Резюме
В статье рассматриваются вопросы исследования теории текста, его закомерностей,
стили и особенности его строения.
Summary
In article questions of research of the theory of the text, it закомерностей, styles and
features of its structure are considered
КӨДЕК АҚЫН ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ҰЛТТЫҚ СИПАТЫ
Тулкиева Б.А., ф.ғ.к.
Абай атындағы ҚазҰПУ-дың аға оқытушысы
XIX ғасырдың екінші және XX ғасырдың бірінші жартысында өмір сүріп,
импровизаторлық пен жазба дәстүрді қатар ұстаған Көдек Байшығанұлының мұрасы алғаш
рет ғылыми айналымға қосылып, жан-жақты қарастырылды. Ол өз кезіндегі сан алуан
тарихи оқиғаларды, өз халқының тыныс-тіршілігін жырлаған талантты тұлға.
Көдек Байшығанұлының өлең-толғауларын айтпағанның өзінде соңына қомақты
эпикалық мұра қалдырған ақын. Ол қазақ елінде туып-өскенімен, өмірінің соңғы
жылдарында шетелде (Қытайда) өткізуге мәжбүр болған. Сондықтан оның шығармаларынан
кеңестік кезеңнің яғни отарлық дәуірдің күллі шындығын танып-білуге болады. Ақын
әсіресе XX ғасырдың бас кезіндегі елеулі тарихи оқиғаларды көркем жинақтап, қоғамдық
өзгерістердің шынайы сипат-болмысын суреттей білген. Кеңестік кезең тұсында Көдек
шығармалары зерттелгені былай тұрсын, әртүрлі ат қойылып, айдар тағылды. Өзінің елі мен
жерінен «сайғақ құрлы сая таппай» шетел асып, бас сауғалауға мәжбүр болды. Басқаша
айтқанда, ақын шындықты айтқаны үшін кінәлі болды. Ақын ұжымға біріктіру, шолақ
белсенділердің қысым-қиянаттары, ауқатты адамдарды тапқа жіктеп жазалау тәрізді жаппай
жүргізілген нәубеттерді сынға алады. Отарлық озбырлықтарды әшкерелейді. Мұндай
адамның өкіметке ұнауы мүмкін емес еді. Сондықтан Көдек қуғынға ұшырайды, тыныш өмір
сүруіне мүмкіндік болмайды. Осындай басына қауіп төнген қиын-қыстау кезеңде аман
қалудың амалына кіріседі, шекара асады. Жат жұртқа жаутаңдауға тура келеді. Аумалы-
төкпелі осындай заманда «сатқын» деген ат берілген адамның мұрасы кімге керек болсын?
Шындығын айтқанда «қара тізімге» ілінген ақынның атын атап, шығармаларын зерттеуге
тыйым салынады. Сол себепті оның мұрасы ел жадында, қолжазба қорларында ғана
сақталып қалған.
Академик С. Қирабаев: «Біздің әдебиетіміз – өмір бойы тәуелсіздікті, бостандықты,
бірлікті жырлаған әдебиет. Көшпелі тұрмыс жағдайының тұрақсыздығы, көрші халықтардың
бізге қарап үнемі отаршыл саясат ұстануы, ішкі рушыл алауыздық біздің ақын-
жыршыларымызды осы тақырыпты үзбей жырлауға мәжбүр етті. Халқымызбен бірге
әдебиетіміз де осы үшін, бостандықты жырлағаны үшін, отаршылдықтан азат болуды
армандағаны үшін таяқ жеді. «Ұлтшыл халық, ұлтшыл әдебиет» атанды. Қазіргі
отаршылдықтың қамытын сыпырып тастап, егеменді ел болуға ұмтылған тұсымызда осы
идеяны жаңғырта жырлау, тәуелсіздік пен бірліктің сөзін айту әдебиеттің абыройлы міндеті
болуға тиіс» [1, 6 б.], – деп орынды ой түйеді. Тәуелсіздік алғаннан кейін ғана ақтаңдақтар
қатарында қалған ақын туындыларын жарыққа шығаруға, зерттеуге мүмкіндік туды.
Көдек Байшығанұлы Жетісу ақындық мектебінің дәстүрін дамытып, жазба және төкпе
(импровизатор) ақындықты ұштастыра білген талантты тұлға. Көдек өзі өмір сүрген дәуір,
заман және қоғамдық-саяси шындықты барынша тартымды жырлай білген өнер иесі.
Кез келген ақын көріп-білгені, көңілге түйгенін суретті сөзге айналдырады. Сондықтан
халық өмірінің өткені мен жеткенін де белгілі қаламгердің мұрасы арқылы танып білеміз
десек асыра айтқандық емес. Қалай да белгілі дәуір шындығы сол дәуірдің көркем сөзінен
184
көрініс таппақ. Академик З. Қабдолов: «Әр дәуірдің әдебиетінде өз дәуірінің ізі сайрап
жатады, әрбір әдеби туынды тек өз дәуіріне ғана тән» [2, 120 б.], – деп орынды айтқан. Осы
ретте қазақ әдебиетінің дамуына үлес қосқан ақынның бірі – Көдек Байшығанұлы. Ол 1888
жылы Райымбек (бұрынғы Нарынқол) ауданы, Шалкөде жайлауында дүниеге келеді.
Кішкене кезінде анасы қайтыс болады да, Көдек атасы Маралбайдың бауырында өседі. Әкесі
Байшыған мен атасы Маралбай екеуі де қағытпа-қалжыңға ұста, сөзге шешен адамдар
болыпты. Байшыған өз дәуірінде белгілі айтыс ақыны болған көрінеді.
Ақын жиырмасыншы жылдары іске аса бастаған ұжымға біріктіру, бай адамдарды
тәркілеу кезіндегі шолақ белсенділердің асыра сілтеген іс-әрекетін сынаған өлеңдері үшін
қуғынға ұшырайды. Бір жағынан алапат аштық қысады. Осы сияқты нәубеттерге шыдамаған
халық бас сауғалап Қытай еліне ауады. 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі кезінде Қытайға
өтіп, бір жылдан кейін қайта келген Көдек елмен бірге 1930 жылы ата қонысын тастауға
мәжбүр болады. Ақын «Қоштасып қалдырдым да Албан елін» деген өлеңінде шетке кетудің
себебін айтады:
Ет пен сүт салығынан шошыған жұрт,
Қарасу кешіп жерден ауған едің.
Жазықсыз «халық жауы» атанған соң,
Мекенін тастап шықты аумағы елдің,
Білмеймін жайы қалай болып жатыр,
Паналап Іле жаққа барған елдің [3. 6 б.] −
деген өлең жолдары растай түседі. Ақынның осы алты жол өлеңінде аумалы-төкпелі
кездің қаншама шындығы сиып тұр. Жиырмасыншы жылдардың соңына ала іске асырылып,
«халық жауын» қолдан жасап жатқан шақтың бір сипаты осындай еді.
Ақын мұрасы туралы сөз сабақтаған профессор З.Сейітжанұлы: «Оны халықтық мұрат-
мүддені жақтап, бостандық, тәуелсіздікті жырлаған талант иесі деп ұғамыз» [4] – деген
тұжырым жасайды.
Көдек қоғамдық ортадағы сан түрлі жағдайларға немқұрайлы қарай алмайды. Біраз
өлеңдерінде жастарға кеңес айтып, жақсы, жаман нәрселерді салыстырады. Адам болып
қалудың жолы қайсы, қандай істен сақтану керек деген мәселені алға тартады. «Жастарға
кеңес» өлеңінде былай дейді:
Адал істеп, абайлап тура жүру –
Байлығың төрт мүшеңнің амандығы.
Ұры зұлым, қарақшы, тонаушыны,
Жақсы деп кім айтады залалдыны?
Үкім күшке сүйенген озбыр болса,
Ол оның қара қасқа қабандығы [3, 57 б.].
Ұры, зұлым, озбыр қарақшы-тонаушыларды айта отырып, осындайлардан сақ болуды
ескертеді, теріс жолдан сақтандырады. Әрбір саналы адам абайлауы қажет дегенді алға
тартады. Бұдан әрі не айтады?
Жас кезіңде оқу мен өнерге ұмтыл,
Талап қылып ізденген табар мұны.
«Өнер-білім – адамның ырысы» деп,
Атаң мен айтпап па еді бабаң мұны [3, 57 б.]
– дейді. Жастарға лайық іс оқу мен өнер екен. Осы жолда ерінбей талаптанса, оған қол
жеткізуге болатынын айтып, «өнер – білім адамның ырысы» деген байламға келеді. Бұл күні
бүгінге дейін құнын жоймай келе жатқан пікір екені даусыз.
Көдек ақынның бір қыры сын-сынаққа бейімділігінде. Ол сын семсерін қулардың сұм-
сұрқиялығына, зорлықшылдардың асқақ астамшылығына қарсы сілтейді. Оның «Қата»,
«Тыныбайға», «Хабар», «Асыра сілтеушілерге хат», «Сасан ауылына барғанда» қатарлы
туындылары шыншыл да, сыншыл шығармалар. Әсіресе, «Сасан ауылына барғанда» деген
толғауында Сасан ауылының сыр-сипатын өзек-өрім ете отырып қазақ сахарасының
әлеуметтік жағдайын, тіршілік болмысындағы шындықты терең ашып береді. Ел
185
билеушілердің зобалаң зорлығы мен жоқ-жітіктердің ауыр тұрмысы салыстырмалы түрде
суреттеледі.
Әлсізге әкіреңдеп байға шұлғып,
Азуы алты қарыс шомбалың жүр [3, 195 б.]
Барға басын шұлғып, әлсізге әкіреңдеуді әдет еткен келеңсіздікті осылайша қағытады.
Ақын «азулы, аты шулы» екен деп мәймөңкелемей, тура айтып келеке етеді.
Ақын жыры – заман сыры. Көдек 1916-1930 жылдар аралығындағы сан алуан саяси
науқандарды жіпке тізгендей етіп жырлайды. «Өмірдің өрісіне боран келді» деуі болып
жатқан «жаңалықтарды» меңзейтіні даусыз. Ақын орыс отарлығын бірде астарлап, бірде
ашық сынайды. Елінің егемендігі мен халқының тыныштығы үшін күреседі.
Аш, арық, жаяу-жалпы жапа тартып,
Аяусыз қаналды да, тоналды елі...
Бұл жаққа жапа тартып келмес едік
Табылса жанның тыныш қояр жері.
Отарлық өктемдік тыныш өмір сүруге мүмкіндік бермеген соң жаяу-жалпы қашуға
мәжбүр болғанын ұғамыз. Бұл арада бір айта кетер жай, Көдектің шығармашылық ерекшелігі
оның азаматтық лирикасында айырықша аңғарылады.
Тәуелсіз ел болғаннан кейін ғана халқымыздың тарихына, мәдени-рухани мұрасына
көңіл аударып, шындықты айтуға, шын тарихымызды жазуға мүмкіндік туды. Осы ретте
Көдек мұрасы да зерттеле бастады. Өлең жинақтары жарық көрді. Жас кезінен бастап ақын
бала атанған Көдек артына мол мұра қалдырған талантты ақын. Соңғы кездері мерзімді
басылымдарда белгілі ғалымдардың Көдек туралы еңбектері, мақалалары жариялана
бастады. Жеке жинағы «Қайтейін жалған дүние» жарыққа шықты. Ұстазы Бөлтірік
Атыханұлынан бата алған Көдек өз дәуіріндегі аса танымал ақын болған. Жас кезінен өнер
қуып, елге ерте танылған. Ақынның мұралары соңғы жылдарға дейін жиналмай, зерттелмей
келді. Мұның қандай себептері бар? Көдек патшалық Ресейдің отарлау саясатын өткір
әшкерелейтін шығармалар жазған. Сонымен бірге кеңестік жүйенің де озбырлық үстемдігін
әшкерелей білген ақын. Көдек Байшығанұлының өлең-жырлары қолдан-қолға өтіп, бүгінгі
ұрпаққа жетіп отыр. Ақын өлеңді ауызша да айтқан, жазып та шығарған. Ауыз әдебиеті мен
жазба әдебиетті ұштастыра білген. Ақынның көптеген өлең-толғаулары өз кезіндегі
қоғамдық өмір құбылыстарының жаңғырығындай естіледі. Оның туындылары өмірдің сан
алуан құбылысын қамтиды. Қоғам, өмір, заман және адам туралы толғанады. Сан түрлі
тақырыпты қамтиды.
Ақынның ойы ұшқыр, көзі қырағы. Оның қаламынан еш нәрсе қаға беріс қалмаған.
Әсіресе XX ғасырдың бас кезіндегі әлеуметтік өмір шындығын барынша терең қамтып, әрлі
де нәрлі өрнектей білген. Сол себепті Көдек шығармалары өз кезінің сурет-сыры десек дұрыс
болмақ. Ақынның қуаныш-қайғысы, арман-аңсары – бәрі өлеңінен көрініс тапты, көптің
көңіліне ұялады. Нақты тарихи тұлға мен нақты тарихи кезең шындығы ешуақытта
бұрмаланбайды, қайта тарихи шындық көркем шындықпен жарасым тауып, тұтас кезеңнің
тыныс-тіршілігі немесе белгілі бір тарихи тұлғаның тартысқа толы өмір-тағдыры тұтаса бой
көрсетеді. Көдек Байшығанұлының тіл шеберлігі оның өлең жырларында нақты көрініс
тауып отырады. Өмірдегі болып жатқан өзгеріс пен тартыстар және адам бойында кездесетін
жақсы, жаман қасиеттерді барынша шебер ашып, жаманнан жирендіреді, жақсыны үлгі етеді.
Адамгершілікке, адалдыққа үндеп, зұлымдықты, жауыздықты сынайды. Өйткені, адамды
теріс жолдан сақтандырып, гуманизмге тәрбиелеу – әдебиеттің басты нысанасы десек, ақын
да бұрын-соңды жазған шығармаларында осы мақсаттан айнымағанын көреміз. Осы
тұрғыдан ақын елінің ертеңіне, болашағына алаңдайды. Елінің, ұрпақтарының келешегінің
жарқын болуын, олардың алаңсыз, жақсы өмір сүруін армандайды.
Ақын шығармашылығындағы халықтық сипат, танымдық-тәрбиелік ролі поэтикалық
дәстүр аясында сабақтастыра сараланады. Көдектің ақын болып қалыптасуына ықпалын
тигізген орта әсері анықталады. Халық әдебиеті үлгілері – Көдек үшін даналықтың,
өнерпаздықтың үлгісі. Ақын өзінің өлең-толғауларында болсын, дастандарында болсын тек
186
шындықты айтып, ұшқыр ой, ұтқыр жауап, көркем тілмен тыңдаушысын, оқырманын баурап
отырады. Жастарды оқуға және адал еңбек етуге үндеп, талапсыздық пен жалқаулықтан
аулақ болуды айтып, жігер беріп отырады. Өз дәуіріндегі отарлық заман ағымының
шындығын өткір сынап, шенейді. Ол ақындық поэзияның кемелденуіне зор үлесін қосқан
ақын. Сонымен қатар, шығармаларында туған жер қасиетін, оған деген сағынышын, туған
мекенінде өткен бақытты, алаңсыз өмірін сағынышпен жырлайды. Ислам дінін және оның
шарттарын түсіндіруге ұмтылады. Тек Аллаға ғана сену ол адамдарды тура жолдан
тайдырмауға, ата-анаға қамқор болуға, бауырмалдыққа, мейірімділікке үндейді.
Көдек – арнау, жоқтау өлеңдерді көп жазған ақын. Ақынның арнаулары белгілі бір
адамдарға арналып, олардың жақсы және жаман істерін, қасиеттерін сыни тұрғыдан
бейнелейді.
Ал,
жоқтауларында
дүниеден
өткен
адамның
тірі
кезінде
істеген
жақсылықтарын, батырлығын, халқына істеген қайырымдылығын айтады. Белгілі батыр, ел
мақтанышына айналған адамдарды қадір тұтып, көтермелей сөйлеп, оларды келешек ұрпаққа
өнеге етеді.
Көдек Байшығанұлының бірнеше дастаны бар. «Қайынға барғанда», «Он алтыншы жыл
туралы», «Үркін», «Ел аралау», «Елге хат» т.б. Оның дастандары көтерген мәселелері мен
сюжеттері тарихи шындыққа құрылып, бірін-бірі толықтыра түседі. Ойы ұшқыр, тілі өткір
ақын өз тұсындағы қоғамдық-әлеуметтік мәселелердің ешқайсысына енжар қарамаған.
Халықтың ауыр жағдайын өз көзімен көрген Көдек сол кездегі шолақ бесенділердің халыққа
жасаған қиянат-қысымына, зұлымдығына күйінеді. Халықты қан қақсатқан билеуші жүйенің
айла-шарғысын көрегендікпен әшкерелейді. Ақын халықтың жоғын жоқтап, мұң-қайғысына
ортақтасады. Ақынның өлең-толғаулары сол кездегі халықтың жан азабы, мұң-қайғысымен
үндесіп отырады. Себебі Көдек – заман жыршысы. Ақынның дастандары 1916 жылғы ұлт-
азаттық көтерілісті суреттеп, көтеріліс басшылары мен бүкіл халықтың көрген қуғын-
сүргінін, ата мекеннен алыстаған қилы заманды, шетке ауған халықтың бастарынан өткен
қиындықтарын терең тебіреніспен шынайы жеткізе алған елеулі туындылары болып
табылады. Жинақтай айтқанда, ақын дастандарының көпшілігі тарихи тақырыпқа жазылған.
Көдек ұлт-азаттық көтерілісті қолдап қана қоймай, оның жалынды жыршысы болды. Әсіресе
ХХ ғасырдың алғашқы қырық жылында ел басынан өткен тарихи оқиғалардың барлық
ақиқаты ақын мұрасынан көркем куәліктей көрініс тапты. Ақын бүкіл халық басына түскен
ауыртпалықты тұтас қамтып жырлап, терең мәнді мұра қалдырған. Сөйтіп, ол қазақ
поэзиясының түрлене дамуына, тақырыптық аясының кеңеюіне ат салысқан айтулы ақын.
Оның туындыларының тілі айшықты, мазмұны терең. Белгілі бір кезең шындығын
таразылап-талдауға, байыптап-барлауға мүмкіндік беретін шығармалар болып табылады.
Ақын мұрасының мән-маңызы зор. Қорыта айтқанда, Көдек халқымыздың әдеби-мәдени
өмірінде өшпес із қалдырған ақын.
Көдек Байшығанұлы арманда өткен ақын болса да, ол тарихи тақырыпта көптеген өлең-
толғаулар мен дастандар жазып, ұлттық поэзияның дамуына үлкен үлес қосқан көрнекті
ақын. Оның мұрасын XX ғасырдың алғашқы жартысында ел өмірінің жыр-куәлігі десек те
артық айтқандық болмайды. Бүгінгі күнде ақын аманаты елінің игілігіне айналды. Оның
жыр-ғұмыры басталды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР:
1. Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. – Алматы: Білім, 1995. – 288 б.
2. Қабдолов З. Сөз өнері. Екі томдық таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы,
1983. – 2 т. – 456 б.
3. Байшығанұлы К. Қайтейін жалған дүние. – Алматы: Толғанай Т, 2008. – 336 б.
4. Сейітжанұлы З. Ел күрескері – Көдек //Алматы ақшамы. – 1997, қазан – 27.
Резюме
187
В статьи рассматривается анализ литературного наследия Кодека Байшыганулы в
различных аспектах, репрезентация поэтического мастерства и показ жанровых
особенностей произведений.
Summary
The main aim of the work is the analysis of Kodek Baishiganuli’s literature heritage in
different aspects, representation of poetic skills and demonstration of genre peculiarities of his
works.
КОГНИТИВНЫЙ АСПЕКТ КАЗАХСКОЙ ЛИНГВИСТИЧЕСКОЙ
ТЕРМИНОЛОГИИ
Ханкишиева Э.М.
Казахский государственный женский педагогический университет,
г. Алматы, Казахстан
elchik78@mail.ru
Произошедшие в конце XX столетия социально-политические изменения в жизни
казахстанского общества и статус казахского языка как государственного способствовали
интенсивному процессу развития терминологии в науке о казахском языке. Понимание
новых терминов требует специальной подготовки или наличия справочной литературы, однако
динамика изменений в самой терминосистеме такова, что она стала объектом лингвистических
работ. В целом вопрос необходимости исследования методологических аспектов построения
терминологии был поставлен более тридцати лет назад. Однако в последние годы эта задача не
только не потеряла своей актуальности, но и приняла более острый характер в силу того, что в
казахском языке наблюдается резкое увеличение количества лингвистических терминов.
Наука о термине и терминологии прошла до настоящего времени, по меньшей мере, два
периода: докогнитивный и когнитивно-дискурсивный. Появление идей, связанных с
термином, то есть единицей, выполняющей номинативную функцию и обозначающей общее
понятие в определенной системе научных понятий, явилось предпосылкой создания
собственной
теории
термина
в
рамках
языкознания.
Формируясь
как
объект
лингвистического
исследования,
теория
термина
и
особенностей
развития
терминологической системы стала разрабатываться в начале 30-50 годов XX столетия,
вследствие чего были определены место и функции термина и терминологии в лингво-
мыслительной и научно-познавательной деятельности человека. В 70-е-80-е годы прошлого
столетия терминология предстает наукой со своей теоретической базой, метаязыком и
методологией. Исследователи различных терминологических систем ставили вопросы о
сущности термина не только в аспекте их образования, но и с позиции сходств и различий
между термином и обычным словом, между терминологической и общеупотребительной
лексикой. В итоге отмечено, что такая разница лежит в самой природе языка: термины как
языковое выражение специальных научных понятий представляют собой особый способ
репрезентации научно-профессионального знания, обладают специальным значением, с
помощью которого находит свое выражение специальное понятие, термины создаются в
процессе познания и освоения научных и профессионально-технических объектов и связей
между ними.
Известно, что термины играют главную роль в языке для специальных целей, но
общепринятого определения термина на сегодняшний день все же не существует. Так, В.М.
Лейчик высказывает мнение о динамичности самого определения термина в зависимости от
отрасли знания, то есть сформулировать общепринятое определение термина не
представляется возможным, так как термин является объектом целого ряда наук, каждая из
которых стремится выделить в термине существенные для данной науки признаки. На этой
основе он полагает, что лингвистическое определение должно отличаться от философского
или собственно терминоведческого [1, с. 135-144]. Ряд исследователей термина видят одну
188
из основных трудностей при определении термина в многообразии и разнообразии
предметных сфер, описываемых посредством терминов. Так, С.Д. Шелов пишет, что
особенно трудно провести одну линию в трактовке этого понятия на материале различных
названных дисциплин и областей знания, чем и объясняется разнобой при определении
термина в различных научных сферах. Естественным образом при этом возникает опасность
порознь
существующих
терминологических
теорий:
«теории
математической
терминологии»,
«теории
биологической
терминологии»,
«теории
экономической
терминологии» и т. д. [2, с. 152].
Современные исследователи термина отмечают, что в докогнитивный период
сущностные характеристики термина не находили своего отражения в сформулированных
определениях. Данную проблему, на наш взгляд, следует проанализировать в когнитивно-
дискурсивной парадигме лингвистического знания, где каждое языковое явление, каждая
языковая форма должна рассматриваться с учетом ее участия в выполнении языком двух его
важнейших функций – когнитивной и коммуникативной [3, с. 519]. Если за исходную точку
отсчета взять положение когнитивной лингвистики о том, что слово представляет собой
определенным образом структурированное знание, то своеобразие когнитивной сути
термина следует искать в особенностях структуры представляемого им знания. Особенность
этой структуры знания, характеризующаяся как отражение части специального знания,
сказывается соответствующим образом в отдельных аспектах организации терминов. Здесь,
вероятно, на первый план выдвигается понятие и представление о системности термина. Для
когнитивного подхода недостаточно простого указания на функционирование термина в
какой-то конкретной системе. Системность термина в таком подходе предполагает
определение его и соответственно его семантической структуры относительно системы
знаний в определенной науке или в рамках предметной области конкретной науки в связи с
каким-либо познавательным процессом. При этом порождение термина является результатом
осуществления определенного набора когнитивных процессов, направленных, с одной
стороны, на выделение особых отраслей знания, а, с другой стороны, на обобщение опыта
обращения конкретной науки с ее специфичными объектами к структуре знания об этой
области. Следует отметить, что определение термина в толковых и специальных словарях
содержит терминологическую лексику из этой же предметной сферы, так как в любой
научной области выделяется набор ключевых терминов, относительно которых и проводится
описание и определение других терминологических единиц. Уточним, что семантическая
структура термина отличается от семантической структуры слова особенностями
дефиниции: в обычном слове достаточно дефиниции для его распознавания или
отождествления, в термине же требуется иерархически построенного объяснения, т.е. можно
утверждать, что речь идет об иной ступени научной абстракции, что и предопределяет
построение семантической структуры термина на принципиальных иных основах.
Как известно, язык рассматривается в когнитивистике не только как уникальный
объект, но и как средство доступа ко всем ментальным процессам в сознании человека и
определяющим его собственное бытие в широком смысле слова. Когнитивный анализ к
языку сегодня представляет собой комплексный исследовательский подход, объединяющий
отдельные положения современной лингвистики и ее различных направлений с
достижениями смежных наук. Целый ряд современных исследований в области различных
терминосистем наглядно показывает преимущества когнитивно-дискурсивного подхода к
препарированию
термина,
что
позволяет
широко
понимать
статус
термина
в
лингвистической и мыслительной деятельности человека.
Терминологическая лексика является значительной частью лексики любого развитого
литературного языка, обеспечивая взаимопонимание между представителями отдельных
отраслей знания и научных дисциплин. С самого начала в специальных исследованиях,
посвященных терминологии, термин определялся как наиболее яркий языковой
представитель конкретной области знания, так как он выражал сферу интеллектуально
организованной социальной действительности. Если в исследованиях докогнитивного
189
периода термин интерпретировался как языковой знак в самых разных тематических
областях, то в когнитивный период исследования он рассматривается как результат
познавательного процесса, специально ориентированного и специально организованного
особым сообществом людей, где важной задачей является выявление и объяснение
константных корреляций между языковыми и когнитивными структурами. При таком
подходе языковой знак выступает как сложное структурное образование, где
взаимодействуют такие типы сущностей как: категории действительного мира,
мыслительные категории, прагматические факторы и отношения между языковыми знаками
в системе. Другими словами, речь идет об информационно-понятийном статусе термина.
Передаваемая термином информация носит особый характер, выражая специальное понятие,
термин является носителем и хранителем фрагмента информации, которая имеет свою
ценность в особой понятийной системе. Именно в этом смысле термин представляет собой
особую когнитивно-информационную структуру, в которой аккумулируется в конкретной
языковой форме профессионально-научное знание, накопленное человечеством за весь
период его существования [4, с. 30].
Для когнитивной науки операционными единицами являются понятие структуры
знания и структура его представления. Если когниция определяется как наука о знании, то
тогда и знание как условное обозначение одного из признаков данного понятия в этой науке
следует определять путем выведения модели его когнитивной структуры, опираясь на
мнение о том, что значение представляет собой когнитивный феномен, за которым стоит
определенная структура опыта со структурой оценки знания. Как справедливо отмечают
когнитологи, значение существует только как значение знака, определенной языковой
формы, отображая лишь часть знания об объекте, которая фиксируется в словаре и связана с
употреблением слова в типовых контекстах и окружениях [5, с. 5-15]. Особенность
структуры знания заключается в том, что она представлена, прежде всего, в форме
совокупности концептов, объединенных строгой иерархией и объективированных в термине.
Но следует отметить, что термин, как и слово, является результатом познания, что позволяет
использовать к анализу термина те же принципы, что и к анализу слова, то есть подход с
позиций когнитивной лингвистики с учетом коммуникативных потребностей человека.
Структура знания на более высоком уровне абстракции, построенная на ключевых
понятиях, образующих ее ядро, можно представить в виде особой концептуальной
структуры, которая, однако, не всегда полностью совпадает с когнитивной структурой, что
объясняется не только лингвистическими и экстралингвистическими факторами, но и целым
рядом особенностей, присущих терминологическим единицам. Важно заметить, что под
когнитивной структурой термина принято понимать более конкретную структуру
специального знания, которая преломляется через когнитивную парадигму научного знания
и выводится как результат особой деятельности человека. Однако связь языковых знаков с
ментальными единицами и структурами, определяемая в когнитивной лингвистике в
качестве основного свойства номинативных знаков, предполагает, чтобы ключевые
терминологические единицы были описаны и концептуально.
Отметим, что изучение структуры лексического значения терминов с точки зрения
когнитивистики предполагает исследование структуры концепта, то есть всей информации,
связанной в сознании говорящих с определенным фрагментом действительного мира.
Энциклопедическая сущность значения предполагает совмещение как лингвистического, так
и экстралингвистического знания в концепте. Описание структуры концепта является одной
из важнейших целей данного направления. Исследователи обращают внимание на то, что
концепт представляет собой не хаотическое нагромождение представлений и различных
типов знания, но имеет логически организованную, упорядоченную структуру. Необходимо
уточнить, что термин «концепт» уже достаточно длительное время используется учеными,
однако до сих пор нет единого его определения. Н.Д. Арутюнова определяет концепт как
понятие обыденной философии, являющейся результатом взаимодействия ряда факторов,
таких, как национальная традиция, фольклор, религия, идеология, образы искусства,
190
ощущения и система ценностей. Концепты образуют «своего рода культурный слой,
посредничающий между человеком и миром» [6, с. 3].
По мнению А. Вежбицкой, концепт – это «объект из мира «Идеальное», имеющий имя
и отражающий определенные культурно-обусловленные представления человека о мире
«Действительность» [7, с. 23]. В «Кратком словаре когнитивных терминов» находим
следующее определение термина: «Концепт – это оперативная содержательная единица
памяти, ментального лексикона, концептуальной системы и языка мозга… всей картины
мира, отраженной в человеческой психике» [8, с. 90]. Следует отметить, что многие
лингвисты рассматривают концепт как совокупность его «внешней», категориальной
отнесенности, и внутренней, смысловой структуры, которая имеет строгую логическую
организацию.
Как известно, в основе концепта лежит исходная модель основного значения слова, то
есть инвариант всех значений слова. В этом случае можно говорить о центральной и
периферийной зонах концепта. Причем периферийная зона может вызывать удаление новых
производных значений от центрального. «Внешняя» и внутренняя стороны выходят на
центральный, базисный элемент концепта. Для внутренней структуры он служит основой
«прототипического значения всех словоупотреблений данного слова, для внешней –
моделью категоризации всех его значений» [9, с. 3]. В соответствии с данным положением
можно привести определение Ю.С. Степанова: «Концепт – это как бы сгусток культуры в
сознании человека; то, в виде чего культура входит в ментальный мир человека. И, с другой
стороны, концепт – это то, посредством чего человек сам входит в культуру, а в некоторых
случаях и влияет на нее» [10, с. 40].
Перечисленные выше определения не являются взаимоисключающими, а они только
подчеркивают различные способы формирования концепта. Таким образом, процесс
формирования концепта – это процесс сокращения результатов познания действительности
до пределов человеческой памяти и соотнесение их с уже усвоенными культурными
ценностями, выраженными в религии, идеологии, искусстве и т.д.
Так как концепт является единицей культуры, то он должен включать в себя
ценностную составляющую, поскольку именно ее наличие и отличает концепт от других
ментальных единиц. Концепт выступает той структурой сознания, в которой фиксируются
ценности социума.
Концепт можно рассматривать как модель или конструкт, который замещает объект
исследования и созданный в целях его изучения. Описание совокупности концептов
способствует моделированию системы ценностей. При этом базой для образования концепта
служит только то явление реальной действительности, которое становится объектом оценки.
Ведь для того, чтобы оценить объект, человек должен «пропустить» его через себя, а момент
«пропускания» и оценивания является моментом образования какого-либо концепта в
сознании носителя культуры.
Обобщая существующие точки зрения, под концептом мы понимаем ментальное
явление, результат человеческой мысли, реконструируемый посредством языкового
выражения и внеязыкового знания. При этом термины как языковые выражения
специальных
концептов
представляют
собой
особый
способ
репрезентации
профессионально-научного знания. Термин, отражая специальный концепт, становится
инструментом познания и создается с определенной целью конкретным автором или группой
специалистов. Поскольку специальные термины являются предметом обсуждения,
сравнения, анализа и получают как следствие свое место в логической классификации, то с
точки зрения научной деятельности точность термина – высшее достоинство языка.
Когнитивный метод в исследовании структуры лексического значения представляется
весьма перспективным в описании семантических полей языка. В данном случае наиболее
интересным представляется описание взаимодействия статических и динамических свойств
концепта, которые проявляются в столкновении линейных и иерархических концептов
единой парадигмы, частичном или полном совпадении их динамических характеристик.
191
Таким образом, казахская лингвистическая терминология представляет собой один из
важных сегментов терминосистемы как по составу, так по структуре и содержанию. Она
кумулирует в себе актуальные для когнитивной лингвистики ментальные репрезентации
определенной области знания и лингвокреативной деятельности человека. При этом важно
уточнить, что описание и понимание современных терминов казахского языкознания требует
специальной подготовки или наличия справочной литературы, так как ее формирование
зависит от множества лингвистических и экстралингвистических факторов. Исследование
казахской лингвистической терминологии с точки зрения когнитивного подхода
представляет особый интерес для современного языкознания, так как она номинирует не
только общелингвистические понятия, но и узкоспециальные объекты языкознания.
ЛИТЕРАТУРА:
1.
Лейчик В.М. Термин и его определение // Терминоведение и терминография в
индоевропейских языках. – Владивосток: ДВО АН СССР, 1987. – С.135-144.
2.
Шелов С. Д. Определение терминов и понятийная структура терминологии. – СПб.,
1998. – 234 с.
3.
Кубрякова Е.С. Язык и знание. – М.: Языки русской культуры, 2002. – 525 с.
4.
Володина М.Н. Когнитивно-информационная природа термина: на материале
терминологических средств массовой информации. – М., 2000. – 192 с.
5.
Кубрякова Е.С. О современном понимании термина «концепт» в лингвистике и
культурологии // Реальность языка и сознания: Международный межвузовский сб. научных
трудов. – Вып.2. – Тамбов: Изд-во ТГУ им Г.Р. Державина, 2002. – С.5-15.
6.
Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. – М., 1993. – 896 с.
7.
Вежбицкая А. Лексикография и концептуальный анализ. – Анн Арбор, 1985. –196 с.
8.
Кубрякова Е.С., Демьянков В.З., Панкрац Ю.Г., Лузина Л.Г. Краткий словарь
когнитивных терминов. – М.: Наука, 1996. – 245 с.
9.
Тазетдинова Р.Р. Языковой концепт как базовый термин лингвокультурологии. –
Уфа, 2001. – 135 с.
10.
Степанов Ю.С. Константы: словарь русской культуры. – М., 2001. – 824 с.
Достарыңызбен бөлісу: |