Мөлшер категориясының тарихи парадигмасы
жүктеу/скачать 5,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Маралбек Е.
| 1) Қаңым қаған сүсі бөрі тег ерміс, йағысы қой тег ерміс. Ілгерү-қурығару
сүлеп тірміш қобартмыш (КТү., 12) ; Қамуғы йеті йүз ер болмыш (КТү., 13) // Қаңым қаған әскері бөрідей еді, жаулары қойдай еді. Ілгері-кейін аттанып, жинапты, көтеріпті; Бәрі жеті жүз ер болыпты; 2) Өд Теңрі йасар, кісі оғлы қоп өлгелі терүміс (КТү., 50) // Тағдырды Тәңрі жасар, адам баласы бәрі өлгелі туған ; 3) Төрт булуң қоп йағы ерміс, сү сүлепен. Төрт булуңдақы будунығ қоп алмыс, қоп баз қылмыс (КТү., 2) // төрт бұрышың бәрі жау еді, әскер жүргізіп, төрт бұрыштағы халықты көп алған, бәрін бейбіт қылған. Бірінші мысалда Қаңым қаған әскерінің айбаты сипаттала келіп, жорыққа жиналған әскерінің саны жеті жүздей екені айтылған. Осы жеті жүз санының мәнін қамуғ жалпылау есімдігі қамтып тұр. Екінші мысалда Тәңіршілдік дінінің ұғымдары баяндалған да, өлімді қоп жалпылау есімдігі арқылы тірі адамның бәріне ортақ іс ретінде сипаттап отыр. Яғни қоп сөзі «барша тірі адам» мағынасын білдіреді. Ал үшінші мысалда қоп сөзі төрт атыраптағы жауласқан, кейіннен бағынып, ел болған тайпалардың жиынтығын білдіреді. Бұл да – белгісіз сандық мәндегі мөлшерлік «ұғым». Демек, жалпылау есімдіктері мәтінде айтылған мөлшерлік шамаларды жинақтау, жалпылау мәнді болып келеді. Ескерткіштердегі жалпылау есімдіктерді Ғ.Айдаров контекстегі мағынасына қарай қазақша бірнеше нұсқада аударады. Айталық қамуғ сөзін бірде бәрі деп берсе, бірде түгел деп береді. Ал қоп сөзін де бірде бәрі деп берсе, бірде түгел деп береді. Мысалы: Елігче ер тутдымыз ол оқ түн будунын сайу ытымыз ол сабығ есідіп он оқ беглері будуны қоп келті йүкүнті (Тон., 42) // Елудей ерін ұстадық тұтқындады сол түні халық сайын елші жібердік, ол хабарды естіп, он оқ бектері, халқы түгел келді, жүгінді . Жоғарыда үзінділерде қоп жалпылау есімдігі бірнеше жерде бәрі деп берілсе, берілген мысалда түгел деп аударылған. Көне түркі тілінде қамуғ, қоп сөздері өзара дублет бола алмаса керек, қолданысында аз да болса нақты семантикалық айырмасы, өзіндік тілдік қызметі бары даусыз. Мұның жұмбағы синтаксисте жатыр. Бұл әр сөздің семантикасын аудармада екінші сөзбен толықтай жеткізуге болғанымен, оның синтагмадағы қызметін ешбір сөз толық атқара алмайтынын түсіндіреді. Әр сөздің тіркесім табиғаты бірегей болады. 4. Көне түркі тілінде мөлшер семантикасы үстеудің күшейткіш үстеу, мөлшер үстеу сияқты мағыналық топтары арқылы да беріледі. Күшейткіш үстеулер дербес тұрып та, кейбір атауыш сөздермен тіркесіп келіп те, «мөлшер» ұғымын білдіреді. Ескерткіштерде үстеулердің қатысымен жасалған мөлшер мағыналы мынадай тілдік бірліктер кездеседі: ең ілк (КТү., 45; БҚ, 30) // ең ілкі; кечүрү (МЧ, 36) // өте; қатығды сақынтым (КТү., 51) // қатты сағындым; нең йылсығ (КТү., 26) // ең болмаса т.б. Үстеу сөздері өзі тіркескен сөздерге үстеме мағына тудыруымен ерекшеленеді. Академиялық «Қазақ грамматикасында»: «Қазіргі қазақ тіліндегі күшейткіш үстеулер заттың сындық қасиетін және қимыл, іс-әрекеттің белгі, сапасын, мөлшерін, көлемін күшейтіп не солғындатып көрсету үшін қолданылады», – деп беріледі [166, 548 б.]. Яғни күшейткіш үстеулер қандай да бір шамалардың мөлшеріне қатысты айтылады. Жоғарыда берілген күшейткіш үстеулер «мөлшер» ұғымын білдіретін сын есім сөздермен тіркесіп, «мөлшер» ұғымының сындық дәрежесін одан сайын асырмалап, түрлі сападағы күшейтпелі 60 мөлшерлік мағыналарды білдірген. Мысалы: Тоқуз оғуз будун кентү будуным ерті, Теңрі йір булғақын үчүн йағ болды. Бір йылқа біш йолы сүңүшдіміз. Ең ілк Тоғу балықда сүңүшдіміз (КТү., 45) // Тоғыз оғыз халқы өз халқым еді, Тәңрі оғыз халқы өз халқым еді, Тәңрі жер былғанымен жау болды. Бір жылда бес жол соғыстық, ең ілкі Тоғуз қаласында соғыстық . Үзіндіде түркілердің бауырлас тоғыз оғыз халқына қарсы ең ілкі Тоғыз қаласында болған соғысы жайлы айтылған. Мұнда ілкі сөзінің өзі уақыт жағынан байырғы, көне, ерте заманғы деген «шақ», «уақыт» ұғымдарын білдіреді. Уақыт, шақ кезеңдері аталып қана қойған жоқ, ол «уақыт мөлшері» ұғымы аясында сипатталып тұр. Яғни ілкі сөзі Тоғуз қаласының ерте кезеңде салынған қала екенін «уақыт мөлшері» арқылы аңғартады. Ал ең ілкі тіркесіндегі ең күшейткіш үстеуі ілкі сөзіндегі «уақыт мөлшері» ұғымын одан сайын асырмалап, өзге ескі қалалардың бәрінен де ерте бой көтергенін білдіреді. Сол сияқты кечүрү (өте), қатығды (қатты), нең (ең) сөздері де өзі тіркескен сөздердегі мөлшерлік ұғымдарды одан сайын асырмалап көрсетеді. Ескерткіштерде мөлшер семантикасы мөлшер үстеулердің белгілі шаманың орнына ауысып келуі арқылы да беріледі: анча // осынша (КТк., 2; КТү., 21), анча // сонша (КТк., 5; КТү., 27, 51; ЫБ, 1, 20, 22, 24, 29, 36, 47, 50; Тон., 2, 12, 14, 20, 37; ХТ, 9/2), бунча // көптеген (Тар., 14), бунча // мұнша (КТү., 14, 53; БҚ, 2, ХІ; МЧ, 39), бунча // сонша (КТк., 4; КТү., 10, 30; БҚ, ХА/12), бунча // соншама (КТү., 4), ынча // сонша (ХТ, 10/4) т.б. Мөлшер үстеу деп танылып жүрген мұнша, сонша, осынша сияқты бір топ сөздердің үстеулік қызметінен гөрі, есімдік қызметінің басым екені туралы мақала көлемінде арнайы сөз еткенбіз [182]. Біз бұл сөздер тобын есімдіктердің жаңа түрі – мөлшер есімдіктер деп тану керектігін ұсынғанбыз. Әлі де осы тұжырымымызды табанды қуаттаймыз. Бұл туралы түркі тіліндегі үстеу сөздердің даму тарихын арнайы қарастырған Е.Саурықов былай дейді: «Жалпы сөздің қалыптасу формасына келетін болсақ, есімдіктен, оның ішінде сілтеу есімдіктері мен -ча, -че (-ша, -ше) бір түбір сөз ретінде көнеленіп, семантикалық мағынасын өзгерткен. ...Сөздің түпкі бөлшегі бунча сөзі бу+н+ча, ал анча сөзінің құрамы ан+ча болып қалыптасқан» [183, 150 б.]. Демек, сөздің түбірі сілтеу есімдігі екені анық. Ал -ча, че аффиксі сілтеген шамаға екінші бір шаманы ұқсату қызметінде жұмсалған. Мөлшер үстеулердің түпнегізі есімдік екенін ғұлама ғалым А.Байтұрсынұлы да «Тіл-құрал» кітабында айтады: « Сонша әдемі, мұнша кешікті , онша шапшаң емес дейміз . Сонша, мұнша, онша деген сөздер қанша? деп сұрағанға жауап болады (қанша әдемі? – сонша әдемі, кешікті қанша? – мұнша, шапшаң емес қанша?– онша). Бұлар – үстеу орнындағы есімдіктер» [138, 119 б.]. «Есімдік орнындағы үстеу» деген жоқ, «үстеу орнындағы есімдік» деп береді. Ғалымның осы сөйлемінің мағынасына тереңірек зер салсақ, «үстеу семантикасы бар немесе мәтін ішінде, кейде, үстеулік қызметте жұмсалатын, бірақ үстеу болып кетпеген есімдік сөз» дегенді түсінер едік. Бұл үстеу табындағы аталған сөздер тобын мөлшер есімдік деп тануға негіз барлығын түсіндіреді. Десе де бұл – өз алдына бөлек тақырып. Біз жұмыста қалыптасқан үрдісті сақтай отырып, бұл сөздерді мөлшер үстеу деп береміз. Мөлшер үстеулер ескерткіштерде көптеп кездеседі. Бұл сөздердің барлығы да жүктеу/скачать 5,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|