Монография \ «санат» а л м п и мп
|
Сөз өнері
| ecicipe
крйган жок- Кейде ел аузында, кейде жазба турде тарихта болып еткен белгии адамдар, не окигалар жайлы толып жаткдн тамаша хикаялар, шп хунте эшреленш айтылады. М.Горыаийдщ “Изергиль KeMnipi” мен С.Мукановтьщ “ Патшаны кутан батыры”, А.Твардовскийдщ “ Москва туралы балладасы” мен Х.Ергалиевтщ “Ацыз атасы” ел аузында ацызга айналган шындыктарга непздел- ген. Мундай ацызды шыгармалар кептен-кеп. Керкем шшш тургысынан Караганда, ацыз шынында да м ис|т еске сала бередк келем1 шагын, окигасы кызык,, адамдары аз, тии таза, идеясы айкьш... Шагын келемд1 эпикага тэн жанрлъпс, турлердщ 6ipi — epmeei. Бул да миф пен ацызга уксас, адам BMipmde, не хайуанат дуниестде болута лайык, эр алуан кызык,, кейде minmi гажайып окцгаларды ойдан шыгарып, ecipe эцгшелейтт керкем баян, эсерл! хикая. Ертегшердщ такырыбы гана емес, табигаты да эр алуан. Б1зге кез келген ертеп емес, бэршен бурьш “халык, жаньшьщ айнасы” (Белинский) бола алатьш, “ен алдымен халыкды мшездейтш” (Добролюбов) ертегшер гана кымбат. Ондай ертегшер казак, эдебиетшде сала-сала. К^зак ертегшерш жете зерттеп, казак, эдебиетшщ тари- хына ертегшер туралы арнаулы болш жазып енпзген галым- жазушы Мухтар Эуезов шагын колемд 1 эпиканьщ бул турш уш салага (хиял-гажайып ертеплер, хайуанат жайындагы ертегшер, салт eprermepi) белш, эркдйсысына жеке-жеке мшездеме беред 1 . Керкемдж жагынан багалаганда, ертегшщ келем1 кыскд, сюжеп ыкшам, композициясы жинакзи, тш ауызей айтуга лайык, кдрапайым, 6ipaK, образдары етир, дэл, мазмуны тартымды, идеясы букпешз, ашык. Окигага кдтысатын адамдар да санаулы, аз, жалгыз-ак олар оркдшан жан-жак,ты ашылган толыкдсднды тулга, кесек образ дэрежесшде керше бермейд1, мшез-кулкы кебше 6ip-aK кырынан, он елеулi ерекшелтмен гана кезге тусед1. 1с- эрекеп де соган лайык, блшеуль Ертегшер ауыз эдебиетшде гана емес, жазба эдебиетте де мол; мысал ушш А.С.Пушкиннщ еленд1 ертегшерш, М.Е.Салтыков-Щедриннщ керкем Kjipa сезбен жазган немесе А.Н.Островскийдщ драматургия тш не кецдрген ертегшерш атасак та ж етт жатыр. Осынау ертегшерден, онъщ шинде хайуанат жайьшдагы ертегшерден туындап шыгып, шагын эпостьщ езгеше 6ip турше айналган нэрсе — мысал (басня). 299 Мысал — эпостык, шыгармалардьщ iiumdezi ецк;ыск,а mypi. Эркэшан сатиральщ сипатта, кебгне ац, хайуанат, кейде зат туралы жазылады да, сол аркылы адам бойындагы мш, элеуметтж ортадагы кемшиих кулиге, келекеге, мазаккд айналдырылып, сыкдкпен саналады. Мазмуны букпел1 болганмен, идеясыз астарсыз, ашык,, тура, Tmi мйрдщ огындай отир, шымшыма, шымыр келед1. Ежелп Грециядагы аты шулы Эзоп (б.э.б-VT г.) шыгар- маларьш ез алдына к,ойганда, мысал кене дуниеден куш бупнге дешн кебше елецмен жазыльш келедк Италияда Федр, Фрашшяда Лафонтен, Германияда Геллерт, Англияда Мур, Россияда Крылов, кдзак,та Абай — 6api солай жазган. Ыздщ тусымыздагы мысалшылардан Сергей Михалков пен Аскдр Токмагамбетовп белш атауга болады... Ал ещц мысалдыц классикалык, улгкл ретшде Ахмет Байтурсыновтыц атак,ты “ Кырьщ мысалындагы” Иван Андреевич Крыловтан аударган “Axjcy, шортан Ьэм шаян” атты елендн усынсак,, осьшьщ жанрлык, ерекшелйстерш эрым езшше айтпай-ак, ангара алады: Жук алды Шаян, Шортан, Акку 6ip кун, Жегшш, тартгы yiueyi дурюн-дуркщ. Тартады Акку кекке, Шаян кешн, Жулклды суга кдрай Шортан ипркш. Булардын машакдты аз болмады, Жумысы орнына кеп мез болмады. Тартса да бар куштерш аямай-ак, Асылы, жук орнынан крзгалмады. Оншама ол жук артык ауьф емес, К,ур сырттан пелен деу де Teyip емес. Жук 6ipaK eni кунге орнында тур, Б1рьщгай тартпаган соц 6epi тепе. Житгтер, мунан гибрат алмай болмас, Эуел1 б1рлж керек болсак жолдас. Б1рщшц айтканьща 6ipin кенбей, 1стеген ынтымаксыз k in онбас. Керкемдйс дамудьщ жаца кезендершде эпикалык, шыгар малардьщ да бурынгы турлер1 езгере, жащыра тура, Tinri тьщ турлср1 туьш отыратьшы сезйз. Феодализм мен капита лизм тусындагы шагын эпоста сондай жацадан туган турдщ, 6ipi — новелла (италянша novella — жацалык,, соны сез) — “бурын-сонды кез керш, кулак, еепмеген тамаша окига туралы шъшдьщка сыйымды онлмс” (Гете). 300 Новелланьщ алгашкы белплер1 грек эдебиетшде б1здщ эраньщ бас жагында керше бастаганмен, ол шагын эпикалык тур ретшде Европадагы Ояну дэу1ршде туып кэлыптасты. Бул туста котам назары 6ip турл1 жеке адамдарга ауа бастады: эрюмнщ дара TipinMri, ю-эрекета, оньщ басынан ететш окщау окигалар, кездейсок, кубылыстар кеп кендлш кеб1рек аландататын бодцы. Новелла осындай жеке адамдар басынан кешкен окыс, окщау окигалардан туган едь Ренессанс кезшдеп Италияньщ кернекп жазушысы Боккаччоньщ э й г т “Декамероны” — сондай новеллалар цикла. Буюл дуние жуз1 эдебиетшде журткз мел1м айрыкдга шебер новеллистер (1 Л оголь мен А.Чехов (Ресей), П.Мериме мен Г.Мопассан (Франция), Эдгар По мен О'Генри (Америка) т.б. Б1з новелланы эпостыц шагын туршдеп даму сырларьш кдтерге алгандыктан гана атап отырмыз. Эйтпесе, новелла б/здщ дэу1р1лизде керкем эцгшемен уласып, екеутщ ара жт- mepi жойылып бара жатыр. Эдебиет бипмпаздарыныц б1ркдтары жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|