Министерство сельского хозяйства республики казахстан

102 
 
востока Казахстана, является дефицит воды. Многие хозяйства региона не получают того 
объёма  поливной  воды,  который  им  требуется.  Дефицит  воды  существенно  снижает 
урожай  сельскохозяйственных  культур,  что  сказывается  на  рентабельности  хозяйства  и 
создаёт  проблему  дефицита  продукции.  Проблему  дефицита  поливной  воды  может 
решить  технология  капельного  орошения,  которая  для  Казахстана  является  новой.  В 
данной статье приводятся результаты исследований по технологиям капельного орошения 
и сравнения их с обычным поливом по бороздам на примере сои. Помимо решения задачи 
повышения продуктивности сои, ставились цели сравнения расхода воды при различных 
технологиях полива. 
Ключевые  слова:  Полив  по  бороздам,  ленточный  полив,  трубчатый  подземный 
полив, капельное орошение, фильтрация, фертигация. 
Введение  
Культурная  соя (Glycine max) широко  возделывается  в Азии, Южной  Европе, 
Северной  и  Южной  Америке, Центральной и Южной  Африке,  Австралии,  на  островах 
Тихого  и  Индийского  океанов на широтах от экватора до 56—60°. По  данным  ФАО,  в 
2011  году  общий  мировой  сбор  составил  около 261 млн  тонн,  с  площади 103 млн  га. 
Основными  производителями  ее  являются  США,  Китай,  Бразилия  и  Аргентина.  Более 
двух  третей  импорта  идет  в  Китай.  В  Казахстане  соя  возделывалась  в  недостаточном 
объёме,  но  в  последнее  время  посевные  площади  её  существенно  расширяются.  Если  в 
2012 году в Казахстане под сою было задействовано 83 тысячи гектаров, то в 2015 году 
103  тысячи  гектаров  при  прогнозируемой  урожайности 20 центнеров  с  гектара  и 
соответственно  сборе  урожая 200 тысяч  тонн.  Более 90% посевных  площадей  под  сою 
приходится  на  Алматинскую  область.  Популярность  пищевой  сои  обусловлена 
следующими  характеристиками:  высокая  урожайность,  высокое  (до 50%) содержание 
полноценного  белка,  наличие  в  составе  витаминов  группы  В,  железа,  кальция,  калия  и 
незаменимых 
полиненасыщенных 
жирных 
кислот 
(линолевая и линоленовая) 
возможность  профилактики  остеопороза  и  сердечнососудистых  заболеваний,  обладает 
уникальными  свойствами,  позволяющими  производить  из  неё  широкий  спектр 
разнообразных  продуктов.  Правильно  подобранный  режим  орошения,  позволяет 
существенно  увеличить  урожай  этой  ценной  культуры.  В  Алматинской  области  в 
хозяйствах  выращивающих  сельскохозяйственные  культуры  на  орошаемых  землях, 
главная  проблема,  это  дефицит  поливной  воды.  Поэтому,  остро  стоит  проблема 
разработки  новых  технологий  полива,  позволяющей  снизить  расход  воды,  но  при  этом 
получать  высокий  выход  продукции.  Цель  наших  исследований  направлены  на  решение 
этой проблемы.  
Материалы и методы  
Наши  опыты  проводились  в  Енбекшиказахском  районе  Алматинской  области,  в 
хозяйстве  Байсерке-Агро.  Цель  исследований,  получение  высоких  урожаев  сои  на  зерно 
при  помощи  технологии  капельного  орошения  и  сравнения  данной  технологии  с 
традиционным способом полива по бороздам, сравнение применения данных агроприёмов 
на  продуктивность  сои  и  на  расход  поливной  воды.  Средняя  урожайность  зерна  сои  не 
превышает 1,5-2 т/га. В то же время природные условия Алматинской области позволяют 
с применением орошения получать до 4,2-4,5 т/га семян сои и сделать регион юго-востока 
Казахстана привлекательным для производства этой культуры. В связи с этим разработка 
основных  элементов  технологии  возделывания  сои  при  капельном  орошении  на 
орошаемых  землях  Алматинской  области,  обеспечивающих  урожайность  при 
одновременной  экономии  ресурсов  и  повышение  плодородия  почвы  в  регионе  весьма 
актуальны. Соя произрастает практически на всех типах почв, за исключением песчаных. 
Оптимальный уровень pH 6-6.5 В опытах использовали Казахстанский сорт сои Ласточка. 
Почвы тёмно-каштановые. Схема посадки междурядий 45 см, в ряду растения через 3 см. 

103 
Опыты проводились в трёх кратной повторности, площадь делянки 100 квадратных метра. 
В  начальный  период  вносили 10-20 кг/га  азота.  Фосфорных  удобрений  вносили 15-30 
кг/га,  калийных 25-60 кг/га.  Опыты  с  технологиями  капельного  орошения  проводили  с 
капельными лентами и с подземным орошением при помощи капельных трубок из ПВХ. 
Опыты проводили по следующей схеме: 
Опыт 1. Влияние капельного орошения ленточным способом на продуктивность сои. 
1. Контроль полив по бороздам с пред поливным порогом влажности 80% от НВ.
2. Капельное орошение ленточным способом с порогом влажности 60% от НВ.
3. Капельное орошение ленточным способом с порогом влажности 70% от НВ.
4. Капельное орошение ленточным способом с порогом влажности 80% от НВ.
Опыт 2. Влияние  подземного  капельного  орошения  по  трубам  из  ПХВ  на 
продуктивность сои. 
1. Контроль полив по бороздам с пред поливным порогом влажности 80% от НВ.
2. Подземное  капельное  орошение  по  трубам  из  ПХВ  с  порогом  влажности  60%
от НВ. 
3. Подземное  капельное  орошение  по  трубам  из  ПХВ  с  порогом  влажности  70%
от НВ. 
4. Подземное  капельное  орошение  по  трубам  из  ПХВ  с  порогом  влажности  80%
от НВ. 
Технология  капельного  полива  в  наших  опытах  включала  следующие  элементы: 
Насос для подачи воды под определенным давлением не выше 1,5 бар. Узел фильтрации, 
включающий  в  себя  песчаные,  дисковые,  сетчатые  фильтры  с  ручным  или 
автоматическим  управлением  промывки  воды.  Узел  фертигации - узел  для  внесения 
растворенных  удобрений.  Система  трубопроводов,  в  которую  входят  магистральный  и 
разводящий  трубопровод,  к  которому  присоединяется  подающий  шланг  или  капельный 
дозатор.  Через  него  производится  полив.  Капельные  дозаторы  подразделяются  на 
капельные  ленты  и  капельные  трубки.  В  опытах  по  подземному  капельному  орошению, 
трубы  укладывались  на  глубину 25-30 см  с  одновременным  закапыванием  Итальянским 
укладчиком. Сооружение системы, наладка оборудования, укладка труб производилась в 
хозяйстве итальянскими специалистами. Условный выход воды из каждой капельницы 3 
л/час.  Капельные  ленты  и  трубы  непрозрачные,  чёрного  цвета  для  предотвращения 
цветения воды во время полива. Полив проводили каждые 12-14 дней. 
Результаты исследований  
Как  показали  наши  исследования,  урожай  зерна  сои  при  капельном  орошении 
ленточным способом составил. При поливе с пред поливным порогом влажности 60% от 
НВ 24 ц/га, при поливе с порогом 70% от НВ 35 ц/га, при пороге  80% от НВ 40 ц/га. При 
поливе  по  бороздам  с  порогом 80% от  НВ 34 ц/га.  При  этом  расход  воды  составил  при 
поливе  по  бороздам 8000 кубометров  за  весь  период  полива,  с  капельным  орошением 
ленточным способом от 2500 до 2590 кубометров в различных вариантах с при различных 
порогах  наименьшей  влагоёмкости  почвы.  При  поливе  подземным  способом  капельного 
орошения были получены следующие результаты: Поли по бороздам урожай сои на зерно 
составил 24 ц/га, при поливе подземным капельным орошением 60% от НВ 28 ц/га, 70% 
от  НВ 38 ц/га, 80% от  НВ 42 ц/га.  Расход  воды  составил  при  поливе  по  бороздам 8000 
кубометров на гектар за сезон, при подземном капельном орошении по трубам 2500 -2520 
кубометров на гектар за сезон. 

104 
 
 
 
Обсуждение результатов   
Наш опыт показывает, что при традиционном орошении по бороздам, урожайность 
сои на зерно в пределах 24-25 ц/га. При выращивании с помощью капельного орошения, с 
прменением  тех  же  основных  агротехнических  приёмов  возделывания,  что  и  при 
традиционном  орошении  продуктивность  повышается  до 41-42 ц/га  при  значительно 
меньшем расходе воды, что является важным фактором при дифиците поливной воды. 
Выводы  
Оптимальный  режим  сои  при  капельном  орошении  спред  поливным  порогом 
влажности  почвы 805 от  НВ  с  интервалом  полива 12-14 дней.  Расход  воды  при  поливе 
капельным орошением уменшается в 3,2 раза по сравнению с традиционным бороздковым 
поливом. Таким образом выявляются преимущества капельного полива, а именно высокая 
урожайность  и  пищевая  ценность  сои,  увеличение  эффективности  использования  воды, 
уменьшение  просачивания  влаги  вне  корневую  зону,  уменьшение  испарений 
с поверхности  почвы,  рациональное  и  эффективное  распределение  влаги  и  удобрений, 
Уменьшение водного стресса растения в связи с частым поливом и в результате высокое 
качество  продукта.  Экономическая  эффективность  при  этом  составила  по  курсу  доллара 
307,62 тенге за доллар на 19 ноября 2015 года при средней цене по Алматинской области 
310 тенге за тонну, 171652 тенге с гектара. Формирование урожайности семян сои близкой 
к 4 т/га  экономически  обоснованно  сочетанием  поддержания  постоянного  порога 
предполивной  влажности  на  уровне 80% НВ,  особенно  в  период  цветения  и  начало 
формирования бобов.         
                                                                                                           
Литература 
 
1.
 
Теплякова,  Т. Е. Соя / Т. Е. Теплякова // В  сб.:  Теоретические  основы  селекции. 
Том. III. Генофонд и селекция зерновых бобовых культур (люпин, вика, соя, фасоль) / Под 
ред.: Б. С. Курловича и С. И. Репьева — С-Пб., ВИР, 1995 — С. 196—217. 
2.
 
Петибская  В. С. Соя:  качество,  использование,  производство. / В. С. Петибская, 
В. Ф. Баранов, А. В. Кочегура, С. В. Зеленцов / М.: Аграрная наука. 2001, — 64 с. 
3.
 
Сулейменова   Н.Ш.,  Жаппарова  А.А.  Ресурсосберегающая  экологически 
безопасная  технология  возделывания  сои – залог  высокой  урожайности  и  качества 
продукции. Материалы Междунар.научно-прак. конф.к 100-летиюпроф. М.А.Гендельмана 
«Иновации-путь к новому этапу развития АПК», Том-1, Астана 2013, - С 353-356. 
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
Традиционный метод
Капельное орошение
Урожайность сои на зерно в ц/га.

105 
4. Зеленцов  С. В. Современное  состояние  систематики  культурной  сои Glycine max
(L.) Merrill. / С. В. Зеленцов, А. В. Кочегура/ Масличные Культуры. Науч.-техн. бюллетень 
ВНИИМК. — вып. 1 (134). — Краснодар. — 2006. — С. 34-48. 
5. Hymowitz T. On the domestication of the soybean. /T. Hymowitz/ Economic Botany. —
1970. — Vol. 24. — №. 4. — P. 408—421. 
Ким Хун, Сырлыбаев Г.О. 
ТАМШЫЛАЛАТЫП СУҒАРУДЫҢ МАЙБҰРШАҚ ӨНІМДІЛІГІНЕ ƏСЕРІ 
Мақалада  суғару  технологиясына  байланысты  майбұршақ  өнімділігі,  жəне  де 
суғарудың əртүрлі əдісі бойынша су тұтынуға салыстырмалы талдау берілген. Жер асты 
тамшылатып  суғарғанда  майбұршақ  дəнінің  максималды  өнімділігі 42 ц/га  болғанын 
тəжірибе  мəліметтері  көрсетті.  Осы  əдіспен  суғарғанда  жұмсалған  судың  мөлшері 
гектарына 2500 текшеметрді  құрды,  ал  дəстүрлі  əдіспен  суғарғанда  гектарына 8000 
текшеметр су жұмсалынды. 
Кim Hun, Syrlybaev G.О. 
THE INFLUENCE OF DRIP IRRIGATION ON SOYBEAN PRODUCTIVITY 
The article presents data on the productivity of soybean depending on irrigation 
technology, as well as the comparison on water consumption in different irrigation methods. The 
results showed that under drip irrigation the maximum productivity of soybean grain was 42 
kg/ha, for underground irrigation when pre-irrigation soil moisture 80% of the smallest soil 
water content and significantly lower flow rate of 2,500 cubic meters per hectare and 8,000 cubic 
meters in the traditional watering. 
ƏОЖ 631.527.57 
Қабденов Ж.М., Идрисова А.Б, Мырзабаева Г.А. 
Қазақ ұлттық аграрлық университеті 
ЖҰМСАҚ БИДАЙ СОРТТАРЫНЫҢ ИММУНОЛОГИЯЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН НЕГІЗГІ 
АГРОЭКОЛОГИЯЛЫҚ АЙМАҚТАРДА СЫНАУ 
Аңдатпа  
Тат  түрлерінің  төзімділік  гендері  бар  бидай  сорттарын  селекцияда  пайдалану 
аурулардан  қорғануда  ең  тиімді  жəне  экологиялық  қолайлы  əдіс  болып  табылады. 
Құрамында сабақ жəне жапырақ татының төзімділік гендері бар жұмсақ  бидай сорттары 
анықталды  
Кілт сөздер: патоген, патотиптер, иммунологиялық қасиеттер, «R» авирулентті  «S» 
- вирулентті. 
Кіріспе  
Қазақстан  республикасының  бірегей  табиғи-климатты,  агроландшафты  жəне 
экологиялық  жағдайлары  барлық  дақылдарды,  əсіресе  дəнді  дақылдарды  өсіруге 
мүмкіндік  береді,  əрі  қолайлы.  Бидайдың  саңырауқұлақтар  қоздыратын  ауруларының 

106 
 
ішінде  əлемдегі  ең  зиянды  өсімдік  патогендері - тат  аурулары.  Тат  ауруларының  ішінде 
кеңірек  таралғандарына  бидайдың  сабақ  таты  (Puccinia graminis f. sp. tritici),  сары  тат 
(Puccinia striiformis tritici)  жəне  қоңыр  тат  (P. recondita)  жатады.  Тат  ауруларының 
əрқасысына қолайлы жағдайлардың аздап айырмашылық болғаныменен, осы аурулардың 
барлығы  Қазақстанның  бидай  егілетін  барлық  аймақтарында  кеңінен  таралған.  Көбіне 
олар  бір  егісте  бидайдың  өсу  кезеңінің  əртүрлі  кезеңдерінде,  сондай-ақ  əртүрлі  табиғат 
жағдайларында тіршілік ете алады. 
Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты  
Жұмсақ бидай сорттарының сабақ, сары, жапырақ татына иммунологиялық қасиетін 
зерттеу  жəне  аталған  ауруларға  төзімді  сорттарды  сұрыптау.  Ғылыми  жұмыстың 
мақсатына жету үшін келесі міндеттер қарастырылады: 
Жұмсақ бидай сорттарының тат ауруларына төзімділігін зерттеу жəне сұрыптау. 
Жұмсақ бидай сорттарының тат ауруларына төзімділік генетикасын зерттеу. 
Сұрыпталған  жұмсақ  бидай  сорттарының  иммунологиялық  қасиеттерін  негізгі 
агроэкологиялық аймақтарда сынау. 
Материалдар  мен  əдістер:  тат  аурулары  уредоспораларын  бидайға  жасанды  
жұқтыру Э.Э. Гешеле (1978) жəне Г.С. Туров, Н.А. Турова,  Ш.С. Рсалиев (1990) ұсынған 
əдістеменің негізінде жүргізілді; бидай сорттарының тат ауруларына төзімділігін бағалау, 
яғни  сабақ  татына    зақымдану  типі E.C. Stakman, M.N. Levine (1922), сары  татқа – G. 
Gassner, W. Straib (1929), жапырақ татына – E.B. Mains, H.S. Jackson (1926) əдісі бойынша 
баллдық өлшеммен, ал аурудың даму дəрежесі R.F. Peterson, A.B. Campbell, A.E. Hannah 
(1948)  əдісі  бойынша  пайызбен  есептелді;  өсімдік  вегетациясы  мерзімінің  ұзақтығы 
«Бүкілресейлік  өсімдіктер  институтында»  жасалған  əдістемелік  нұсқау (1985) арқылы 
зерттелді; 
Зерттеу нəтижелері  
Зерттеу жұмысына шыққан тегі əр түрлі географиялық-экологиялық ортаға жататын 
жұмсақ  бидай  дақылының 16 сортты  пайдаланылды.  Сабақ  жəне  жапырақ  таты 
патотиптерін жіктеуге, сондай-ақ  жұмсақ бидай сорттарының тат ауруларына төзімділік 
генетикасын  зерттеу  үшін  изогенді Sr- жəне Lr-линиялар  пайдаланылды.  Тəжірибе 
жұмыстарына  індет  материалы  ретінде      микроағзалар  коллекциясынан  алынған  сабақ 
(P.graminis tritici), жапырақ (P.recondita tritici), сары (P.striiformis tritici) тат ауруларының 
жергілікті  табиғи  популяциясы  жəне  олардың  жекелеген  патотиптері  (расалары) 
қолданылды.  Бидай  сорттарының  сабақ  татына  төзімділігін  тұрақты  сақтамауы  көп 
жағдайда  саңырауқұлақтың  аса  вирулентті  жаңа  патотиптерінің  пайда  болуы  есебінен 
туындайды.  Осыған  байланысты,  соңғы  жылдары    солтүстігі  мен  оңтүстікте  əр  түрлі  
жұмсақ  бидай  сорттарынан  сабақ  татыны  бөлініп  алынып,  олардан  P.graminis tritici 
қоздырғышының 21 патотипі анықталды.  Жұмсақ бидай сорттарынан жіктелінген сабақ 
таты  патотиптерінің  кездесу  жиілігі,  вируленттілігі  жəне  оларға Sr-гендердің  тиімділігі 
зерттелді. 
Сабақ  татының TDT/H, TCM/B, TKH/R жəне TTH/K патотиптері  жұмсақ      бидай 
сорттарында  жиі  кездеседі,  яғни  олардың  бұл  көрсеткіші 9,8-13,8% аралығында. 
Патотиптерді  негізінен  кеңінен  өсіріліп  жүрген    Стекловидная 24,  Майра,  Рассад, 
Қарасай, Сапалы, Алмалы жəне т.б.  жұмсақ бидай сорттарын жинақталған. Осыған орай 
оқу,  ғылыми-өндірістік  орталық  «Агро-Байсерке»  ЖШС  өндірісінде  егілетін  бидай 
сорттарының  құрылымы  үнемі  өзгеріп  отыруы  тат  ауруларының  патотиптеріне  жəне 
популяцияның құрамына өзіндік тойтарыс береді.  
Патотип  вируленттілігі  тəжірибеге  пайдаланған  жіктегіш-сорттар  құрамындағы 
төзімділік  гендерінің  зақымдану  реакцияларына  сəйкес  анықталды.  Зерттеу  жылдарында 
аталған белгі бойынша TTH/K, TKH/R жəне TDT/H патотиптері ерекшеленді, яғни оларға 
изогенді Sr-линиялардың 75% төзімсіздік  танытты.  Сондай-ақ,  сабақ  татының TMR/H, 

107 
TFM/H  жəне TCK/H патотиптеріне  төзімсіз Sr-гендердің  үлесі 65-70% құрады.  Осы 
қасиеттеріне сəйкес, бұл патотиптердің де вируленттілігі жоғары болып есептеледі.  
Тат  ауруларының  төзімділік  гендері  індеттен  қорғану  мүмкіндігіне  байланысты 
тиімді жəне тиімсіз болып бөлінеді. Сондай-ақ, аурудың жекелеген төзімділік гендері əр 
түрлі  факторларға  байланысты  тұрақты  жəне  тұрақсыз  болып  білінеді.  Бұл  қасиеттердің 
байқалуы  көп  жағдайда  ауру  патотипі  мен  төзімділік  гендері  арасындағы  өзара 
əрекеттестікке 
тікелей 
байланысты. 
Генетикалық 
негізде P.graminis tritici 
қоздырғышының  тиімді  төзімділік  гендерін  табу  сабақ  татына  бағытталған  бидай 
селекциясы  үшін  өте  маңызды.  Зерттеулер  нəтижесінде    жұмсақ  бидай  сорттарынан 
жіктелінген сабақ таты патотиптерінің барлығынан өскіндік фазада кешенді түрде тиімді 
қорғана  алатын  P. graminis tritici  қоздырғышының  бірде-бір  төзімділік  гені  табылмады. 
Яғни, олардың көпшілігі сабақ татының бір патотипіне төзімді болса екі немесе одан да 
көп  патотипке  төзімсіздік  танытты.  Жұмсақ  бидай  сорттарынан  жіктелінген  сабақ  таты 
патотиптерінің көпшілігінен SrGt, Sr6 жəне Sr24 гендері тиімді қарсы тұра білді, олардың 
бұл қасиеті 90,5-95,2% құрады. Сонымен қатар, сабақ татының тиімділігі жоғары гендері 
қатарына Sr27 – 84,2%, Sr11 – 80,9% жəне Sr30 – 71,4% жатқызылады. Демек, құрамында 
жоғарыда  аталған SrGt, Sr6, Sr24, Sr27, Sr11 жəне Sr30 төзімділік  гендері  бар  жұмсақ 
бидай сорттары сабақ татымен тиімді күресе алады. 
Құрамында  тат  түрлерінің  төзімділік  гендері  бар  бидай  сорттарын  селекцияда 
пайдалану  бұл  аурулардан  қорғануда  ең  тиімді  жəне  экологиялық  қолайлы  əдіс  болып 
табылады.  Құрамында  сабақ    татының  төзімділік  гендері  бар  жұмсақ    бидай  сорттары 
анықталды.  Сабақ  татының  төзімділік  гендерін  анықтау.  Постулаттау  əдісінің  негізінде 
жүргізілген  фитопатологиялық  тест  нəтижесінде  əр  түрлі  географиялық  ортадан  шыққан 
T.   aestivum L.  сорттарынан  сабақ  татының Sr9g, Sr11, Sr24, Sr25, Sr36 жеке-дара 
гендерімен  қатар, Sr6+Sr27 жəне Sr5+Sr9e+Sr17 тіркескен  төзімділік  гендері  анықталды 
(1-кесте).  
Өскіндік  фазада  жұмсақ    бидай  сорттарының  құрамында  сабақ  татының  ең  тиімді 
төзімділік гендері бар екені анықталды. Яғни, Sr24 гені иммунитет селекциясы қарқынды 
дамыған Фараби, Қарасай, Қарлығаш сорттарынан анықталды. Құрамында Sr24 төзімділік 
гені  бар.  Жұмсақ    бидай  сорттарына  тек TKH/R патотипі  ғана  вирулентті  болды. 
Дегенмен,  постулаттау  əдісімен  зерттелген  сортқа  жəне  төзімділік  геніне  вирулентті 
патотиптер неғұрлым сирек кездессе соғұрлым анықталған нəтиженің дəлдігі арта түседі. 

108 
Кесте
 1 –
Жұмсақ
 бидай
 сорттарынан
 сабақ
 та
ты
ны
ң  (
Puccinia graminis f. sp. tritici
) 
төзімділік
 гендерін
 анықтау
  
Сорт
 атау
ы
 
Сабақ
 таты
 патотиптеріне
 төзімділік
 реакциясы
, балл
* 
Патотиптер
 қатынасы
, % 
Постулаттанған
 
төзімділ
ік
 ге
нд
ер
і 
PCM/H TCK/H
TCP/H
TTH/K
TKH/R
TDT/H
TCM/B
виру
лентті
 
авиру
лентті
 
 Жадыра
 
; 1 
1 
1+ 
3+ 
4 2 1 
28,6 
71,4 
Sr11 
 Богарная
 56 
; 
2 2- 3 
1 
0 
1+ 
14,3 
85,7 
Sr6, 
Sr27 
 Стекловид
ная
 24 
4 
3 3+ 
Х
 
4 
3+ 
4 
4 
100,0 
0,0 
Sr5, Sr9e, Sr17 
  Рассад
 
; 1 
1 
1+ 
3+ 
4 2 1 
28,6 
71,4 
Sr11 
 Фараби
 
; 1 
1+ 2 
1 
2- 
3+ 
1+ 2 
1 
14,3 
85,7 
Sr24 
 Ақтерекская
4 
3 
3+ 
Х
 
4 
3+ 
4 
4 
100,0 
0,0 
Sr5, Sr9e, Sr17 
 Алмалы
 
; 
2 2- 3 
1 
0 
1+ 
14,3 
85,7 
Sr6, 
Sr27 
 Қарасай
 
; 1 
1+ 2 
1 
2- 
3+ 
1+ 2 
1 
14,3 
85,7 
Sr24 
Пиротрикс
 
3 
3+ 
4 3 3+ 
4 4 
4 
1+ 
2 
85,7 
14,3 
Sr25 
 Майра
 
; 1 
1 
1+ 
3+ 
4 2 1 
28,6 
71,4 
Sr11 
Эритросперму
м
 350 
; 
2 2- 3 
1 
0 
1+ 
14,3 
85,7 
Sr6, 
Sr27 
 Сапалы
 
; 
2 2- 3 
1 
0 
1+ 
14,3 
85,7 
Sr6, 
Sr27 
 Қарлығаш
 
; 1 
1+ 2 
1 
2- 
3+ 
1+ 2 
1 
14,3 
85,7 
Sr24 
 Наз
 
3 
3+ 
4 3 3+ 
4 4 
4 
1+ 
2 
85,7 
14,3 
Sr25 
 Прогресс
4 
3 
3+ 
Х
 
4 
3+ 
4 
4 
100,0 
0,0 
Sr5, Sr9e, Sr17 
 Жетысу
 
4 
; 1 
4 
2 
2 
3 
3+ 4 
57,1 
42,9 
Sr36 

109 
Тəжірибеге пайдаланған сабақ таты патотиптерінің барлығы Жадыра, Майра, Рассад 
сорттарына Sr11 төзімділік  геніне  біркелкі  əсер  етті.  Бұл  жұмсақ  бидай  дақылының 
аталған  сорттары  мен Sr11 төзімділік  гені  арасында  өзара  байланыстың  бар  екенін 
көрсетеді. 
Богарная 56, Алмалы,  Эритроспермум 350, Сапалы  жұмсақ  бидай  сорттары  мен 
Sr6+Sr27  гендерінің  сабақ  таты  патотиптеріне  төзімділігі  сəйкес  келді.  Сабақ  татына 
тиімділігі жоғары Sr6 жəне Sr27 гендерінің бір генотипке жинақталуына байланысты, олар 
тəжірибеге пайдаланған патоген патотиптерінің басым бөлігімен өте əлсіз деңгейде (0 мен 
4 балл аралығында) зақымданды.   
Бидай  егістігінде  кеңінен  өсіріліп жүрген  Стекловидная 24,  Ақтерекская,  Прогрес 
жұмсақ  бидай  сорттарының  құрамында Sr5+Sr9e+Sr17 төзімділік  гендері  бар  екені 
анықталды. Бір генотипке жинақталған аталмыш төзімділік гендері сабақ татының TCP/H 
патотипіне  араласқан  «Х»  типті  реакцияны  қамтамасыз  етті,  яғни  өсімдік  мүшелерінде 
ретсіз  орналасқан  əр  түрлі  мөлшердегі  уредопустулалар  кездесті.  Бидай  сабақ  татының 
Sr5+Sr9e+Sr17  төзімділік  гендерінің TCP/H патотипіне  бірлескен  əсері  (Х  балл) 
комплементарлы əрекеттестік болып табылады. Дегенмен  Стекловидная 24,  Ақтерекская,  
Зерттеуде  өсімдіктерге  жұқтырылған  сабақ  таты  патотиптерінің  барлығынан  өскіндік 
фазада кешенді қорғана білетін жұмсақ  бидай сорттары анықталды. Бұл сорттардың сабақ 
татына  генетикалық  негізі  полигогенді  болып  табылады  немесе  олардың  осы 
иммунологиялық қасиеті бүкіл вегетация бойы сақталды.    
Жапырақ  татының  төзімділік  гендерін  анықтау.  Жұмсақ    бидай  сорттарынан 
жіктелінген  вируленттілігі  əр  түрлі  жапырақ  таты  патотиптерін  пайдалана  отырып 
фитопатологиялық  тест  жүргізілді.  Нəтижесінде  T.  aestivum  L.  сорттарынан  P.recondita 
tritici  қоздырғышының  алты  өскіндік  төзімділік  гені  анықталды: Lr1, Lr3ka, Lr19, Lr23, 
Lr25, Lr30. Тиімділігі  жоғары  жапырақ  татының  төзімділік  гендері  негізінен  жұмсақ  
бидай сорттарынан постулаттанды (кесте 2). Осыған орай, құрамында Lr19 гені бар   Наз, 
Жадыра жəне Lr25 төзімділік генімен қорғалған Рассад, Қарасай жұмсақ  бидай сорттары 
жапырақ татына бағытталған иммунитет селекциясында маңызды орын алды.  
Кесте 2 - Жұмсақ бидай сорттарынан жапырақ татының төзімділік гендерін анықтау 
Сорт атауы 
Жапырақ таты патотиптеріне 
төзімділік реакциясы, балл 
Патотиптер 
қатынасы, % 
Постулаттан
ған төзім-
ділік гендері
TKF/H SKF/G PHT/B THT/F KHP/C
R 
S 
Қарлығаш 
2 2+ 
1 1+ 
3 3+ 
3 3+ 
2+ 3 
40,0 
60,0  Lr3ka 
Эритроспермум 
350 
3+ 4 
3 
2+ 3 
3+ 
2+ 
20,0 
80,0  Lr1 
 Наз 
0 
1+ 
2 3- 
0; 1 
1+ 2 
100,0  0,0 
Lr19 
Рассад 
0 ; 
0 
2+ 
3- 3 
1 2  
80,0 
20,0  Lr25 
Майра 
; 1 
0; 
1 1+ 
2 3-  
1 1+ 
80,0 
20,0  Lr23 
Стекловидная 24  3+ 4 
2+ 3 
2+ 3 
3+ 
2+ 
20,0 
80,0  Lr1 
Қарасай 
0 ;  
0; 
2+  
3- 3 
1 2   
80,0 
20,0  Lr25 
Ақтерекская 
; 1 
0; 
; 1+ 
2 3-  
1 1+  
80,0 
20,0  Lr23 
Жадыра 
0 
1+ 
2 3- 
0; 1 
1+ 2 
100,0  0,0 
Lr19 
Жетысу 
4 
3- 
3+ 4 
3+ 
3+ 4 
0,0 
100,0  Lr30 
ЕСКЕРТУ  
1 «R» - авирулентті  
2 «S» - вирулентті  

110 

жүктеу/скачать 3,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: