Монография \ 3 «санат» а л м п и 1мп &5,O0 L


ipi де  сюжеттщ табиги  басталуы  (экспозиция)  байланысы  (завязка),  дамуы  (ситуация),  шарыкгаУМ  (кульминация),  uieiniMi



Pdf көрінісі
бет145/298
Дата29.01.2022
өлшемі12,37 Mb.
#24525
1   ...   141   142   143   144   145   146   147   148   ...   298
6ipi де  сюжеттщ табиги  басталуы  (экспозиция)  байланысы 
(завязка),  дамуы  (ситуация),  шарыкгаУМ  (кульминация), 
uieiniMi (развязка) болатынын жокка шыгармайды. Сюжетпк 
ербудщ  осынау  кезец-кезендерш  дэл1рек  тусшу  ушш  6i3 
мысалга  Бешмбет  Майлиннщ журттьщ 6epi бшетш  “Шуга- 
ньщ белпсш” альт,  кджегп густа осы шыгарманьщ компо- 
зициясын байылтай отырсак, дейм1з.
177


Сюжеттщ басталуы  (латынша 
exspositio 
—  дэйектеме) 
оньщ 
Kip
icneci icnemmi; 
мунда эдеби каЪармандар взара кррым- 
катынасщ квшпес бурынгы хал-жагдай, 
mipminiK, 
кргамдык, 
орта,  болашак,  к,актыгыстар  алацы,  ок,игалар  орны 
суреттелед/'.  Экслозицияны ц  6ip  ерекш елш   —  ол 
шыгарманыц сюжегпк желюшдеп ешрлж тартыскд тжелей 
ыкдал  жасамайды,  тек  мезпл  мен  мекенге  мегзеу,  дерек, 
дэйек ретшде гана кдлады.  Мысалы,  М.Горькийдщ  “Ана” 
романыныц  6ipiffliri  бшймшдеп  6ipimui  тарау  тугел1мен 
экспозиция:
Кун  сайын  фабрика  гудогы  жумысшы  слободкасын  т т р е т ш , 
тутшдеген  майлы  ауаны  жара,  кзлтырап  oxipe  бастайды;  осы  унге 
багынган  тунжырачкы  журт  булшык errepiH  уйкымен  тыцайтып  та 
улгермей,  ypiKKeH  таракдн  секш ц ,  аласа  сургылт  уйлершен  кешеге 
x y rip ic e   шыг ады.   С а л к ы н   алагеу1мде  ад амда р  лас  к е ш е м е н  
фабриканын,  звугим  бш к  тас  кыспагына  карай  шубырады.  Фабрика 
ондаган  юрл!  сауыс  тергкул 
квздерш еи
  батпак жолды  ж арык  кыла, 
тэкаппар суыкпшинде журтты кутш турады.  Кешюсш уясына крнган 
куннщ  кызгылт сеулеа елеуареп,  уйлерддн ейнектерше шагылыскдн 
кезде,  ф абрика  да  о з ш щ   тас  койнаулары нан,  кокы с  ш лактай, 
адамдарды сыртка cepnin шыгарады.  Е н д  бст -ауыздары кап-кэра, ycri- 
бастарын  ыс  баскдн журт, манайына машина майыньщ кул1мС1 т е ш  
таратып, аш тютерш аксита,  кеше бойлап кдйта шубырады.  Фабрика 
6ip кунда тагы жалмады, машиналар журтты н булшык етшен керепнше 
куш-куатты  сорып  алды.  Сейтш,  бул  кун  е\ирден  м эцп-баки  eiirri, 
адам  ез моласына  карай  тагы да  Sip  адым  жакындады...
Бул — сюжетпц эдехтепше классикалык, басталуы, муны, 
шартты  турде,  тура  экспозиция,  деуге  болар  едь  вйткещ, 
мунда  автор  окырманын  болашак,  окдгалар  орнымен, 
адамдар Tipuiimx етер  ортамен ешкдндай ipKuiicci3,  б1рден 
тура  таныстырады.  Ал,  мэселен,  Б.Майлиннщ  “ Шуганыц 
белпсшде”  сюжет  булайша  б1рден  басталмайды.  BipiHnii 
тарау тугел эцпме шпндеп эцпмеге, ягни осы эндмеш айтып 
беруид  адам  (Кдсымжан)  жайьш,  онымен  6ipre  автордыц 
жолга шыгуын эцпмелеуге кетеда де, сюжет екишп тараудан 
(Кдсымжан аузымен)  былай басталады:
Бупнп шыккан ауылыцызды  Ерекек ауылы дейдь Содан epi карай 
езеннщ  бойы ж алпаш нан ел.  Мынауалдымызда коршген Кдмысакты 
дейтш кол1т з .  Августен бастап осынын, басы елмен толады. в р  томарга 
терг-бес  уйден  ко н ы п ,,белек-белек  отыргандары...  Ой,  дарига-ай, 
талай  кызыктар  e rri  гой!..  Бала  кушлшдс  анау  керщ ген   твбен
щ  
басында талай асык ойнап едж.  Ол да  6ip дэурен...  Ие...  Бул  — елдщ 
кузге карай крнатын жер1, жазгытуры барып, авгускд шейш отыратын
17В


жайлауымыз;  бул  кел де  “Ш уганьщ  белпсГ  атанды,  бурын  “Таргал 
е п з сойган” деупп едак. Улкен кел, манайы толган шоркынды су... ол 
уаздпта жердщ 6epcKcci кдндай.  6з1м1здщ ел каншама...  оныц устше 
ту  Сырдан  келш   Жаппастар  да  конады...  кей ш п   кезде  гана  Жаппас 
келуш койды гой. Б1здщ БеримбаЙ дейтш жакын агаларымыз болады. 
Бурын бай еда, болыстыцкз таласамын деумен-ак малый куртып алды. 
Осы  куш  кедей.  Сол  Берюмбайдьщ  екесш щ   нагашысы  —  Жаппас 
EciM6cK дейтш болды. 03i бай еда. Ж аппастыц алды деуге боларлык— 
Берйм байга  аркд суйсп,  EciM6eK сол  “ б п з  сойганныц”  е ч  шурайлы 
жерше крнушы еда... Орган колдай терт улы болды — шетшен кдскыр. 
Сол терт удцын ортасында булавдап ескен Шуга дейтш  кызы болды. 
Шуга десе  —  шуга,  ей,  пйркш ш ч  e3i де  келбетп еда-ау...
Мше,  автор будан былай да дэл осы ретпен эцпмелеп, 
сюжет  аркэуындагы  тартыс  басталмас  бурын  окырманды 
елмен,  жермен,  непзп окигага  кдтысар  адамдардьщ бутан 
дейшп eMip принлтмен,  осы ортадагы жалпы жагдаймен 
эбден таныстырып  алады.  Сюжеттщ булайша 6ipa3 ipxuiin 
барып,  бхрнеше  бурылыстар  аркылы  кешец  басталуын, 
шартты турде,  бурма экспозиция деуге болар еда. BipaK осылай 
ат  койып,  айдар  тагуды,  сондай-ак,  Л.Тимофеев  пен 
Н.Венгеровтьщ  “Эдеби  терминдер  сездМ ндеп”  твте 
экспозиция, 
Kepi 
экспозиция  дегендерд1  де  тым жасандылау 
кисын  керем!з.  Сондыкган  ep6ip  сюжегп  шыгарманьщ 
экспозициясы, езшше, автордъщ кдлауынша, тын, нускалы 
болуга тшс екенш тагы 6ip еске саламыз да, ойымызды одан 
api жалгастыра беремЬ.
Сюжеттк  байланыс  (орысша  завязка)  —  адамдар 
арасындагы врекеттщ басы; тартыстыц бастаяуы icnemmi, 
шыгарма арк,ауындагы neai3ei ощганын,  еуела туындау ce6e6i 
секЫсН. Айталык» “Шуганьщ белпсшдеп” сюжеттж байланыс 
yiuimiii  тарауда.  Эбд1рахманньщ  Еймбек  аулына  алгаш 
келген,  оны  Шуганьщ тущыш керген жершде:
—  Мынау аттан  тусш  жаткдн  кш ?  — деда Шуга.
Артыма жалт карасам, ею  ж т т  тусш, атгарын байлап жатыр екен. 
Bipeyi орысшалау кшнген.
Тани кетпм.
—  вбдарахман  гой,  — дедам.
—  Эбдарахманьщ  и м ?
—  Кдзакбайдын  баласы. 
^
— И е,  влп  учитель  баласы ма?
—  Иэ.
— Ж ап-жас 
x ir ir
 екен  гой,  — деп  6ipep  кэрацы  да,  Шуга отауга 
Kipin 
кетп.
М ен  0бд1рахманга  ам андасы п,  уйге  сртш   журд1м.  Отаудын 
сыкырлауыгынан  Ш уганьщ  сыгалап,  6i3re  карап турганы  бшнда...
179


Байланыс  соншалык,  утымды,  carri  киыстырылган.  ] 
Кубылысты  автор  бул  арада  экспозициядагыдай  ауызею  ] 
ацыздамайды,  адамныц  жан  дуниесше  ене  суреттейд1:  ] 
“ Шуганын, съпддрлауыкган сыгалап, карал турганын” окыр-  | 
ман эщхмешшщ аузынан естш кдна коймайды, кэдшпдей  j 
сезшед1, кез алдына елестетт 
Kepcfli, 
туйсшедь  Эндменщ  ' 
(кейде повесть деп те журм1з —  3.К,) соцында —  сюжеттЬс 
шеппмнщ тусында “Эуре боп неге бпхен ажар-керйс, inline 
от туйрдщ,  кдлкдм,  к е р т...”  деген  сулу  елен  бар.  Байкдп 
кдрасак, кеюрегше “от туарген” тек ЭСдарахман емес, Шуга 
да: сюжетпк байланыс, мше, дэл осы сэттен —  кдокеуде- 
сшде  тудшш  сую  оты  тутануынан  басталады  да,  осынын 
вз1  шыгармадаш  куши  кимыл-эрекеттщ  козгаушы.куий, 
адамдардьщ аракатьшасынан туатьш барлык салдардын, бас 
себе£й болып кялады. Демек, байланыс, экспозициядай емес, 
шыгарманьщ сюжетпк жешешдеп ешрлж тартыекд таселей 
ыкпал жасайды,  окиганы  ербу жолына  салады.
Сюжетпк даму адамдардьщ езара  карым-кдтынасынан, 
кимыл- эрекетшен  туган турл!ше  жагдайларга  (французша 
situs),  шислешстерге  (латынша  intrigare)  байланысты. 
Шыгарманьщ  фабуласы  да 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   141   142   143   144   145   146   147   148   ...   298




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет