Мөлшер категориясының тарихи парадигмасы
жүктеу/скачать 5,92 Mb. Pdf көрінісі
|
| күндіз-түні жүрсе де талмас;
2) Тіләб түн-күн Уғандын ай йүзүмні (ХШ, 24в-32) // Тілеп күн-түн құдайдан ай жүзіңді. Берілген мысалдардың біріншісінде күн-түн болса, екіншісінде орны ауысып, түн-күн түрінде берілген. Десе де, бұлардың семантикалық ерекшелігі ұқсас, екеуі де белгілі қимыл-әрекетке қатысты айтылып, істің орындалу уақытының тоқтаусыздығын, сондай-ақ созылыңқылық, ұзақтық мөлшерін білдіреді. Қазіргі қазақ тілінде мұндай қосарлардың орны ауыспай, қатаң сақталатыны белгілі. Ал XIII – XIV ғасырлар кезеңінде мұндай алмасулар орынды тілдік қолданыс болғанға ұқсайды. Поэмада бұл қосардың жігіне әлдеқандай аффикстердің кіріккен түрі де кездеседі. Мысалы: 1) Йаратты түнмә-күн ай ва йулдуз (ХШ, 2р-6) // Жаратты күні-түні ай мен жұлдыз; 2) Тыңмаз йулдузлар түнмә-күндүз (ХШ, 106в-24) // Тынбас жұлдыздар күндіз-түні. Берілген мысалдарда -мә аффиксі көмектес септігінің немесе жалғаулық шылаулардың орнында жұмсалып, стильдік қызмет атқарса керек. Бірінші мысалда қосардың екінші сыңары күн болса, екінші мысалда ол күндүз түрінде ерін үндесімімен берілген. Бұлардың тағы түнлә-күндуз (ХШ, 21в-36), түнлә- күндіз (ХШ, 15в-18) деген түрлері де кездеседі. Мұнда да -мә аффиксінің орнына -лә беріледі. Біздіңше, мұндағы -лә аффиксінің қызметі - мә -мен ұқсас. Мұны А.Ибатовтың: «Түнлә (10): түнімен, түні бойы» деп беруі де дәйектейді [206, 215 б.]. Бұл қолданыс «Адам Ата мен Хауа Ана» қиссасында кеча уа күндүз (3) (АХ, 203/1-2) түрінде беріледі. Демек, бұл да аталған құрылымның арасына енген форманың жалғаулық шылау екенін нақтылай түседі. Ал қосардың екінші сыңары күндуз және күндіз түрінде беріледі. Бұлайша бір сөздің бір поэмада әлденеше нұсқада берілуі тілдің туыстас тілдер тобына жіктеле бастауының айқын көрінісі болса керек. Дей тұрғанмен, аталған сөздерде аздаған құрылымдық өзгешеліктер, кей қолданыстарда контекстік орны (өлең ырғағына байланысты) болғанмен, қай-қайсысының да семантикалық ерекшелігі бір- бірімен ұқсас. Ескерткіштерде мөлшер семантикасы күшейткіш үстеулердің қатысымен де жасалады. Нақтырақ айтқанда, күшейткіш үстеулер сын есімдермен қабыса байланысып, сол сындық мөлшерді асырмалау, күшейту семантикасын білдіреді. Осымен байланысты «Хусрау уа Шірін» поэмасында бәғайат // өте, хасә // тым, іңән // ең т.б. күшейткіш үстеулер кездессе, «Мұхаббатнамеде» мунаввар // ең жоғарғы (МН, А/7-8), хабибуллах // ең (МН, А/33), ким асрү // тым (МН, А/175) 125 т.б. күшейткіш үстеулер кездеседі. Бұлар контекстік қолданысына қарай «сын мөлшер» ұғымының ең жоғарғы шегін білдіреді. Мысалы: 1) Йігіт турмыш бәғайат татлы сөзлуг (ХШ, 75p-26) // Жігіт тұрған өте тәтті сөзді; 2) Йығыламағай хасә кім йар (ХШ, 70р-40) // Жыламағай тым ерекше ол жар; 3) Іңән дүшвар табылур біл саламат (ХШ, 49в-26) // Ең қиыны табылар бол саламат. Берілген мысалдардың біріншісінде бәғайат күшейткіш үстеуі татлы қатыстық сын есімінің ауыспалы сындық мағынасын одан сайын асырмалап, сөздің жағымдылық сапасының ең жоғарғы мөлшерін білдіріп тұр. Ал екінші мысалда жүктеу/скачать 5,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|