Сюжеттщ басталуы (латынша
exspositio
— дэйектеме)
оньщ
Kip
icneci icnemmi;
мунда эдеби каЪармандар взара кррым-
катынасщ квшпес бурынгы хал-жагдай,
mipminiK,
кргамдык,
орта, болашак, к,актыгыстар алацы, ок,игалар орны
суреттелед/'. Экслозицияны ц 6ip ерекш елш — ол
шыгарманыц сюжегпк желюшдеп ешрлж тартыскд тжелей
ыкдал жасамайды, тек мезпл мен мекенге мегзеу, дерек,
дэйек ретшде гана кдлады. Мысалы, М.Горькийдщ “Ана”
романыныц 6ipiffliri бшймшдеп 6ipimui тарау тугел1мен
экспозиция:
Кун сайын фабрика гудогы жумысшы слободкасын т т р е т ш ,
тутшдеген майлы ауаны жара, кзлтырап oxipe бастайды; осы унге
багынган тунжырачкы журт булшык errepiH уйкымен тыцайтып та
улгермей, ypiKKeH таракдн секш ц , аласа сургылт уйлершен кешеге
x y rip ic e шыг ады. С а л к ы н алагеу1мде ад амда р лас к е ш е м е н
фабриканын, звугим бш к тас кыспагына карай шубырады. Фабрика
ондаган юрл! сауыс тергкул
квздерш еи
батпак жолды ж арык кыла,
тэкаппар суыкпшинде журтты кутш турады. Кешюсш уясына крнган
куннщ кызгылт сеулеа елеуареп, уйлерддн ейнектерше шагылыскдн
кезде, ф абрика да о з ш щ тас койнаулары нан, кокы с ш лактай,
адамдарды сыртка cepnin шыгарады. Е н д бст -ауыздары кап-кэра, ycri-
бастарын ыс баскдн журт, манайына машина майыньщ кул1мС1 т е ш
таратып, аш тютерш аксита, кеше бойлап кдйта шубырады. Фабрика
6ip кунда тагы жалмады, машиналар журтты н булшык етшен керепнше
куш-куатты сорып алды. Сейтш, бул кун е\ирден м эцп-баки eiirri,
адам ез моласына карай тагы да Sip адым жакындады...
Бул — сюжетпц эдехтепше классикалык, басталуы, муны,
шартты турде,
тура экспозиция, деуге болар едь вйткещ,
мунда автор окырманын болашак, окдгалар орнымен,
адамдар Tipuiimx етер ортамен ешкдндай ipKuiicci3, б1рден
тура таныстырады. Ал, мэселен, Б.Майлиннщ “ Шуганыц
белпсшде” сюжет булайша б1рден басталмайды. BipiHnii
тарау тугел эцпме шпндеп эцпмеге, ягни осы эндмеш айтып
беруид адам (Кдсымжан) жайьш, онымен 6ipre автордыц
жолга шыгуын эцпмелеуге кетеда де, сюжет екишп тараудан
(Кдсымжан аузымен) былай басталады:
Бупнп шыккан ауылыцызды Ерекек ауылы дейдь Содан epi карай
езеннщ бойы ж алпаш нан ел. Мынауалдымызда коршген Кдмысакты
дейтш кол1т з . Августен бастап осынын, басы елмен толады. в р томарга
терг-бес уйден ко н ы п ,,белек-белек отыргандары... Ой, дарига-ай,
талай кызыктар e rri гой!.. Бала кушлшдс анау керщ ген твбен
щ
басында талай асык ойнап едж. Ол да 6ip дэурен... Ие... Бул — елдщ
кузге карай крнатын жер1,
жазгытуры барып, авгускд шейш отыратын
17В
Байланыс соншалык, утымды, carri киыстырылган. ]
Кубылысты автор бул арада экспозициядагыдай ауызею ]
ацыздамайды, адамныц жан дуниесше ене суреттейд1: ]
“ Шуганын, съпддрлауыкган сыгалап, карал турганын” окыр- |
ман эщхмешшщ аузынан естш кдна коймайды, кэдшпдей j
сезшед1, кез алдына елестетт
Kepcfli,
туйсшедь Эндменщ '
(кейде повесть деп те журм1з
— 3.К,) соцында — сюжеттЬс
шеппмнщ тусында “Эуре боп
неге бпхен ажар-керйс, inline
от туйрдщ, кдлкдм, к е р т...” деген сулу елен бар. Байкдп
кдрасак, кеюрегше “от туарген” тек ЭСдарахман емес, Шуга
да: сюжетпк
байланыс, мше, дэл осы сэттен — кдокеуде-
сшде тудшш сую оты тутануынан басталады да, осынын
вз1 шыгармадаш куши кимыл-эрекеттщ козгаушы.куий,
адамдардьщ аракатьшасынан туатьш барлык салдардын, бас
себе£й болып кялады. Демек, байланыс, экспозициядай емес,
шыгарманьщ сюжетпк жешешдеп ешрлж тартыекд таселей
ыкпал жасайды, окиганы ербу жолына салады.
Сюжетпк даму адамдардьщ езара карым-кдтынасынан,
кимыл- эрекетшен туган турл!ше жагдайларга (французша
situs), шислешстерге (латынша
intrigare) байланысты.
Шыгарманьщ фабуласы да
Достарыңызбен бөлісу: