Мөлшер категориясының тарихи парадигмасы
жүктеу/скачать 5,92 Mb. Pdf көрінісі
|
| Алқисса беш йылдин кейин Шиш ’алайһи с-салам ужудға келдилар
(АХ, 219/8-9) // Әлқисса, бес жылдан кейін Шиш алайһи с-салам өмірге келді; 2) Қырық йылдин соң ол тофрақ балчық болды (АХ, 181/33-36) // Қырық жылдан соң ол топырақ балшық болды. Бұл мысалдардағы есептік сан есімдер арқылы уақыт мерзімі анықталған (нақтыланған) беш йылдин кейин, қырық йылдин соң модельдер белгілі процестің жүзеге асуына қажет немесе жүзеге асуына кеткен уақыт мөлшерінің шегін білдіріп тұр. – Кейде модельдердің құрылымы одан сайын күрделеніп, шығыс септігі, барыс септігі, септеулік шылаулардың -дың+-ға+тегү (-дан+-ға+дейін), -дин+- ғача (-дан+-ға+дейін) байланысы арқылы да мөлшер семантикасы беріледі. Мысалы: 1) Тоғардын күн батарға тегү кездім (ХШ, 18р-25) // туардан күн батарға дейін кездім; 2) Ол уақытдин та бу уақытғача та’ажабдин (ғажап істе) башларыны тутмақ ’адатлары ол сабабдиндур (АХ, 190/39-41) // Сол уақыттан осы уақытқа шейін ғажап істерге жолыққанда бастарын төмен ұстайтын әдеттері осы себептен. Бірінші мысалда батыстан шығысқа дейінгі аралықты қамтитын қашықтық мөлшер семантикасы, екінші мысалда белгісіз өткен уақыттан, осы кезге дейінгі уақыт мөлшері семантикасы берілген. – Ескерткіштерде ілік септігі жалғаулы сөз (кейде ілік септігі жасырын, нөлдік формада келеді) бен жатыс септігі жалғаулы немесе жалғаусыз көмекші есімдердің -ның+ічіндә (-ның+ішінде), Ø+ічіндә (Ø+ішінде) , Ø+ічрә (Ø+ішінде) синтаксистік байланысы арқылы мөлшер семантикасы беріледі. Мысалы: 1) Қылур аз вақыт ічіндә тағдын ол йол (ХШ, 68p-17) // Аз уақыт ішінде ол тауға жол салар; 2) Бу аср ічрә агәр сөзләтсәңан қыл (ХШ, 53в-1) // Бұл ғасыр ішінде егер сөйлететін болсаң, қыл. Бұл мысалдарда аз вақыт ічіндә, бір аср ічрә синтаксистік модельдері белгілі сәт, кезең ішіндегі уақыт мөлшері семантикасын білдіреді. Қыпшақ ескерткіштерінде мөлшер семантикасы синтаксистік конструкциялар арқылы да беріледі. Конструкция үш компоненттен құралып, компоненттерінің өзара ұйымдасқан синтаксистік байланысы негізінде бір бүтін мөлшерлік ұғымды білдіреді. Қыпшақ ескерткіштеріндегі мөлшерлік 127 конструкциялар да, өзге тарихи кезеңдер бойынша да берілгендей, мынадай үш компоненттен құралады: біріншісі – сандық компонент, екіншісі – мөлшерлік компонент, үшіншісі – заттық немесе қимылдық компонент. Осы үштік құрылымның тұтастығы арқылы шексіз мөлшерлік семантика жасалады. Конструкцияда ең негізгі компонент мөлшерлік компонент болып, ол тұтас мөлшерлік семантиканың жасалуына ұйытқы болады. Олай болса, біз дереккөз ретінде алған ескерткіштерде жеке-жеке мынадай мөлшерлік компоненттер, өлшем бірліктер кездеседі: – «Хусрау уа Шірін» поэмасында: бір авуч тобрақ // бір уыс топырақ, бір пара қағад // бір жапырақ қағаз, йеті қат иер // жеті қабат жер, бір лоқма йегү // бір жапырақ ас, бір йығач йер // бір йығач жер, бір журʻа сүсүн // бір ұрттам сусын, үч аршун дәстар // үш аршын сәлде, йүз түман гәнж // жүз түмен байлық, нечә қатра сув // неше рет су т.б. үш компонентті мөлшерлік конструкциялар кездеседі. – «Мұхаббатнаме» ескерткішінде: бир қатра суны // бір тамшы суды (2), бир тар ( сачы) жүктеу/скачать 5,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|