  мойындаған жөн.
Мәселен,  қазақта  кейде  Күн-Айды  жауыз  рух  тұтқындаса,  кейде
106

үкі  күиге  зиян  жасаиды.  Сондаи  жагдаиға  тап  оолған  Аи-Күнді  ақьілды 
би -  К іш і қүтқарады. Демек, “Күнді үрлау” сарыны бізде бар, оны “Үш 
қыз”  деген  мифтен  де  көруге  болады  [129,  Б.299—301 ].  Бүл  негізінен 
мифтен  көркем  ертекке  айнала  бастаған  аралық  сюжет.  Бүндағы  үш 
қыздың  әрекеті  толық  жасампаздық  емес,  олар  бүрыннан  бар  Күнді 
қалыпты  қозғалысқа  енгізеді.  Негізінен,  ежелгі  жасампаз  қаһарман 
ертекте  киын  тапсырманы  орындайтын  батыл  кейіпкерге  айнала  бас- 
тайтыны  ғылымда  анықталған.  Осы  сюжеттен  де  сондай  белгінін  ны- 
шанын  байқаймыз.  Біз талдап  отырған  сюжетте  аспанда  ерте  заманда 
жеті күн шығып, халық бақытгы өмір сүреді де, ақыры, оны жек көрген, 
жүз  жыл  жасаған  кэрі  үкінің  шайтан  рухы  бір  заманда  жеті  күнді  де 
жебемен  атып  түсіреді.  Жер  бетін  қараңғылық  басқан  соң  ел  үшін
күрескерлікпен
ертегілерінде
суреттеледі
сүретін болғандықтан, жарыққа қарсы қойылып, этиологиялык түсінік 
жасаған  болу  керек.  Сонымен,  бүл  сюжетте  ежелгі  заманда  аспанда 
жеті  Күн  болған,  оны  үкі  атып  тастаған,  бір  Күнді  ғана батыл  үш  қыз 
қүтқарған  деген  үғым  бейнеленген.  Демек,  бүндағы  үкінің  бойында 
трикстерлік,  ал  үш  қызда  жасампаз  қаһарманның  арғы  қабаттардағы 
нышандары  жатқаны  аңғарылады.  Тегінде,  аспанда  көп  Күн  болған, 
оны  мерген  атып  реттеген  деген  аңыздау  элем  халықтарьгаың
мифологиясында кездесетга түрақты
туралы
батак,  ороч,  нанай,  қытай,  моңғол  жэне  т.б.  халықтарда  кездеседі  [82,
17-6.;  206,  144-6.;  198,  Б.20-21;  115,  205-6.;  12,  232-6.].  Артық  Күнді
қытайда  И  мерген  атса,  моңғолда  оны  Эрхий  мерген,  орочтарда 
Хадау, тұңғыс-манжұр тілді нанайлықтарда Хадо, тайвандық цоуларда 
Оадзымы,  солтүстік  америкалық  үндістерде  койот-қасқыр,  ал  қазақта 
үкі  атады.  Бұл  мифтердің  түпкі  мәні  тіршілікке  қатер 
төндірген 
космос  аптабының  пайда  болуына  әсер  етуші  артық  күнді  атып, 
ғаламды реттеу. Оның бас кейіпкері — жасампаз қаһарман. Бірақ та осы 
мифтердің  мәні  әр  халықгың  мифологиясының  тарихи  стадиясына 
байланысты  әр  түрлі  деңгейде  көрініс  табады.  Қытайдағы  И  мерген 
адамзатты  аптаптан  құтқару  үшін  көктегі  құдайлар  арнайы  жіберген 
керемет  рух-ие  [206,  407-6.].  Ал  моңғолдағы  Эрхий  мерген  небәрі 
қарапайым аңшы. Ол аспандағы үш Күнді атам деп бәстесіп, серт береді 
де,  үшінші  Күнді  ата бергенде  қарлығаш  кедергі  келтіріп,  жебесі  оған 
тигендікген,  қүстың  қүирығы  аиыр  болады  да,  аспанда  бір  ғана  Күн 
қалады.  Антына  жете  алмаған  соң  мерген  бас  бармағын  кесіп  тастап, 
інге  кіріп,  «түнық  су  ішпей,  түқыл  тамырмен  қоректенетін»  суырға 
айналып кетеді. Моңғолда артық Күндерді атып, тіпті ақырғы Күнді де 
жоймақ болған өркөкірек мерген хайуанға айналса, қазақта жүгірген аң, 
үшқан құсты құртпақ болған қатыгез мерген қарғысқа үшырап, суырға
107

г а
айналатыны  белгілі.  Моңғолда мергенді  өзі  айтқан  анты  ұрса,  қазақга 
■
оны  құдайдың  қарғыс-жазасы  құбылтады.  Демек,  бұл  мифтерден  сөз 
| |
магиясының қасиетін де көре аламыз. Әйткенмен, моңғолда мергеннің 
1
нысанасы  аспан  шырағы,  оның түпкі  мақсаты  үш  Күннің  зардабынан 
Я
болған  қүрғақшылықтан  елді  қүтқару,  бір  сөзбен  айтқанда,  бүндағы 
I
мерген  ғаламды  реттеуші  жасампаз  қаһарман  міндетін  атқарып  тұр 
I
[93, Б .229-233]. Ал қазақта үш Күнді атушы -  зұлым үкі. Біздегі сюжет 
I
үкіні  аптап  төндірген  артық  Күнді  жоюшы  емес,  қайта  адамдардың 
I
шат-шадыман  мамыражай  тіршілігіне  қастық төндіруші  кейіпкер  етіп 
I
түсіндіреді. Қазақ мифологиясының тарихи-стадиялық ерекшелігін дэл 
I
осы сюжеттен де байқай аламыз. Тэңіршілдік сенім, одан кейінгі ислам 
I
дінінің эсерінен  қазақта жасампаз  қаһарман  қызметі  өте  көмескіленіп 
I
кеткендіктен, кобіңде ол бейненің жұрнағы бізде игілікті жасаушы емес, 
I
керісінше,  жақсылыққа  қатер  төндіруші  ретінде  суреттеледі.  Бірақ 
I
ондай  кейіпкер  жасаған  «зұлымдық әрекеттен»  кейін,  керісінше,  адам 
I
игілігіне  жарайтын  қүндылықтар  пайда  болып  жататынын  анықтап 
I
отырмыз.  Сол  сияқты  үкінің  эрекеті  қастандық деп  түсіндірілгенімен, 
I
ол  артық  Күнді  реттеуші,  яғни  жасампаз  қаһарманға  үндес  қызмет 
I
атқарып  түр.  Ал  моңғолдағы  Эрхий  мерген  тікелей  «аптапқа  қарсы 
I
күресуші қаһарман» ретінде түсіндіріледі. Эрхий мерген бейнесі алтай, 
I
тува хальщтарында да бар [100,622-6.]. 
|  
I
Демек, жалпы моңғол мифологиясында жасампаз қаһарман бейнесі 
I 
қазақган  гөрі  әжептәуір  деңгейде  жақсы  сақталған  деуге  болады.  Ал 
1 
біз мысалға келтірген басқа халықгардың архаикалық мифологиясында 
1 
артық Күнді атушьшардың міндеті тікелей жасампаз қаһарман екендіғі 
айқын  көрініп  тұр.  Сонымен,  қазақта  Күнді  ататын  кейіпкер  үкінің 
немесе  Күн-Айды  жалмауыздан  құтқаратын  Кірпік  шешеннің  жасам- 
паз  қаһарман ретіндегі  ежелгі  қызметі  көмескіленіп  кеткенімен,  олар- 
дың  зооантропоморфты  келбеп  мэдениеттің  көне  қабатынан  сөзсіз 
|
дерек беріп тұр. 
I
Қорыта  келгенде,  қазақ  пен  моңғол  мифологиясында  Ай  мен  Күн-
нің  жаралуы,  олардың  ерекшелігін  эңгімелейтін  сюжеттер  элем  ха- 
лықгарының  мұрасымен  типологиялық  тұрғьщан  үндес.  Алайда  әр 
халықтың  мәдени  даму  деңгейі  мен  діни  нанымдарына  байланыс- 
ты  біз  талдаған  сюжеттер  эжептэуір  өзгешелікке  ұшыраған.  Біз  бұл 
зерттеуімізге  қазақ,  саха,  тува,  алтай,  татар,  моңғол,  бурят  халықта- 
рының  материалдарын  кең  ауқьімда  салыстырып,  оларда  кездесетін
ерекшеліктердің де аражігін көрсетіп бердік.
Жетіқарақшы.
  Қазақ  Жетіқарақшы  деп  атайтын  аспандағы  эйгілі
жеті жұлдызды негізінен жеті ұры деген мағынада түсінеді. Ал қырғыз,
өзбек,  ұйғырлар  кейде  жетіқарақшы,  көбінде  жетіген  деп  атайтыны
байқалады.  Қалған  түрік  тектес  халықгардың  бәрі  Жетіген,  Жетіхан
деп  атайды  [79,  125-6.;  70,  204-6.;  14,  517-6.;  14,  550-6.;  14,  720-6.;  14, 
756-6.].  Хакастар  «четгиген»  дейді,  ал  қырғызда  Жетіген  деген  ру  да
бар [221, 73-6.].
108

Хакастар «Четтиген, ягни жеті хан деген атпен жеті жұлдыз бұрын- 
нан бел^ілі. Өкшелесіп келе жатқан артқы үшеуі -  үш бауыры, олардың 
алдындагы  екі  жұлдыз  -   екі  ит,  ал  олардың  алдындагы  екі  жұлдыз -  
екі  марал.  Үшеудің  ортаңгысы  төбесіне  казанды  көтеріп  келеді.  Ол 
«Егер біз аңдарды өлтірсек, етін қайнатамыз» -дейді деп түсінген [273, 
Б.273-274].  Сонымен  бірге  хакастар  Жетіген  жұлдызын  жеті  түлкіні 
қуып жүрген аңшы  қария деп те ұққан  [261, 38  -б.].
Моңғолдар бұл жұлдызды негізінен екі түрлі магынада атайды: «До- 
лоон  өвгөн»  (Жеті  қарт)  немесе  «Долоон  бурхан»  (Жеті  құдай).  Бұдан
оаиқаитынымыз,  түрік  тілді  халықтардың  оэрі  осы  жұлдыздарды  хан 
деп  ардақгаса,  моңголдар  оны  қарт  немесе  құдай деп  пір тұтқан  екен. 
Бұның сыры  неде? Осы сауалга жауап  беру үшін жетіқарақшы туралы 
бұл елдерде айтылатын аңыздарга тоқгалып, салыстырулар жасайық.
Моңголдарда  жетіқарақшыны  ұры  деп  түсіндіру  негізінен 
бір- 
екі  сюжетте  гана  кездеседі.  Онда  ол -  Үркердің  қызын  ұрлаушы  [79, 
126-6.].  Дэл  осы сюжет  қазақта да жэне басқадай түрік халықтарында
бар.
«...  Жетіқарақшы  бара  жатқанның  балтасын,  келе  жатқанның  кет- 
пенін  ұрлаган  баукеспе  ұры  болыпты.  Халық  болып  соңына  түскен 
соң  қылмысы  басынан  асқан  жеті  ұры  жеткізбей,  аспанга  қашып 
шыққан.  Бастаган  -   алдыңгы  төртеуі,  ана  артындагы  үшеуі  -   ерер- 
ермес болып жүрген олардың құйыршыгы. Ана екі бүйірдегі екі жарық 
жұлдыз  -   екі  батыр.  Сонау  көрінген  қатар  екі  жұлдыз  -   Ақ  боз  ат 
пен  Көк  боз  ат  батырлардың  аттары.  Олар  Темірқазыққа  арқандаулы. 
Шұбатылган  арқаны  да,  әне,  көрініп тұр.  Аттар  Темірқазықгы  айнала 
оттайды.  Оларды  аңдыган  жеті  ұры  да  түнімен  төңіректеп,  айналып 
жүреді. Үрылар, қайтсе де, осы аттарды түсіріп алмақшы.  Сақ күзетші 
алдындагысынан  көз  жазбайды.  Сөйтіп  жүргенде,  таң  атады.  Таң 
атысымен Жетіқарақшы көзден тайып, тасаланады» [194, Б.72-73].
Сонымен,  қазақ сюжетінде Жетіқарақшы ұры,  бір сөзбен айтқанда, 
кэдімгі  барымташы  ретінде  кескінделеді.  Жеті  ұры  жер  бетіне  сый- 
магандықтан  көкке  көтеріліп  кеткен-міс.  Олар  ұрламақ  болып 

жүктеу/скачать 13,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: