Мифтік кеңістіктегі адамзат пен пері-зат байланысы және оның КӨркем әдебиетте бейнеленуі

жүктеу/скачать 98 Kb.

бет	1/2
Дата	05.11.2022
өлшемі	98 Kb.
	#47732

1 2

Байланысты:
Пері-заттар

Кілт сөздер

МИФТІК КЕҢІСТІКТЕГІ АДАМЗАТ ПЕН ПЕРІ-ЗАТ БАЙЛАНЫСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТЕ БЕЙНЕЛЕНУІ

Аймұхамбет Жанат Әскербекқызы,

филология ғылымдарының докторы, профессор,
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті;
e-mail: a_zhanat@mail.ru

Аңдатпа
Мақалада мифологиялық дәуірге тән пері тектес кейіпкерлердің адамзатпен байланысына қатысты мотивтер талдау нысанына алынған. Ұлттық дүниетанымдағы перілер образы мен әлем мифтеріндегі эльф, нимфа, сида, т.б. салыстырыла келе, олардың адам тағдырына қатысы, тылсым сипаттары талданады. Перілер туралы мифтердің фольклор шығармаларына арқау болып, дәстүрлі мотивке айналғанына назар аударылады. Сонымен бірге ерекше тағдырлы өнер иелерінің тылсым әлеммен, ондағы тіршілік иелерімен байланысы тек фольклорда қалып қоймай, көркем әдебиет жанрларына тақырып болғаны мысалдармен көрсетіледі. Перілер туралы мотивтердің хикаяның өзегіне ғана айналып қоймай, ертегілер мен әпсаналардың да құрылымындағы тұрақты мотив болғаны айтылады. Адамдар әлемінен өзге әлемге кетіп қалған, өмірлерін сол жақта жалғастырған кейіпкерлер туралы да қарастырылады. Бұл талдаулардың соңында перілердің адамзаттың ізгілік мұраттарын жүзеге асыруына жәрдемші сипатта түсіндірілгені туралы ой тұжырымдалады.
Кілт сөздер: миф, фольклор, пері, эльф, аққу, ғажайып мекен, өмір тостағы.

Мифтік танымға тікелей қатысы бар фольклор кейіпкерлерінің көпшілігіне тән ерекшелік – олардың адамзат нәсілінен өзге саналы тіршілік илерінің қолдауына ие болатындығы немесе солармен қалайда бір байланысқа түсетіндігі. Бұл әлем халықтары фольклорында тұрақты кездесетін мотив.

Қазақ фольклорынан нәсілі адамзат емес ғажайып жандармен кездесетін, тағдырлары тоғысатын кейіпкерлер қатарына Төстікті («Ер Төстік»), Кендебайды («Керқұла атты Кендебай»), Аңшыбайды («Аңшыбай батыр»), Мамай батырды («Мамай батырдың арманы») мысалға алуға болады. Бұл аталғандар пері қыздарының қырсығына тап болады немесе олармен некелесіп, мақсат-мұраттары орындалатын тірлікке қол жеткізеді. Ал, «Қорқыт ата кітабындағы» (Дрезден нұсқасы) сегізінші жырда пері қызымен оның ықтиярынсыз қосылған қойшы оқиғасы бар. Сол пері қызынан туған Төбекөз адамдарға қасірет әкеледі.
Пері қызы мен адамзат нәсілінің арасындағы байланыс жайлы аңыз күні кеше, ХХ ғасырдың басында өмір сүрген қазақтың өнерпазы, ұлт мәдениеті тарихында ерекше орын алатын Ақан сері Қорамсаұлына (1843 – 1913) қатысты айтылады. Небір тамаша әндерді өмірге әкелген Ақан сері елден жырақ кетіп, Қоскөлдің жағасында қос тігіп жатқан кезінде пері қызымен кездескен екен делінеді ол аңызда.
Х.Досмұхамедұлы адамзат баласынан өзге нәсілді кейіпкерлер қатысатын демонологиялық әңгімелерді «перілік хикаялар» деп атаған екен. «Перілік хикаялар бақсы, албасты, қара, пері, жын, әруақ, жалмауыз кемпір, жезтырнақ және басқаларға қатысты болып келетінін», аталған миф кейіпкерлерінің болмысы, адам баласына тигізетін пайдасы мен зияны, олардан сақтану жолдары айтылатынын атап көрсетеді [1, 25-26].
С.Қасқабасов халық прозасының мұндай кейіпкерлер қатысатын түрін хикая деп атап-түстейді. Ғалымның тұжырымы бойынша: «Қазақ халқының әр түрлі мифтік (мифологиялық) мақлұқтар мен құбыжықтар туралы түсінігін барынша айқын бейнелейтін жанр хикая болып табылады» [2, 101]. Хикая кейіпкерлерінің мифтік танымнан туындағаны анық. Мифтік кейіпкерлер мен сюжеттер осы хикаяларға барынша еркін енген. Алайда, біз пері, эльф, нимфа, фея, сида сияқты тіршілік иелері мен адам баласы арасындағы қызықты да ғажайып оқиғаға құрылған мифтік баяндарды толығымен хикаяларға жатқызбаймыз. Бұл баяндар өзіндік ерекшелігімен тұтастай бір жүйе түзетін, мифтік танымға негізделген құрылымымен дара тұрады. Олардың құрылымында ең әуелі мифтік сипат басым. Содан кейін хикаяларға да, әпсаналарға да тән белгілер бар.
Мифтік дүниетанымнан туындаған түрлі тіршілік иелерінің ішінде адамзат нәсілімен барынша ұқсас, олармен тағдырын байланыстырып, тіпті некеге тұратындары бар. Көп жағдайда адам баласына ізгі тниетте болатын мұндай кейіпкерлер санатына пері, эльф, нимфа, фея, сида, кейннар, т.б. мифтік тіршілік иелерін жатқызуға болады. Мұндай мифтік тіршілік иелері кейіннен ертегілердің тұрақты кейіпкерлеріне айналды.
Эльфтер – Еуропадағы бірсыпыра елдердің мифтері мен әпсаналарынан тұрақты кездесетін кейіпкерлер. Зерттеушілер бұларды кельт және герман-скандинавия фольклорындағы ғажайып ел тұрғындары ретінде атайды. Эльфтер туралы еңбектерде оларды адамзат дәуіріне дейін және қатарласа өмір сүрген ерекше «мифтік» халық ретінде атайды. Кельт мифологиясындағы сидалар, герман-скандинавия мифологиясындағы альвтар сипаты жағынан осы эльфтермен бірдей.
Эльфтер – герман-скандинавия мифологиясында табиғаттың мейірімді рухтары болса, ирланд мифологиясында «Ғажайып мекеннің» рухы ретінде түсіндіріледі. Ирланд сагаларында Дана тәңірияның ұрпақтары ретінде бейнеленеді [3].
Миф баянына сүйенсек, эльфтер королевасының жүрегін өнерімен жаулап алған Томас Лермонт – әрі мифтік әрі тарихи қаһарман. ХІІІ ғасырда өмір сүрген тегі шотланд ол «Шыншыл Томас», «Томас-Рифмач» деген атпен аңызға айналған кельт фолькорының кейіпкері. Ақын, әнші, көріпкел, лютняда шебер ойнайтын Томас туралы ХІІІ ғасыр хонологиясында «Эркельдуннан шыққан Томас», сондай-ақ өмір сүрген жылдары 1120-1290 ж. шамасы деп көрсетіледі. Бұл анықтама оның шынайы өмірде болғаны туралы пікірді қуаттай түседі.
Томас Лермонттың эльфтер еліне сапары көптеген фольклорлық және әдеби шығармаларға арқау болды [4].
Томас Лермонт туралы фольклор туындысының бірегейі – «Томас-Рифмач» атты баллада. Халық фольклоры санатындағы бұл баллада Томастың өз өнерімен эльфтер патшайымының жүрегін қалай жаулап алғаны оқиғасын арқау еткен. Эльфтер елінің королевасы Томасты өз еліне алып кетеді. Қойылған шаттарды орындап, еліне қайтуға мүмкіндік алған шақта королева сүйікті Томасына көріпкелдік қасиет дарытады. Осы көріпкелдік оның «Шыншыл Томас» атануына себеп болады. Өйткені Томас айтқан болжамның бірде бірі қате болмайды. Томас Лермонтты миф кейіпкері ретінде атауға себеп болатын да осы эльфтер елінде болуы, эльф королоевасының оған ғашық болғандығы, сол елде жеті жыл тұрып келгені. Балладаға арқау болған бұл сюжет ХҮ ғасырдағы «Томас Эрсселдунский» («Thomas of Ersseldoune») атты ағылшын рыцарлық романынан кездеседі. Тарихи романның негізін салушы Вальтер Скотт шотланд фольклорын жинап, 1802 жылы «Песни шотландской границы» атты екі томдық жинақ шығарады. Үшінші томын 1803 жылы жариялайды. Ол осы жинаққа енген Томас туралы балладаның қолжазбасын аңызға айналған өлеңшінің туған жері саналатын Эрселдунға жақын жерде тұратын бір әйелден алғанын айтады. Американдық фольклортнаушы ғалым, Гарвард университетінің алғашқы профессоры Фрэнсис Джеймис Чайлд (1825 – 1896) ағылшын және үш жүз бес шотланд балладасын және олардың америкалық нұсқасын жинап, 1182-1898 жылдар аралығында «Ағылшын және шотланд халық балладалары» («Английские и шотландские народные баллады») атты он томдық жинақ шығарған. Бұл он томдық «Чайлд балладалары» деген атпен мәлім болды. Осы жинаққа «Томас Рифмач» балладасының бес нұсқасы кіргізілген.
Томас туралы тағы бір шығарма – Джозеф Редьярд Киплингтің (1865 – 1936) «Шыншыл Томастың соңғы жыры» атты балладаcы. Томастың эльфтер елінде болғандығы туралы бұл туындыда негізгі сюжетке қосымша айтылады. Шотланд королі Томасқа өлең өнері үшін рыцарлық атақ және жер сыйламақшы болады. Сонда Томас өзінің Ғажайып патшалықта болғанын, одан алған сыйына жер бетіндегі еш байлық тең келмейтінін айтады. Және сол жерде тұрып үш ән айтып, корольдің жан-жүрегін ерекше әсерге бөлейді. Бірінші әнін айтқанда король өзінің күнәларын еске алып, барынша өкініп жылайды. Екінші әнін айтып, корольдің жүрегінде жауынгерлік рухты асқақтатады. Ал, үшінші әнін айтқанда корольдің есіне алғашқы махаббаты түсіп, ерекше сезімге бөленеді.
Америка жазушысы Эллен Кашнер (1955) «Томас Рифмач» атты повесіне осы бір аңызға айналған тұлғаны бас қаһарман етіп алады. 1990 жылы жарық көрген бұл повестке 1991 жылы Мифопоэтикалық сыйлық берілген. Повестің негізгі сюжеті – Томастың эльфтер еліне барып, королеваның сүйіктісі әрі барды болғандығы. Жазушы бұл фольклорлық сюжетке қосымша сюжеттік желілерді үстеп, фантазия жанрындағы тамаша туындыны дүниеге әкелген.
Қазақтың Қаратауында дүниеге келген орыстың фантаст-жазушысы Сергей Лкуьяненко (1968) өзінің «Соңғы сақшы» романында Томасты Жоғары санаттағы мейірімді көріпкел, Шотланд сақшыларының басшысы ретінде көрсетеді.
«Генри Лайон Олди» деген бүркеншік есім иеленген қос украин жазушысы – Дмитрий Громов пен Олег Ладыженскийдің фантазия жанрындағы романдар циклына Томас Биннори есімімен кірген кейіпкерге Томас Лермонт бейнесінің ерекше ықпалы бар екенін әдебиет зерттеушілері атап айтады.
Бізге, қазақ тіліне аударылып, «Әлем халықтары ертегілері» жинағына енген «Өлеңші Томас» ертегісі белгілі [5, 349-355]. Томастың ажалды пенделер бара алмайтын эльфтер елінде жеті жыл болуы өнерпаз жанның ерекше тағдырын бейнелейтін мотивтерді еске салады. Әр халықтың таным-түсінігінде бедерленіп, түйсігінде «өмір сүретін» ғажайып мекеннің бірі осы эльфтер елі. Эльфония сипаты түркі жұртының «Жерұйық», «Өтүкен», «Үш қиян», «Сарыарқа», «Жиделі-Байсын» сияқты қоныстарымен ұқсас келетініне біз бұдан бұрын назар аударғанбыз [6, 37-38].
Тылсым кеңістіктегі тіршілік иелерімен байланыс мифтік санаға тән «жұмақ дәуіріне» оралуды аңсауды, ерекше қалыптағы тұрмысты, ырысы төгілмеген, құты қашпаған ерекше «ортаны» тұспалдауымен маңызды. М.Элиаде атап көрсеткендей, бір назар аударатын жайт – адамзат нәсілінен өзге тылсым тіршілік иелерімен кездесетін адамның қолында бір музыка аспабы болатындығы және олармен елсізде: орман ішінде, су жағасында, тау ішінде кездесетіндігі. Томастың лютнясынан төгілген ерекше әуен эльф королоевасының сезімін оятса, болгар мифінің кейіпкері – Таң сұлуын қарапайым бақташы сыбызғы әуеніне арбап, қолына түсіреді. Ертегі фабуласы төмендегідей:
Тау бөктеріндегі тоғай ішіндегі алаңқайда сыбызғының сырлы сазына таң сұлуларын билеткен жігіт қарт бақташыдан оларды қолға түсірудің амалын сұрайды. Үш сұлудың кенжесінің ерекше сұлулығы есінен тандырған жігіт қарттың ақылы бойынша, басындағы гүлтәжін тартып алып, оны өзіне жар болуға көндіреді. Алайда, күндердің бір күнінде гүлтәжі мен көйлегін қолына түсірген Таң сұлуы өзінің Тылсымды мекеніне ұшып кетеді. Жігіт Тылсымды мекенді іздеп, сапарға шығады. Қанатты Құс атаулының әміршісі атанған ақсақалды қарияның көмегімен Тылсымды мекенге бүркітке мініп, ұшып келеді. Сөйтіп, оны еліне алып қайтады. Болгарлар осы екі ғашықтың – бақташы жігіт пен ғажайып Таң сұлуының некесінен тарайды екен [7, 396-503].
Пері тектес тіршілік иесі ретінде Таң сұлуы адамзатпен некеге тұрған көп перизаттардың бірі ғана. Мұндай мотивтердің қатарында ЖаҺан сұлуы (Әлем сұлуы) деп аталатын кейіпкерлермен кездесіп, некелесу оқиғасы да бар. Албан халық ертегісінде Хрусталь тауына тап болып, одан әлі үш жүз ешкісі бар соқыр шалға кездесетін жас бала пері қызын сыбызғы әуенімен арбап қолына түсіріп, одан шалдың көзін қайтарып алады. Шалдың ашуға болмайтын он екінші бөлмесін ашып, сол жерден Жаһан сұлуларын көреді де, кенжесін қолға түсіреді. Шалдың батасын алып, онымен некеге тұрады [8, 373-380].
Адам кейпінде адамзат еліне келетін мифтік тіршілік иелері тек сұлу қыз емес, патшазада жігіт болуы да мүмкін. Оған мысал – Германияда шамамен ХІІ – ХІІІ ғасырлардан айтылатын аққулар әміршісі Лоэнгрин туралы ертегі. Томас Лермонт есімі тарихи тұлғамен байланыстырылса, Лоэнгринге қатысты олай деп айта алмаймыз. Кейбір нұсқалар бойынша, аққулар патшасы туралы миф бірге туған жеті ағайындының аққуға айналып кету оқиғасынан бастау алады. Алман жұртының нұсқасында аққу патшасының есімі – Лоэнгринг, Нидерландияның тарихи аймағы – Брабант герцогтігі нұсқасында Элиас делінеді.
Аққулар әміршісі туралы ертеректегі «Элиокс», одан кейінгі ғасырларға тән «Беартиса» поэмаларында суреттеледі. Бұл екі туындыға жалпылама «Аққулар әміршісінің дүниеге келуі» деген ат берілген.
Аққулар әміршісі туралы айтылатын оқиға фабуласы төмендегідей:
Король мен королеваның бір күнде жеті баласы дүниеге келеді. Ерекшелігі – олар күміс (кейде алтын) шынжырмен туады. Корольдің шешесі келінін ұнатпағандықтан, король жорықта жүргенде босанған келінін қаралап, ұлына «әйелің ылғи күшік тапты» деп хабар жібереді де, балаларды орманға апарып өлтіруді бұйырады. Бұйрықты орындаушы күң балаларды өлімге қимай, тірі қалдырады. Орман ішінде бұл балаларды бір дуана тауып алып, өз қамқорлығына алады, жабайы ешкінің сүтімен асырайды. Корольдің шешесі балалардың тірі қалғанын біліп, оларды ұстауды бұйырады. Сөйтіп, күміс шынжырларын алып, балқыту үшін зергерге береді. Бірақ, алты бала табылғанымен жетінші бала – Элиас қолға түспейді. Шынжырынан айрылған балалар аққуға айналып кетеді. Зергер болса бір шынжырды ғана балқытып, қалғанын жасырып тастайды. Арада көп жыл өткенде түрмеде жатқан королеваны қорғайтын ешкім табылмаса, жазаға кеспек болады. Сол кезде, періштелердің айтуымен Элиас анасын қорғауға келеді. Шайқаста жеңіске жеткен Элиас анасын жазадан босатады, аққуға айналған бауырларына шынжырларын қайтарып, адам бейнесіне келтіреді. Алайда, шынжыры балқытылып кеткен бір бауыры аққу күйінде қала береді. Элиас болса, қайыққа отырып, аққу бауырымен бірге кете барады.
Аққулар патшасы туралы жоғарыда аталған екі поэманы орыс әдебиеттанушысы А.Д.Михайлов (1929 – 2009) «Француз қаһармандық эпосы. Поэтика және стилистика мәселелері» атты еңбегінде қарастырған [9, б.260-261, 300,334,346].
Лоэнгрин мифі туралы 1890-1907 жылдар аралығында 82, қосымша 4 томы жарық көрген Брокгауз бен Ефронның энциклопедиялық сөздігінің 82-томында айтылады. Бұл энциклопедиялық сөздік Петербургте шыққанны, кейіннен бірнеше мәрте қайта жарияланып, жұртшылыққа ұсынылғаны белгілі [10].
Миф оқиғасы бойынша, Лоэнгрин адамзат еліне, оның ішінде Брабант жеріне қайтыс болған қарт герцогтің қызы Эльзаны қорғау үшін келеді. Эльза Шельда өзенінің жағасындағы Анвер қамалында тұрады. Брабант герцогтігіндегі батырлардың ішіндегі ең жаужүрегі Тельрамунд еді. Кәрі герцогтің тірі күнінде Эльзны жар етпекші болған батырлар көп еді. Тельрамунд та солардың бірі болатын. Алайда, Эльза менмен, дөрекі Тельрамундты мүлде ұнатпайды. Әкесі дүниеден өткен соң да үміткер күйеу жігіттер Эльзаға ұсыныстарын тағы жасайды. Сонда Тельрамунд марқұм болған қарт герцогтың көзі тірісінде Эльзаны өзіне бермек болып уәде еткенін, екеуінің ортасында жасырын келісім болғанын айтады және сөзінің ақиқаттығына қылышымен ант етеді. Эльза болса, ондай келісімнің болмағанын, әкесі ешкімге уәде бермегенін, тек қызының өзі сүйген жанмен бірге болуын қалағанын айтады. Бұл әңгімені рыцарлар мен барондар дерлік естиді. Кімге сенерлерін білмейді. Өйткені қылыш – қасиетті, онымен ант беру жалған болмау керек. Эльза да жалған айтпайды. Ақыры бұлар король Генрих Құсбегіге келіп, мына мәселені шешуді сұрайды. Сонда король әділ төрелік ағашы атанған кәрі еменнің түбіндегі алаңқайда кездесуді белгілеп, бұл таласты шайқас шешетінін айтады. Шайқасқа Тельрамунд өз намысын қорғап, қылышымен шықпақ, ал, Эльза үшін біреу шығуы керек. Эльза өзіне көңіл білдірген барондар мен рыцарлардан көмек сұрағанымен олардың бәрі Тельрамундқа қарсы шығудан бас тартады. Түні бойы Жаратушыдан көмек сұрап жалбарынып, көз жасын төккен Эльза таң ата Шельда өзенінің жағасына келеді. Кенет ол аққу жегілген қайықты көреді. Қайық ішінде тұрған сауытпен құрсанған рыцарь оған күле қарап, қол бұлғап амандасады. Қайық тоқтайды да, жас батыр жағаға шығады. Эльзаға оның намысын қорғау үшін жекпе-жекке шығуға дайын екенін айтады.
Белгісіз батыр шайқаста Тельрамундты жеңеді. Тамағына қылыш тақалғанда, Тельрамунд өзінің өтірік айтқанын, жалған ант бергенін мойындайды. Король Тельрамундты герцогтіктен аластауды бұйырады, Эльзаға белгісіз батырға тұрмысқа шығуы керектігін айтады да, батырдан есімін сұрайды. Сонда батыр өзінің белгілі тектен шыққанын, атын айта алмайтынын баян етіп, Аққулар әміршісі деп атауын өтінеді. Сөйтіп Эльза мен белгісіз батыр некелеседі. Белгісіз батыр Эльзадан өз атын сұрамау туралы ант алады. Күндердің күнінде олар ұлды болады. Эльзаны құттықтауға келген ақсүйек әйелдердің ішінде Тельрамундтың әйелі Урсула да бар еді. Ол Эльзаны күйеуінің аты, тегі кім екенін қалайда білуге, сөйтіп антын бұзуға итермелейді. Элбза батырдан есімін, тегін сұрайды. Батыр айтпайды. Эльза болса күйеуінің өзінен қандай сырды жасырып жүргенін білгісі келеді. Қайталап сұрай берген соң Аққулар әміршісі «Жақсы, мен атымды айтамын, сосын екеуіміз екі айрыламыз. Өйткені сен антты бұздың, сөзіңде тұрмадың», – дейді. Эльза жылап-еңіреп, аяғына жығылып, айтпай-ақ қоюын өтінгенімен, бәрі кеш еді.
Ертеңінде таң ата олар Шельда өзенінің жағасына келеді. Бұл жерге жергілікті тұрғындар, барлық рыцарлар мен барондар, тіпті король Генрих Құсбегі де келген екен. Өзенде аққу жегілген қайық күтіп тұр. Батыр қайыққа мініп, жиналған жұртшылыққа өзінің аты Лоэнгрин, қасиетті Грааль рыцарларының бірі – Парцифальдің ұлы екенін, үнемі жазықсыз жәбірленушілерге көмекке келетіндерін, адамзат нәсілінен қызды ұнатып қалса, өзінің аты мен тегін сұрамау шартымен адамдар арасында қалуға болатынын, егер, бұл шарт бұзылса, туыстарына оралып, қайтадан Грааль рыцарына айналатынын айтады. Ол ұлын құшақтап, бауырына басып, оған өз атын беруді және қалқаны мен қылышын қалдыратынын ескертеді. Бұл қарулар баласын қанды шайқастардан аман алып шығады дейді. Қанатын қаққан аққу қайыққа мінген батырды алып, көзден ғайып болады. Жағада тұрған Эльза қайғыдан құлап түседі [11].
Аққу жайлы мотивтердің көбі мистикалық, ғажайыптық сипатымен ерекшеленеді. Пушкин жаңғырта жырлаған «Салтан патша, оның асқан батыр ұлы Гвидон және аққу ханшайым туралы ертегісінде» бас қаһарманға көмектесетін аққу кейпіндегі сұлу қыз бар. Ол Гвидонның даңқының артуына, салтанатты патшалық құруына көмегін тигізеді, соңында өзі оған жар болады. Тағы бір мысал: «Керқұла атты Кендебай» ертегісінде батыр пенделер еліне аққу болып ұшып келген пері қыздарының біреуінің кебісін алып қалады, кейіннен пері патшасы осы кенже қызын Кендебайға береді [12, 39-40; 44]. Ал, «Аңшыбай батыр» атты көне эпоста елсізде жүрген батырға аққу кейпінде келген пері қыздары онымен некелеседі [13, 11]. Бұл баяндар аққудың әлем халықтары мәдени-танымдық жадында тылсым сырға толы киелі құс ретінде сақталып, ерекше орын алатынын көрсетеді.
Аққу – қазақтардың ұлттық танымында да киелілік сипаты бар, ерекше қадірлі құс. Аққуға қатысты мифтік баяндар даму сатысында ертегілер мен аңыздардың құрамында, сондай-ақ поэзияда әр түрлі көркемдік қызмет атқарды. Халық таным-түсінігіндегі және олардан бастау алған поэикалық ойлау жүйесіндегі аққу бейнесі туралы біз бұрынырақтағы еңбегімізде талдау жасағанбыз [13, 39]
Аққулар әміршісі Лоэнгрин жайлы сөзге қайта оралсақ, белгілі неміс композиторы, дирижер әрі өнер теоретигі Вильгелм Рихард Вагнер (1813-1883) аққулар әміршісі туралы сюжетті арқау еткен, үш актіден тұратын «Лоэнгрин» либереттосын және операсын дүниеге әкелді. Либеретто 1845 жылы жазылып, музыкасы 1846-48 жылдары туғаны бізге әлем мәдениеті тарихынан белгілі.
Лоэнгриннің әкесі Парцифаль Қасиетті Өмір тостағы (кейіннен, христиандық дәуірде бұл мотив Қасиетті Граальмен байланыстырылады) туралы миф баянынан таныс есім. Ол –Артур корольдің рыцарларының бірі. Даңқты Артур король туралы мифтік сюжеттер циклында молшылықтың, ырыстың, мәңгіліктің символы болған Өмір тостағын (қасиетті ыдысты) іздеу туралы желі маңызды орын алады. Өмір тостағы – алтын ғасырдың оралуына кепілдік беретін атрибут. Пенде баласын өз әміршісі еткен аққулар әлемі мифтік «үш әлемнің» байланысына нұсқайтын символ. Адамдар арасынан зәбір көрген жанның аққулар арасына барып тұрақтауы зұлымдық пен ізгілік шайқасының бір «ізі», ізгіліктің өлмейтіндігінің ишарасы.
Өткеннің және келер шақтың королі саналатын Артур мифіне Томас Лермонт туралы желілер де қатысты. Томас сапар шегетін феялар мен эльфтер елі ретінде аталатын Аваллон аралында Артур мәңгілікке тұрақтаған делінеді.
Эльфтермен бірге аталатын феялар, тылсым сырлы нимфалар және қасиетті сидалар – адам баласынан өзге нәсілді, алайда, адамзат әлемімен тығыз байланысты миф кефіпкерлері.
Феялар – кельт және герман мифологиясында ғажайып қабілетке ие, тылсым сырлы тіршілік иелері. Аваллон аралына иелік ететін Моргана бастаған феялар (үр қыздары) туралы миф барынша кеңінен тараған. Олардың ерекше қасиеттерінің бірі – емшілік. Феялар ауыр жараланған адамдарды емдеп жазады, кейде оларға ерекше қасиет дарытады.
Нимфалар – грек мифологиясында табиғаттың күші мен құбылыстарын бейнелейтін қыз кейпіндегі тіршілік иелері. Нимфа – грек тілінен аударғанда қыз, қалыңдық деген ұғымды білдіреді. Олар орманды, үңгірлерді, бұлақ басын мекендейді.
Сидалар – ғажайып елдің тұрғындары, кейбір нұсқаларда бұлардың шығу тегі Туата де Даннан құдаймен байланыстырылады. Сұлулығы көргендерді есінен тандыратын сидалар адамзат нәсілі мен өзге нәсілді тіршілік иелерінің байланысы туралы мотивтерде ерекше айтылады. Сидалар туралы кельт мифтері әлем халықтарфы фольклорына кеңінен таралған. Олар көп жағдайда адам баласының бір мақсатқа қол жеткізуіне, кедергілерді жеңіп, қиыншылықтарды еңсеруіне жәрдем етеді.
Адамзат әлемі мен перілер дүниесін байланыстырушы ұнамды кейіпкерлер мифтік санадан поэтикалық ойлау кеңістігіне көшіп, адамзаттық мұраттардың орындалуын «көркемдік тұрғыда» бейнелеп келеді.

жүктеу/скачать 98 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2