Монография \ 3 «санат» а л м п и 1мп &5,O0 L

6ipaK  мазмуны  терец  “Арыстанбайдыц  Мукышы”  деген 
эщгмесш быяай бастайды:
Тертбак, теке кез, шалбар бет кдраны кореец, бул Арыстанбайдын 
Мукышы екен де де крй. Мукыш екенш  сездаруге e 3i де кумир: кьхзмет 
басындага  адамды керсс шыргалап,  сойьщ  манынан  шыкдайды.
— Жакры келдщ,  шырагым,  с е т  керуге кумар болып  отыр едак,
— деп,  езщ е  кастах; к;оя, 
ceHi 
мактай  сейлейтш1 де  бар.
— Кецес екм етш щ  жумысына кдсык кдным кзлганша дайынмьш!
— деп,  белсендшйс керсетеэтш де  бар.
Онда да туеше  алмай томырыкгык, ютесец:
— Арыстанбайдын Мукышы деген белсенда кедейщ мен боламын!
— деп, т е с т   кдгап  коюдан да тайынбайды.
Осыныц берш жаудырса,  “Мукыш осы екен гой” деп езщ  де крл
Х.ОЯСЫЦ.
Осы узшдодеп  Мукыштыц уш  ауыз сезшде оныц куши 
кулкы  жаткдн  секида.  0зшщ  айтып  отыртаньшыц  6api 
eripiK.  “Жаксы келдщ, с е т  керуге кумар болып отыр едок” 
дегенде ызалы мыекыл, айлалы кулык жатыр. Э й тесе, оныц 
Keprici  келмейтии  сол  —  кызмет  басындагылар.  “Кецес 
еюметшщ жумысына  кдсыккдным  кдлтанша дайынмын” 
деген  сезшде  шындыкган  сацылау  да  жок:  оныц  “кдсык 
кдкы кдлганша”  кдрсы боп жургеш  сол  —  ауылдагы жаца 
турмыс  —  колхоз курылысы.  “ Белсендо  кедейщ мен бола­
мын”  деген  колпрлис  —  Мукьшпыц уяттан  эбден журдай 
болтан  жер1,  эйтпесе  “Арыстанбайдыц  аткдмшер,  ку,  ел 
жепш паракор болтаны, Мукыштыц соньщ i3iMeH жургеш” 
колхоз мушелерше айдан анык, Сонымен, ниеп жат, пшылы 
нашар epi арамза, opi арызхрй адамыныц 6ip алуан мшезш 
окырман оныц eari-уш ауыз сезтен-ак ушп, танвды. Демек, 
бул да  эдеби шыгармадагы  адам мшезш жасаудыц, тшгпк 
тулга калыптастьфудьщ тагы 6ip эсем тэсип.
Мшездеу, жанама мшездеу,  адамга тш  куштш, сушнш 
сезмдердо суреттеу, адамныц ез сезш (монолог) немесе озгемен 
сейлесуш (диалея') келпру — осылардыц 6epi жеке-жеке тур­
ган, бфшк-б
1
р тщ  кдтысы жокдара максапы (самоцель) норсе- 
леремес. Керканше, 6ipiH-6^>i тодыкгырып, 6ipiHeH-6ipi туып, 
6ipbie>-6ipi жадаасып жаткдн дуниелер. Муццай й.рлисс1з булар 
адам мшезш де, гулгасын да жасай алмаган болар еда.
Булармен  кдтар  керкем  шыгармада  адамныц  кцмыл- 
эрекет! суреттелмск. Бул да “ейш , буйтп” деген тэрдоц жеке 
керсе-плмейда, элпдей ушгасулар, жалгасулар, тутасулар аркы­
лы керсетшедь  Мше, Р.Муслреповпц 6ip эндмесгндеп (“Circe- 
неевгердщ кснжесР) геровдыцжурю-турысы, кцмыл-крзгалыеы:
116

Ж ас ж т т  менщ   кабинепме  ордавдай  басып  юрда.
—  Сау  боларсыз!..
Будан он минут бурын телефон сокдонда да, сейлесу елпетшде 
де  6
ip  ipuiiK 
барлыгы  байкдлып  ед1,  мен  оны сы на  карамай,  кел 
дегенмш .
Кдгазга толы сургылт папка бар салмагымен менщ столы ма сылк 
ете TycTi.  Ж т т т щ   ез!  кец креслога шалкэя отыра берш:
— Темею тартатыньщыз жаксы екен...  Рукрат болар? — деда, менщ 
темеюме  крлын созып.
—  Рукрат!..
—  Bi3  болсак,  “ Беломор” ,  “ Бурки1” ,  “П рима”  тартамыз  гой. 
“Л айка” деген  ерекше  б1рдеме  болар?
—  Ерекше  еш теце« жок-
—  Сонда да...
Жазушы ез геройыныц кимылын жеке-дара алмай, оныц 
сойлегсн сезшен уштастыра суреттеп, оган езшщ авторлык 
козкарасын (эстетикалык, багасын) бщгцрш еда, бул геройдыц 
и м   екенш,  кдндай  мшез-кулыкхыц  адамы  екенш  таска 
тацбалагандай бшдЬс те алдык
Кыскасы,  эдебиеттеп адам  образын жасаудыц жоддары 
мен тэсшдер1 коп жэне  эр  алуан. Жалгаз-ак, жазушы шын 
мэншдеп шебер, зергер болуы шарт, сонда ол колданган эр- 
6ip амал адам образын ашуга кызмет етеда. Эдебиеттеп адам­
ныц шла  бтм1мен катар  сырт келбетш  (портретш) де осы 
тургыдан тусшген жен. Эйтпесе, портрет те — самоцель емес.
Окырман  ез1  окиган  белгш  6ip  керкем  шыгармадагы 
геройлардыц  мшезш  бипп,  сезш  ести  тура  сырт  пшонш, 
кескш-кейпш де Keprici келеда. Портрет тэсш  осыдан туган.
Портрет дегенде б1здщ кез алдымызга кескш енершдеп 
(живописьтеп)  портрет  елестейдь  Айталык,  Э. Кастеев 
салган  Амангелд1  Имановтыц  портрета  (1950):  батырдыц 
басында  кдма  берж,  устшде  шолак  тон,  белшде  кдйкы 
кылыш,  колында  61рер  парак кдгаз,  ашык аспан  астында 
оцаша отырып, жаца гана окыган нэрсесш ойлап, алыска 
карап капты.  Сэукеле сакал, киякмурт, кыр мурын юсшщ 
кец ашылган кезшде батырга лайык ушкын мен айбыннан 
repi, дэл осы жолы ойлыга тэн жумсак юреуке нур басым 
ба,  калай?..  Не  болганда да,  eirreyip,  6i3 Амангелд1 деген 
ккш щ   кесюнгн  Э. Кастеев  салган  осы  портрет  аркылы 
бшем1з.  Бул  —  кескш енершдеп портрет.  Бул портреттщ 
ерекш елт — езгермейшй, крзгалмайтыны, кашан керсек 
те  осы калыпта гана туратыны.
Ал сез енершдеп портрет булай емес, ол — 6ip калыпта 
катып  турып  кдлмайтын,  езгеретш,  козгалатын  жанды 
келбет,  ripi кескш.  Мынаган карацыз:  “ Бул ж тттщ  жасы
117

отыз  шамасында.  Орта  бойлы,  децгелек  денет,  кыскалау 
мурынды,  шокща  сакдлды,  сургылт бел децгелек,  жалпак- 
тау. Суык кдрайтын кисык бйкен кшшгеу етюр кезшде жэне 
туксиген  кдбагында  езгеше  каталдык  бар.  Юшкене  мурны 
кез-кдбагына  уйлеспейда.  Бул  адамньщ  кулгендеп  minim 
кумарлыккэ кеп салынгандышн бшдарш турады” (М. Эуезов. 
“Крргансыздыц куш”).  Кердцф бе, мунда бейне, келбет ер 
куйге  6ip  тусш,  (лздщ  кез  алдымызда  кубылып  тур.  Бул 
адамныц  сырт  пшпншщ  езшен  iunci  мшезш  ацгарамыз, 
кулгенше кдрап бозбалалык “кумарлыкка кеп салынган” ж т т  
екенш  байкдп  кдламыз.  Осы  секицц,  эдебиеттеп  адамныц 
сырт бшшн, кесюн-кейган, журю-турысын суретгеуда портрет 
дейтш  болсак,  бул да  —  образ жасаудыц езгеше  6ip  тэсип, 
жолы, амалы. Бутан да айрыкша суреткерлис, шеберлж керек. 
Портрет  адамныц  букш  анатомиясын  тугел кдмтып,  жшке 
пзе 6epyi шарт емес. Эр портретге эр адамныц ец 6ip ерекше 
сипаты гана накгы,  затгы,  кыскд,  кызык суретгелгеш жен. 
Портрет сонда утымды шыкдак, Мундай утьтдылыкуыц айта 
кдлгандай  ynrici  Чеховта  бар.  Мына  6ip  эйелдщ  бейнесш 
кдрацызшы:  “Оныц 6eri Tepire тапшы болатын,  сондыктан 
кезш авду ухшн аузын жабуы,  аузын ашу ушш кезщ жумуы 
керек еда”*.  Кып-кыска айтылган бхрнеше сез, ал окц кэлсак 
суреттелш  отырган  адамныц  ец  айрыкша  белпс!  кезге 
елестейда жэне жай елестемецш, кез алдымыз кцмылга толып 
кетещ.  Шебер  сурет!  Дэл  осындай  шеберлжтщ  нэтижеа 
болуга  тшс,  Лермонтовтыц  Печорины  б1здщ  жадымызда 
мэнп-бакц ез! кулгенмен кез1 кулмейтш, езх жургенмен крлы 
козгалмайшн кэлпында,  Гончаровтыц Обломовы  эркдшан 
эйгш  шапанын  шешпестен  тесек  устщде  кесе-келденец 
келбеген кдлпында калган да койган.
Ал  кдз*рп  казак  эдебиетшдей  адам  портреттершщ 
авторлык, баяндаумен астаскдн эрл! де эсерл! улпсш “Абай 
жолынан”  табуга  болады.  Мысалга  мына  oip  узагырак 
узщцгш  арнайы  келпрш,  эркайсымыз  унс1з  ойлана  окып 
байкдсак,  айтылмыш  тэсщдщ  неб1р  тамаша  сыры  мен 
сипатын айтпай ацгарып,  тамсана тушьшуымыз мумкш:
Телнде, ертеыш ,  елеццп не баскд  ецпм ецп адамга талай уакыт 
тапжылмай тесше кдрап калу Абайдьщ к ш к ен тай  кунш ен берп едеи 
ед1.  Адам 
nimiHi 
врдайым  бутан 
6ip 
тамаша,  езгеш е  кызык  сурет 
тер1зденетш. 
6cipece,  exinti 
мол  улкендер 
nimiHi  6ip 
кы зы к  хикая 
тер1зда.  Ол кей адамныц айгыз-айгыз вж ш ш ен, салбыраган ургынан,
* 

жүктеу/скачать 12,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: