Монография \ 3 «санат» а л м п и 1мп &5,O0 L

ЗЕЙНОЛЛА  КДБДОЛОВ
сез eHEPi
Окулык,-монография
\
3
«САНАТ» А л м п и  
1МП

&5 ,O0 l  
ББК-83:3-Кдз 
К,  13
КАЗАХСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫ  БШ1М  ЖЭНЕ 
РЫЛЫМ  МИНИСТРЛ1Г1НЩ  БАРДАРЛАМАСЫ 
БОЙЫНША  ШЫРАРЫЛЫП  ОТЫР
КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ  УЛТТЫК РЫЛЫМ 
АКАДЕМИЯСЫНЫЦ Ш.У9ЛИХАН0В АТЫНДАРЫ Б1Р1НШ1 
ДЭРЕЖЕЛ1  СЫЙЛЫРЫН АЛРАН (1993)
К р б д о л о в   З е й н о л л а .
К, 13  Сез eHepi.  — Алматы:  “ Санат” ,  2007.  —  360 б. 
ISBN 
9965-664-54-4
“Сез енершде” едебиет теориясыньщ, шыгармашылык психо- 
логиясынын  жене  жазушы  ш еберлтнщ   езекп  меселелер1  езара 
сабакгастырыла тарихи тургыдан жан-жакты байыпталып, бай epi 
багалы деректер  непзшде  нускэлы,  незж  Ьем  тереч талданады.
Алгашкц нускдсы “ Мектеп” баспасынан  1970 жылы, евделш, 
толыкхырьшган  нускдсы  “ Санат”  баспасынан  1991  жылы  жене 
2002  жылы  жарык  керген  бул  монография  келе-келе  студенттер 
мен аспиранттардын колынан туспейтш кунды окулыкда айналып 
кетп.
Окульщ-монография  бул  жолы  кальщ  окырманнын  сураны- 
сьша  орай  жацадан басылып  шыгып  отыр.
Y   4603020000-01 
416(05)-07
ISBN  9965-664-54-4
хаоарлацда(ВМыЭ^»7

с е з   Б А С Ы
I
азак топырагындагы эдебиет туралы гылым туу, 
кдлыптасу дэу1ршен элдекдшан erri.  Бул гылым 
бугшде  курдел1  (epi киын,  epi  кызык) даму  — 
есу,  еркендеу кезеццерш бастан кеийрггГотыр.
Атап айтсак,  кдзак эдебиетшщ тарихын тугендеу багы- 
тында жаца дэу1рге  сай  б1ршама  батыл  адымдар  жасалды. 
Орта мектепке, жогары оку орындарына арналган окульпдгар 
мен оку куралдары, эр алуан арнаулы зерттеулер мен моно- 
графиялар,  9cipece  “Актандакгар  акикдтына”  байланысты 
толганыстар мен талдаулар  — осыныц айггцжг^  -
Эдеби сынымызда да эжептэу1р ажар бар.  Керкем шы- 
гармашылыктыц кдндай келел1 мэселелер1 мен нэзйс кубы- 
лыстары  болсын,  кдз1рп  эдеби  сын  талдап-тексеруге  де, 
барлап-байыптауга да эз1р.
Осы реттен  алып  Караганда,  б1здщ  эдебиеттануда  куш 
кешеге дешн кенже кдлып келген сала — эдебиет теориясы.
Сез жок»  муны  сокд тимеген тьщ десек,  агат болар едь 
Эдебиеттщ тарихы мен сыны оныц теориясымен тыгыз бай­
ланысты  екенш  ескерсек,  белгш  кдзак  эдебиетшшершщ 
кдй-кдйсысы  болса да ездершщ ipi,  ipreni  зерттеулер1  мен 
сын  ецбектершде  эдебиет  теориясын  орагытьш  етпегеш, 
оньщ 6ip жайм болмаса 6ip жайын крзгап- байкдганы даусыз.
ЭдебиетД^офщсви зерттеу ici кенжелеу жатты дегенде 
6i3 бул шь1Н%1кКа ®зэз жума кдраудан  аулакдыз.
СойтеЛура/ ррспублйкдмыздьщ  жогары  оку орындары 
ушш эде)биет теор'иясьщан алпысыниш жылдардыц аягына 
дешн (“Сез онерЫщ” 6ipimui басыльцмил  1970 жылы шыкхы) 
кдзакша окулык жазыдмай кедошн  айигауга  болмайды.
1926 жылы Ахмет  Байгуррынов ез1нщ “Эдебиет таньгг- 
Кышын”  кйгап  кып  бастьГръф  шыгарды.  Бул  б1здщ  жыл
3

санауымыздан  уш  гасырдан  астам  бурын  Эллада  елшде 
жарык,  керген  Аристотельдщ  “ Поэтикасы”  Tepi3fli  сез 
енершщ болмысы  мен  б т м ш  жуйел!  байыгггайтьш  кдзак; 
когамындагы тущыш теориялык, зерттеу едь
Аралары 6ip-6ipiHeH тым алшак, жаткэнына кдрамастан бул 
ею ютапты езара салысщра, кдтар атауымыздьщ меша — eiceyi 
де:  6ipi грек эдебиетшщ, eKiHUiici кдзак эдебиетшщ алганщы 
“елш-билерГ’. Асылы, уздис кдсиеттер 6ip-6ipiHeH кдншалыкцы 
ерекше болса, 6ip-6ipiHe соншалыкхы украс болады...
BipaK,  амал  не,  Ахац  “тагдыр  тэлкегше”  тускен  туста 
“ Эдебиет таныткыш” та автормен 6ipre жойылып кетп.  Бул 
ецбеюп  пайдалану  былай  турсын,  оныц  атын  атаудьщ  e3i 
кылмыс  боп  есептелда.  Ахан  ашкдн  едеби  терминдерд1 
крлданган Есмагамбет  Ысмайылов пен  Зешн  Шашкиннщ 
жазбалары да  “Эдебиет таныпсыштьщ”  аятын кушты.
Сонымен,  жеттснпш  жылдарга  шекп  студент-фило- 
логгар мен журналистердщ крлында журген 6ipfleH-6ip курал
—  Кджым Жумалиевтщ  орта мекгепке  арналган  “Эдебиет 
теориясы” гана болтаны мэл!м.
Эрине,  К,Жумалиев  гатабыньщ  кдзак  эдебиеттануын- 
даты  орнын  да,  тек  мектеп  окушылары  тана  емес,  кдлыц 
кепшипкгщ эстетикалык, талгамын кдлыптастыруда ондаган 
жылдар бойы аткдрган релгн де е ш ш  жоккд шыгармайды. 
Алайда бул  эдебиет теориясыныц туб1рл1,  тубегешп  мэсе- 
лелерш кещрек жэне терещрек зерттеу мгндетш кун тэрйбь 
нен TycipreH жок, кдйта 6i3w  сол эрекетке мегзей бердо.
1961 жылы 6i3 тущыш рет мемлекетттк университеттер 
мен  педагогикалык,  институттерге  арнап  “ Эдебиеттану 
непздершен” багдарлама жасалды. Ол йрнеше марте басы- 
лып шыкты.  BipaK устаздар ушш де,  шэюрттер ушш де тек 
багдарлама  тана  емес,  сол  программалык проблемаларды 
байсалды пайымдайтын, сейтш жогарыда керсетшген олкы- 
лыктьщ орнын толтыратын арнаулы енбек жазу кджеттшн 
ем1рдщ 03i талап етп.
Колыныздагы ютап,  мше, дал осы муддеден туды.
Эдебиет теориясынан  жазылган монографиялар,  оку- 
лыктар орыс тшшде б1ркцдыру. Жогары оку орындарында 
осы кезде пайдаланылып журген оку куралдары, непзшен, 
Г Л  .Абрамович пен Л.И.Тимофеевт1н* ютаптары. Булардан 
баска Ф.М.Головенченконыц,  Н.А.Гуляевтщ,  Г.Н.Поспе- 
довтыц, Л. В. Щепилованын жене баскдлардыц ютаптарын
*