Министерство сельского хозяйства республики казахстан

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ  
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ 
МИНИСТЕРСТВО СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА  
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 
MINISTRY OF AGRICULTURE OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN 
ҚАЗАҚ  ҰЛТТЫҚ  АГРАРЛЫҚ  УНИВЕРСИТЕТІ 
КАЗАХСКИЙ  НАЦИОНАЛЬНЫЙ  АГРАРНЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ 
KAZAKH  NATIONAL  AGRARIAN  UNIVERSITY 
«ЖАС  ҒАЛЫМДАРДЫҢ  АГРОӨНЕРКƏСІП  КЕШЕНІНІҢ  
ИНДУСТРИАЛДЫ-ИННОВАЦИЯЛЫҚ  ДАМУЫНА   
ҚОСҚАН  ҮЛЕСІ» 
ЖАС 
 ҒАЛЫМДАРДЫҢ  ХАЛЫҚАРАЛЫҚ  ҒЫЛЫМИ-ПРАКТИКАЛЫҚ 
КОНФЕРЕНЦИЯСЫНЫҢ 
МАТЕРИАЛДАР ЖИНАҒЫ
СБОРНИК  МАТЕРИАЛОВ 
МЕЖДУНАРОДНОЙ  НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКОЙ  КОНФЕРЕНЦИИ 
МОЛОДЫХ  УЧЕНЫХ 
«ВКЛАД  МОЛОДЫХ  УЧЕНЫХ  В  ИНДУСТРИАЛЬНО-
ИННОВАЦИОННОЕ  РАЗВИТИЕ  АГРОПРОМЫШЛЕННОГО 
КОМПЛЕКСА» 
PROCEEDINGS 
OF  THEINTERNATIONAL  SCIENTIFIC-PRACTICAL  CONFERENCE  OF 
YOUNG  SCIENTISTS  
«CONTRIBUTION  OF  YOUNG  SCIENTISTS TO THE  INDUSTRIAL-
INNOVATIVE  DEVELOPMENT  OF  AGRICULTURE» 
І ТОМ 
Алматы, 21-22сəуір 2016 жыл 

ƏОЖ 001:631(063) 
КБЖ 72:4 
Ж 33 
Жалпы редакциясын басқарған – Есполов Т.И. 
Редациялық  ұжым:  Қалиасқаров  М.Қ.,  Кіркімбаева  Ж.С.,  Сыдықов  Ш.К.,
Байболов А.Е., Мусоев А.М., Фазылова Б.А., Сыздықов Б.М., Қорганова Н.Т. 
Под общей редакцией – Есполова Т.И. 
Редакционная  коллегия:  Калиаскаров  М.К.,  Киркимбаева  Ж.С.,  Сыдыков  Ш.К., 
Байболов А.Е., Мусоев А.М., Фазылова Б.А., Сыздыков Б.М.
Ж 33  «Жас  ғалымдардың  агроөнеркəсіп  кешенінің  индустриалды-инновациялық 
дамуына  қосқан  үлесі»  атты  жас  ғалымдардың  халықар.  ғыл.-практ.конф.  мат.  Жинағы 
(21-22 сəуір 2016 жыл)=Вклад молодых ученых в индустриально-инновационное развитие 
агропромышленного комплекса (21-22 апреля 2015 года): Сб. мат. междунар. науч.-практ. 
конф.  молодых  ученых=Contribution of young scientists to the industrial-innovative 
development of agriculture (21-22april, 2016 year): col. of mat. Proceedings of theintern. scien.-
pract. conf. of young scientists. - Алматы:  ҚазҰАУ, 2016. – 3
66 б. - Қазақша,  орысша, 
ағылшынша. 
ISBN 978-601-241-601-5 
Бұл  жинақта  Қазақстан  жəне  жақын  шетел  жас  ғалымдарының  ізденістерінің 
нəтижелері  келесі  бағыттар  бойынша  келтірілген:  агробиология  жəне  экология; 
ветеринария; өнімдерді өндіру жəне өңдеу технологиясы; орман, жер, су ресурстары жəне 
жеміс-көкөніс  шаруашылығы;  агроинженерия,  энергия  үнемдеу  жəне  кəсіптік  оқыту; 
аграрлық экономика жəне құқық. 
Бұл  жинақ  ғылыми-зерттеу  жұмыстарымен  айналысатын  магистранттар  мен  жас 
ғалымдарға арналған. 
В  сборнике  приведены  результаты  исследований  молодых  ученых  Казахстана  и 
стран  ближнего  зарубежья  по  следующим  направлениям:  агробиология  и  экология; 
ветеринария;  технология  производства  и  переработки  продукции;  лесные,  земельные, 
водные  ресурсы  и  плодоовощеводство;  агроинженерия,  энергосбережение  и  профессио
-
нальное обучение; аграрная экономика и право. 
Данный сборник предназначен для магистрантов и молодых ученых, занимающихся 
научно-исследовательской деятельностью.  
ISBN 978-601-241-601-5 
© ҚазҰАУ, 2016. 
© «Айтұмар» баспасы, 2016. 

3
 
АГРОБИОЛОГИЯ ЖƏНЕ ЭКОЛОГИЯ СЕКЦИЯСЫ 
УДК 631.46 
1
Ансабекова А., 
2
ДжаланкузовТ.Д., 
1
ОшакбаеваЖ.О.   
1
Казахский Национальный Аграрный Университет 
2
КазНИИ Институт почвоведения и агрохимии им. У.У.Успанова 
ВОДНО-ФИЗИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА ЧЕРНОЗЕМОВ ОБЫКНОВЕННЫХ И ЮЖНЫХ 
КАК ЭКОЛОГИЧЕСКАЯ ОСНОВА ПЛОДОРОДИЯ 
Аннотация  
В  статье  рассмотрены  изменения  водно-физических  свойств  черноземов 
обыкновенных  и  южных  Северного  Казахстана  при  длительном  освоении.  Изменение  
водно-физических свойств дает оценить технологию возделывания сельскохозяйственных 
культур и плодородие почв. 
Ключевые  слова:  Черноземы  обыкновенные  и  южные,  водно-физические  свойства, 
целина, пашня, плотность, влагоемкость. 
Введение 
Черноземы обыкновенные и южные Костанайской области используются 60-80 лет и 
за  это  длительное  время  в  них  произошли  довольно  значительные  изменения  как 
морфологических, так и физических свойств. 
Исследования  В.В.Редкова [1], длительное  освоение  черноземов  обыкновенных 
привело к существенным изменениям их морфологических и физико-химических свойств. 
В  процессе  их  обработки  изменяется  мощность  верхних  горизонтов,  структура  и 
сложение.  В  результате  обработки  почв  происходит  перемешивания  горизонтов  А  и 
верхней части В
1
 и постепенно исчезает языковатость. В процессе длительного освоения 
происходит  изменения  структуры  обрабатываемых  горизонтов.  В  зависимости  от 
характера и интенсивности хозяйственной деятельности могут изменяться агрофизические 
свойства черноземов  
Обработка,  прежде  всего,  отражается  на  физических  свойствах  почвы,  которые  в 
значительной степени определяют уровень ее плодородия. Плотность и пористость почвы, 
а также водно-воздушный, тепловой, питательный режимы, многие физико-механические 
свойства,  противоэрозионная  устойчивость,  и  водопроницаемость  определяются 
состоянием  ее  структурности [2, 3]. По  данным  В.П.Панфилова [4] структура  почвы, 
являясь  динамичным  показателям,  разрушается  и  восстанавливается  под  влиянием 
различных  факторов.  Например,  под  влиянием  обработки  почвы,  давления  ходовых 
систем машин и орудий, под ударами капель дождя происходит механическое разрушение 
структуры.  Поэтому  выбор  способов  обработки  и  ее  минимизация  являются  важными 
вопросами в экологически ориентированном земледелии. 
Объекты и методы исследования 
Детальные  исследования  черноземов  проводились  на  территории  Карабалыкской 
сельскохозяйственной  станции  (черноземы  обыкновенные)  и  в  районе  пос.  Талапкер 
Костанайского района (черноземы южные). 
Стационарными  и  маршрутно-ключевыми  исследованиями  получены  многолетние 
данные,  на  целинных  и  освоенных  черноземах  изучали  морфологическое  строение 
профиля:  мощность  генетических  горизонтов,  глубину  и  формы  выделения  карбонатов, 

4
 
 
характер  вскипания,  степень  языковатости,  структуру,  плотность,  глубину  выделения 
легко растворимых солей, гипса и др. 
Из  ключевых  почвенных  разрезов  помимо  вышеуказанного  отбирались  почвенные 
образцы  для  определения  водно-физических  свойств  почв,  специальных  физических, 
химических анализов почвы и другие, которые проводились по общепринятым методам в 
почвоведении. 
Результаты исследований 
По  данным  С.Н.  Тайчинова [5] оптимальная  плотность  пашни  дает  прибавку 
урожайности в сравнении с излишне уплотненными почвами: яровая пшеница – 1,5, просо 
– 2,5, кукуруза на силос – 25-40 ц/га. Проникновения корней в уплотненные горизонты с 
плотностью 1,40-1,55 г/см
3
 затруднено, и их развитие угнетается, а при плотности более 
1,55 г/см
3
 рост корневой системы растений невозможен.  
Влияние  плотности  на  свойства  почвы  и  жизнь  растений  многогранно.  Она 
оказывает  значительное  влияние  на  накопление  воды  и  питательных  веществ,  на 
соотношение  воды  и  воздуха  в  почве.  Повышенное  уплотнение  почвы  неблагоприятно 
сказывается на водном режиме, газообмене и биологической активности.  
 
Таблица 1. Водно-физические  свойства  черноземов  южных  и  обыкновенных 
Костанайской области 
 
Глубина 
взятия 
образца, 
см 
Средний 
% влаж-
ности 
Среднее 
значение 
плотнос-
ти почв, 
г/см3 
Общая 
скваж-  
ность или 
порис-
тость, % 
Полная 
влагоем
кость, %
Запасы 
влаги по 
слоям, мм
Максималь
ная гигро-
скопическая 
влага, % 
Удельный 
вес % 
Чернозем южный (целина) 
0-10 
10,85 0,71 72  99 7,94 8,38 2,55 
10-20 14,23  1,08 
60 
55  15,39  8,36 
2,67 
20-30 13,70  1,15 
57 
49  15,76  8,16 
2,70 
30-40 12,40  1,22 
55 
45  14,56  8,23 
2,73 
40-50 10,63  1,30 
52 
40  13,73  8,08 
2,71 
 
 
 
 
 
Σ‗67,38  
 
Чернозем южный (пашня) 
0-10 
8,77 1,12 58  51 8,12 8,14 2,67 
10-20 12,03  1,23 
54 
43  16,93  8,51 
2,67 
20-30 11,88  1,25 
54 
43  18,69  8,67 
2,74 
30-40 10,30  1,26 
54 
42  14,97  8,35 
2,74 
40-50 12,37  1,25 
54 
43  16,67  8,12 
2,73 
 
 
 
 
 
Σ‗75,38  
 
Чернозем обыкновенный (целина) 
0-10 
9,82 0,90 65  72 8,94 8,56 2,60 
10-20 11,05  1,16 
55 
47  13,91  8,87 
2,60 
20-30 10,73  1,15 
57 
49  12,32  8,40 
2,68 
30-40 9,82  1,20  56  46  11,71  8,46  2,70 
40-50 9,42  1,30  52  40  12,32  8,64  2,70 
 
 
 
 
 
Σ‗59,20  
 
Чернозем обыкновенный (пашня) 
0-10 
8,42 1,10 59  53 9,37 8,65 2,68 
10-20 9,87  1,16  57  49  11,46  8,73  2,68 

5
 
 
20-30 12,75  1,17 
56 
47  14,72  8,70 
2,67 
30-40 14,03  1,21 
55 
45  16,53  9,07 
2,70 
40-50 12,67  1,27 
53 
41  15,53  9,09 
2,72 
 
 
 
 
 
Σ‗67,61  
 
 
Выводы 
При последовательно уплотнении почв, т.е. при уменьшении ее объем увеличивается 
доля твердой фазы и доля, занимаемая недоступной влагой. При плотности 1,5 - 1,6 г/см
3
 
на  долю  доступной  влаги  приходится  всего 5- 10 % от  объема  почвы,  причем  эта  вода 
имеется  только  при  высоком  влагосодержании.  Чем  суше  почва,  тем  больше  угнетаются 
растения от повышенной плотности. С увеличением уплотнения на 0,1 г/см
3
 содержание 
недоступной  влаги  растением  воды  возрастает  на 10 %.Плотность  почвы  оказывает 
влияние  на  численность  микроорганизмов,  на  биологическую  активность  почвы. 
Нормальный  газообмен  нарушается  при  плотности  более 1,45 г/см
3
.  Это  вызывается 
сокращением количества макропор вкрупных капилляров, диффузия воздуха и газообмен 
между  почвой  и  атмосферы  подавляются.  Содержание  кислорода  резко  снижается. 
Меняется  направление  биологического  превращения  веществ,  подавляется  разложение 
органического вещества.  
Оценка  оптимальной  и  негативной  плотности  пахотного  горизонта,  где  обычно 
располагается  основная  масса  активных  корней  большинства  сельскохозяйственных 
культур.  Растения  страдают  от  излишней  плотности,  всхожесть  растений  снижается, 
запаздывает,  резко  снижается  высота  растений,  окраска  листьев  ослабевает,  глубина 
корней уменьшается, форма корневой системы нарушается. Все это приводит к снижению 
урожаев и общей биологической продуктивности. Неблагоприятно также и очень рыхлое 
сложение.  Наиболее  оптимальные  условия  в  пахотном  горизонте  для  большинства 
растений  создаются  при  плотности 1,0 - 1,2 г/см
3
.  Этой  плотности  соответствует 
породность 55-60 %. При таких показателях плотности почва хорошо водопроницаема и 
влагоемка.  Создание  оптимальной  плотности  пахотного  слоя – важнейший  прием 
повышения урожайности.  
В  старопахотных  черноземах  ухудшаются  водно-физические  свойства,  происходит 
разрушение  макроструктуры  и  увеличение  количества  микроагрегатов,  возрастает 
плотность подпахотных горизонтов почв. Потенциальное плодородие зависит не только от 
богатства почвы, но и от ее физического состояния.  
 
Литература  
1  Редков  В.В.,  Джаланкузов  Т.Д.  Изменение  свойств  освоенных  черноземов 
обыкновенных равнинного Казахстана при их освоении.// Тезисы докл. VI Респуб. конф. 
Почвоведов Казахстана. – Алма-Ата, 1987.-С.148-149. 
2  Качинский  Н.А.  Оценка  основных  физических  свойств  почв  в  агрономических 
целях  и  природного  плодородия  их  по  механическому  составу // Почвоведение. 1958. - 
№5. – С.1-17. 
3  Кузнецов  И.,  Долгов  С.  Физические  свойства  почвы,  определяющие 
эффективность минимальных обработок // Земледелие. 1975. – №6. – С.26-28. 
4  Панфилов  В.П.  Агрегатный  состав  и  противоэрозионная  устойчивость  почв 
Кулундинской  степи // Физика  почв  Западной  Сибири. – Новосибирск:  Наука, 1971. – 
С.35-59. 
5  Тайчинов С.Н. Качественная оценка почвы. – Москва, 1966. –87с. 
6  Джаланкузов  Т.Д.,  Редков  В.В.  Некоторые  результаты  мониторинга  черноземов 
обыкновенных  Северного  Казахстана//сб.  науч.тр. «Научные  основы  воспроизводства 

6
 
 
плодородия, охраны и рационального использования почв Казахстана». – Алматы: Тетис, 
2001. – С. 46-50. 
7  Джаланкузов  Т.Д.,  Редков  В.В.,  Сулейменов  Б.У.,  Ошакбаева  Ж.О.  Динамика 
объемной  массы  и  порозности  в  черноземах  Северного  Казахстана.//  Известия  НАН  РК. 
Серия биолог. и медицин., 2003.- №5 - С.11-18. 
8  Джаланкузов  Т.Д.,Ошакбаева  Ж.О.  Почвенно-экологические  значения  основных 
свойств черноземов Северного Казахстана// Ж. Поиск, №1(2), 2014, С.164-169. 
 
1
Ансабекова А., 
2
Джаланкузов Т.Д., 
1
Ошакбаева Ж.О.  
 
КƏДІМГІ ЖƏНЕ ОҢТҮСТІК ҚАРА ТОПЫРАҒЫНЫҢ СУ-ФИЗИКАЛЫҚ ҚАСИЕТІ 
ТОПЫРАҚ ҚҰНАРЛЫЛЫҒЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІ 
 
Мақалада  Солтүстік  Қазақстанның  кəдімгі  жəне  оңтүстік  қара  топырақтарының 
игеру  нəтижесінде  су-физикалық  қасиеттерінің  өзгеруі  келтірілген.  Топырақтың 
сипатталған  су-физикалық  қасиеттері  арқылы  оның  құнарлығы  мен  ауылшаруашылығы 
дақылдарын өңдеу технологиясын бағалауға болады. 
Кілт  сөздер:  Кəдімгі  жəне  оңтүстік  қара  топырақ,  су-физикалық  қасиеті,  тың  жер, 
игерілген жер, тығыздық, сусиымдылығы. 
 
1
Ansabekova A., 
2
Djalankuzov T., 
1
Oshakbayeva Zh. 
 
WATER-PHYSICAL PROPERTIES OF CHERNOZEMS UZUAL AND SOUTHERN AS 
ENVIRONMENTAL BASIS OF FERTILITY 
 
Based on years of research nature changes water-physical properties way North 
Kazakhstan under the influence of a long process.Shows the dynamics of water-physical 
properties during the growing season and dependency on the nature and depth of processing, the 
number and intensity of precipitation and genetic characteristics black earths. 
Keywords:  Chernozemsuzualand southern, water- physical properties,virgin soil, arable, 
density, water capacity. 
 
 
 
ƏОЖ 630.232.331: 636.23 (574.51) 
 
Ашықбаев Н.С., Мəдіғали М., Апушев А.Қ. 
 
Қазақ Ұлттық Агарлық Университеті 
 
АЛМАТЫ ОБЛЫСЫ ТОПЫРАҚ-КЛИМАТТЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ, СЕБУ ТƏСІЛДЕРІ 
МЕН МӨЛШЕРІНІҢ ЖАЗДЫҚ СИЫРЖОҢЫШҚАНЫҢ  
ӨНІМ ҚҰРЫЛЫМЫНА ƏСЕРІ 
 
Аңдатпа  
Мақалада  Алматы  облысы  топырақ-климаттық  жағдайының,  себу  тəсілдері  мен 
мөлшерінің  жаздық  сиыржоңышқаның  өнім  құрылымына  əсерін  зерттеу  нəтижелері 
талданған. 
Кілт сөздер: сиыржоңышқа, топырақ, климат, себу, тəсілдер, мөлшер, өнімділік. 
 

7
 
 
Кіріспе 
Республика тұрғындарын азық түліктің барлық түрлерімен медициналық негізделген 
мөлшерде қамтамтамасыз ету үшін жыл сайын республикамызда – 1,4 млн. тонна ет, 7,0 
млн.  тонна  сүт  жəне  сүт  өнімдерін, 4 млрд.  жұмыртқа  өндіру  керек.  Еліміздің  ішкі 
сұраныстарын қамтамасыз етумен шектеліп қоймай, мемлекетіміздің экспорттық əлеуетін 
жоғарылату міндеті де тұр. Бірақ, қазіргі уақытта маңызды азақ түлік өндірісі оның ішінде 
төрт  түлік  өнімдері  жеткілікті  емес,  ет,  сүт  өнімдерінің  30 – 40% шет  мемлекеттерден 
импортталады.  Мəселені  шешу  үшін  бірінші  кезекте  еліміздің  мал  шаруашылығын 
құнарлы,  бағалы  жайылыммен,  жем – шөппен  қамтамасыз  ету  қажет [1, 2].  Көптеген 
елдер  бұл  мəселені  құрғақ  жасыл  массасында 18–21%, ал  тұқымында 29–31% сіңімді 
ақуыз бар сиыржоңышқаны (Vicia sativa) кеңінен пайдалану арқылы шешіп отыр. 100 кг 
сиыржоңышқа сабанында 46 азақтық өлшем бірлігі, ал 1 азықтық өлшем бірлігінде 123 г 
сіңімді ақуыз бар. 1 гектардан сиыржоңышқа 300–400 ц/га жасыл масса, 60 – 80 ц/га пішен 
өнімін береді [3, 4, 5]. 
 
Өкінішке  орай,  бұл  дақыл  республикамызда  өте  аз  пайдаланылады,  оның  негізгі 
себептері  қажетті  мөлшерде  тұқым  жоқтығы,  селекциялық  жұмыстардың  жүргізілмеуі 
жəне  аймақтың  топырақ-климаттық  жағдайына  сəйкес  агротехниканың  пайдаланылмауы 
болып отыр. Мысалы: 1993 жылдан бері республика аумағында сиыржоңышқаның бірде 
бір сорты аудандастырылған жоқ, бұрынғы аудандастырылған 6 сорт - Камалинская 611 
(1954 ж), Льговская 31-292 (1941 ж), Льговская (1975 ж), Омичка 60 (1984 ж), Омичка 2 
(1989  ж),  Омичка 3 (1992 ж)  Ресей  жəне  Украина  мемлекеттерінің  ҒЗ  мекемелерінің 
селекциялық  жетістіктері.  Сонымен  қатар,  Республикада  бұл  дақылды  тұқымдық 
мақсатта, мал азықтық дақыл ретінде өндіруге арналған зерттеу жұмыстары жоқ.  
Зерттеу əдістемелері жəне материалдары 
Мақсаты – Алматы  облысытау  бөктері  аймағында  жаздық  сиыржоңышқаны 
тұқымдық  мақсатта  өсірудің  негізгі  агротехникалық  тəсілдерін  зерттеу  жəне  зерттеу 
нəтижесін өндіріске енгізу. 
Міндеттері: 
- сиыржоңышқаны тұқымдық мақсатқа өсіру технологиясының негізгі элементтерін 
зерттеу; 
- тұқым жинаудың тиімді тəсілін анықтап, зерттеу; 
- 
жаздық 
сиыржоңышқаның 
азотфиксациялау 
қасиетіне 
бактериялдық 
тыңайтқыштың əсерін зерттеу; 
-  Қазақстанның  оңтүстік-шығыс  тау  бөктері  жағдайында  сиыржоңышқаны 
тұқымдық мақсатта өсірудің экономикалық тиімділігін анықтау. 
Ұсынылып отырған мақалада жаздық сиыржоңышқаның өнім құрылымына топырақ-
климаттық жағдайдың, себу тəсілдері мен мөлшерінің əсерін зерттеу нəтижелері берілген. 
Зерттеу Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданы Саймасай ауылы «Агроуниверситет» 
ӨТШ жағдайында жүргізілді.  
Тəжірибе нобайы 
1.  Қатар аралығы 15 см – 2 млн. өнгіш тұқым (бақылау) 
2.  Қатар аралығы 30 см – 2 млн. өнгіш тұқым  
3.  Қатар аралығы 45 см – 2 млн. өнгіш тұқым  
4.  Қатар аралығы 15 см – 2,5 млн. өнгіш тұқым (бақылау) 
5.  Қатар аралығы 30 см – 2,5 млн. өнгіш тұқым  
6.  Қатар аралығы 45 см – 2,5 млн. өнгіш тұқым  
7.  Қатар аралығы 15 см – 3,0 млн. өнгіш тұқым (бақылау) 
8.  Қатар аралығы 30 см – 3,0 млн. өнгіш тұқым  
9.  Қатар аралығы 45 см – 3,0 млн. өнгіш тұқым  
 
Зерттеу нысаны ретiнде сиыржоңышқаның Омичка 3 сорты алынды. 

8
 
 
Зерттеу нəтижелері жəне талдау 
1.
 
Зерттеу жүргізілген аймақтың топырақ-климаттық жағдайы 
Қазақ Ұлттық Аграрлық Университетінің «Агроуниверситет» ОТШ тау етегінің 550-
700  м  биіктігінде  орналасқан.  Аталған  аймақтың  топырақтарының  түзілуіне  жер  асты 
суларының  əсері  зор,  себебі  олардың  орналасу  тереңдігі 1,2-1,6 м.  Бұл  жағдайлар  осы 
аймақта шабынды қара-қоңыр топырақтардың пайда болуынаəсер етеді. Іле Алатауы тау 
етегінің шабынды қара-қоңыр  топырақтарының қарашірінді қабатының қалыңдығы 30-40 
см, топырақ иллювиальді-карбонатты қабаттың болмауымен ерекшеленеді. 
Кейбір  жағдайларда  жер  асты  суының  өте  жақын  жатқан  төменгі  қабатттарында 
батпақтану  белгілері  бар.  Топырақтың  механикалық  құрамының  ауыр  болуы  топыраққа 
қолайсыз  физикалық  қажеттер  туғызады  ылғал  кезінде  жабысқақтық,  тығыздық  жəне 
құрғаған  жағдайда  қаттылық,  осы  жағдайлар  топырақ  өңдеуді  қиындатады.  Топырақтың 
граунулометриялық қасиеттер жөніндегі мəліметтер 1-ші кестеде көрсетілген. 
 
Кесте 1. Шабынды қара-қоңыр топырақтың гранулометриялық құрамы 
 
Тереңдігі, 
см 
Фракциялар мөлшері, мм 
>3 3-1  1-
0,25 
0,25-
0,05 
0,05-
0,01 
0,01-
0,005 
0,005-
0,001 
<0,001 <0,01 
0-10 
- 0,99 4,78 10,35 37,17 14,72 12,34 19,65 46,71 
10-20 
- 0,50 4,48 9,07 39,00 14,72 12,04 20,19 46,95 
40-50 
- 0,55 7,90 4,16 38,01 12,24 21,71 15,43 49,38 
 
Топырақтың  меншікті  салмағы 2,61-2,73 г/м
3 
шамасында  жəне  қабат  тереңдеген 
сайын ұлғая береді (кесте 2). 
 
Кесте 2. Шабынды  қара-қоңыр  топырақтардың  физикалық  жəне  су-физикалық 
қасиетттері 
 
Тереңдігі, 
см 
Көлемдік 
салмағы, 
г/см
3
 
Меншікті 
салмағы, 
г/см
3 
Қуысты-
лығы, 
 % 
Далалық шекті 
су сиымдылығы, 
% 
Максималды 
гигроскопиялық 
ылғалдылығы,  
% 
0-10 1,20 2,61 54 
27,1 
5,02 
20-30 1,24  2,61  53 
26,3 
4,28 
40-50 1,30  2,68  52 
26,2 
4,43 
70-80 1.33  2.70  51 
22,0 
4,41 
 
Жоғарғы қабаттарының көлемдік массасы 1,2-1,25 г/см
3
, метрлік қабаттан соң оның 
шамасы күрт жоғарылайды. Осыған байланысты жоғарғы қабаттың қуыстылығы 53-54%, 
қабаттың тығыздығы 80 см кейін жоғарылай бастайды.    
Су  өткізгіштік  көрсеткіштердің  мəліметтері  топырақ  механикалық  құрамының 
ауырлығына  қарамастан  ылғал  сіңіру  жылдамдығы  қанағаттанарлық    екендігі  көрсетеді. 
Су сіңірунің орташа коэффиценті 0,9 мм/мин, бұл көрсеткіш топырақтың макроагрегаттық 
құнарлығының жоғарлығын байқатады. 
Тəжірибе  алаңының  шалғынды-қоңыр  топырағының 0-40 см  қабатында  қара  шірік 
4,1%,  азот-0,216,  фосфор-0,191%,  калий 1,9-2,1%. Топырақтағы  қозғалмалы  фосфор 20-
25мг/кг.,  яғни  өте  төмен,  калиймен  жоғары  деңгейде (700мг/кг)  жəне  азоттық  жеңіл 
сіңірілетін формаларымен орташа деңгейде қамтамасыз етілген. 

9
 
 
«Есік»  метеостанциясы  көрсеткіштері  бойынша  «Агроуниверситет»  ОТШ 
орналасқан аймақ климаты өте континенталды, яғни, қысы өте суық, ал жазы өте ыстық. 
Көктемде ауаның 0°С-тен жоғары тұрақты температура наурыз айының II-ші онкүндігінің 
соңы мен III-ші онкүндігінің басында қалыптасады, ал күзде қарашаның I-ші онкүндігінің 
соңымен II-ші  онкүдіктің  басында  түседі.  Активті  температураның  қосындысы-3460-
3450°С, ал 10°С-жоғары температура 3100-3400°С аралығында. Көктем айларының соңғы 
үсік сəуірдің III-ші онкүндігінде, ал күз айларында алғашқы үсік қыркүйек айының соңы 
мен қазан айының басында түседі (кесте 3).  
 
Кесте 3. 2013-2015 жж.  қалыптасқан  ауа  температурасы («Есік»  метеостансасы 
деректері) 
 
Айлар 
I II III IV  V  VI VII VIII  IX  X  XI  XII 
Жыл- 
дық 
Көпжылдық орташа ауа температурасы (С°) 
5,1 -3,5 2,4 10,3 15,5 20,6 22,8 21,9  17  9,3  2,5  -2,4  9,3 
2013 жылғы орташа ауа температурасы (С°) 
-9,8 -3,7 0,3 12,9 16,3 21,3 22,7 22,3 17,8  9,9  3,0  -6,1  8,9 
2014 жылғы орташа ауа температурасы (С°) 
-13,9 -8,7  5,9  14 
20 
24  25,7  28,5  22,9  9,8 
3,5 
6,4 
8,7 
2015 жылғы орташа ауа температурасы (С°) 
-5,2 -3,7 7,4 13,2 18,5 24,1 27,1 26,2 17,9 16,4   
 
 
 
Ауаның  жылдық  ортша  температурасы +7,7 С°  қаңтарда -10,8 С°,  ал  маусымда 
+20,6С°. Жылы күндердің ұзақтығы 149 күн, кей жылдары 101 жəне 163 күн аралығында 
ауытқып  отырады. 3 кесте  мəліметтеріне  қарағанда,  жаздың  екінші  жартысы  құрғақ  əрі 
ыстық болғандығын байқауға болады.                   
Суық  кезеңдердегі  орташа  температура - 6,7С°,  ал  жылы  кездерде +14,9С° 
аралығында  ауытқиды.  Ауа  температурасының  абсолюттік  минимумы -31С°,  ал 
максимумы +45С°.  
Жылдық  жауын-шашын  мөлшері 500-600 мм  аралығында,  тұрақтығы  қар 
жамылғысы қараша айының соңы мен желтоқсан айының басында түседі, 85-100 күндей 
жатады, қар жамылғысының қалыңдығы 25-30 см аралығында.  
Жылдық  жауын-шашын  мөлшерінің  жартысына  жуығы  көктемде  наурыз-мамыр 
айларында түседі (кесте 4). Ауаның салыстырмалы ылғалдылығы бұл аймақта температу-
раның жоғарлауына байланысты, маусым айынан бастап 46-48%-ға дейін төмендейді, ал 
жылдық  салыстырмалы  ылғалдылық 50-60% аралығында  болады.  Тəжірибе  жүргізген 
аймақтың  ауа-райы  жағдайын  талдай  келе,  бұл  аймақта  ауаның  салыстырмалы 
ылғалдылығы  төмен  жəне  жауын-шашын  мөлшері  аз  болатындығын  байқауға  болады 
(кесте 4). 
Бұл  көрсеткіштер  аймақ  климатының  өте  континенталды  екендігін  көрсетеді. 
Ауаның  салыстырамалы  ылғалдылығы  түскен  жауын-шашын  мөлшері  мен  ауаның 
температурасына тікелей тəуелді. Климаттың қолайсыз жағдайларына қарамастан зерттеу 
жүргізілген  аймақтың  топырақ-климаттық  жағдайы  көптеген  дақылдардан  оның  ішінде 
сиыржоңышқадан жоғары өнім алуға мүмкіндік береді. 
 
 
 

10
 
 
Кесте 4. 2013-2015 жж.  түскен  жауын-шашын  мөлшері («Есік»  метеостансасы 
деректері). 
 
Айлар 
I II III 
IV V  VI VII VIII IX  X XI 
XII 
Жылдық 
Көпжылдық жауын-шашын мөлшері (мм) 
24,3 42,9 69,9 74,8 102,1  39,1  60,5  28,9  16,5  20,5  31,3 30,7 
659 
2013 жылғы жауын-шашын мөлшері (мм) 
30,5 14,6 89,6 55,7 20,3  22,5  59  38,5  15,8  50  45,5  60 
625,2 
2014 жылғы жауын-шашын мөлшері (мм) 
27,7 23,0 33,4 31,4 28,0 
9,4 
6,4 
7,9  14,3  19,6  30,4 40,3  600,1 
2015 жылғы жауын-шашын мөлшері (мм) 
42  40  56 54  30  25,4 12,3  7,8  17,0 12,1