Монография 63. 5 Ә58 354980 ӘмЛрова Б.Ә. Этностық 7009. 601 т

белгілі 
іс-әрекет 
негізінде, 
тарихи-экономикалык 
өзгерістер 
барысында пайда болуы мүмкін. Сондықтан ол өзгермелі қүбылыс.
Негізгі 
мақсат  этносаралық  қарым-қатынастагы  этностық 
жаңсақ 
нанымдардың 
психологиялық 
негізін 
жүріс-түрыс 
нанымдардагы  ерекшеліктерді  аныктау;  екіншіден,  осы  этностардың 
бір-бірімен 
қатынас 
негізінде 
этностық 
жаңсақ 
нанымдарды 
қабылдауын  анықтау;  үшіншіден,  танымдық  іс-әрекеттегі  этностық 
ерекшеліктерді  білу деңгейін этнос екілдерінің оқу  процесінде жансақ 
нанымдарының өзгеру  механизмі болатындыгын  корсету.
Зерттеуге  барлыгы  тагы  қосымша  600  студент  қатысты.  Осыган 
орай бүл зерттеу де үш сатыдан түрады:
1. 
Этносарапық 
қарым-қатынастагы 
этностық 
жаңсақ 
нанымдарын  зертгеуге  «Кэдуілгі  орыс  және  кэдуілгі  қазақ  жаңсақ 
нанымдарын 
зертгеу» 
эдістемесі, 
«Қасиетгерді 
тіркеп 
жазу» 
эдістемесі  Макколи  мен  Ститтің»  диагностикалық  коэффициенті 
әдістемелері 
қолданылды. 
Бүл 
эдістемелер 
1993-98 
жылдар 
аралыгындагы автордың зерттеулерінде өңделіп, реттелген болатын.
2. 
Танымдык 
іс-әрекет 
процесіндегі 
этностық 
жаңсак 
нанымдарды  қабьшдаудың  ерекшелігін  зерттеу  (семантикалық- 
дифференциап  эдісі  принциптері  негізінде  қүрылган  жеке  адамның 
қасиеттерін  қабылдау  ерекшеліктеріне  арналган  шкалалық  эдістеме, 
суретгік шкала эдістемесі)  қолданылды.
3.  Танымдық  іс-эрекетгегі  этностық  ерекшеліктерді  білу 
деңгейін  зертгеуге  Б.  Әмірованың  Этнопсихологиялық  сүрақтамасы 
алынды.
Жогарыдагы  зерттеу  максаттары  мен  нэтижелерін  ескере 
отырып,  төмендегідей  міндетгер  жүзеге  асырылды.  Себебі  адам  езін 
үлттық  түлға  ретінде  сезініп,  үлттык  өзіндік  санасының  капыптасуы 
өте  ерте  кезден  оның  элеуметтену  үрдісіне  байланысты  екендігі 
байқалды:
1).  Этностық  жаңсақ  нанымдардың  көріну  зандылықтары  мен 
ерекшеліктерін зерттеу (казактар мен орыстар арасында).
2).  Этнос  өкілдерінің  танымдық  іс-әрекет  процесінде  бірін-бірі 
қабылдауы арқылы белгілейтін жаңсақ нанымдарды анықтау.
3).  Танымдық  іс-әрекеттегі  этностық  ерекшеліктерді  білу 
деңгейін  зертгеу  жэне  студенттердің  сабак  үлгерімін  талдай  отырып, 
бақылау.
Бүл  жұмысгар  1993-2005  жылдардагы  зерттеу  жүмыстарының 
қорытындылары.  Енді осы эдістемелерді сипаттап өтейік:
Этностық  таптаурындарды  анықтау  барысында  көбінесе  өте 
қарапайым,  жеңіл,  тікелей  сүрақ  қоя  отырып,  жауап  алу  әдісі
274

колданылады. 
Жоғарыдагы  зертгеулердің  эдістемелері  осы  зертгеу 
эдістемелерінің негізіңде құрылғандыкган, эдістемелерге толық тоқтауды 
жөн  кврдік-  Бірақ бұның да өзіндік,  элеуметтік  қажетгіліктер  нәтижесіне 
эсер 
ететін жекелеген ерек шеліктері де жоқ емес.
Жоғарыда 
айтылған 
«Қасиеттерді 
тіркеп 
жазу» 
сияқты 
әдістемені  Д.Катц  пен  К.Брейли 
1933 
жылы 
ұсынған. 
Бұл 
авторлардың  зерттеулерінде  Принстон  колледжінің  студенттеріне  84 
кескін-келбет  тізімі  берілғен.  Студенттер  олардың  арасынан  он 
этностық 
топқа 
сэйкес 
келетін: 
ақ 
американдықтар,
афроамерикандықтар, 
қытайлар, 
ағылшындар, 
немістер, 
итальяндықтар,  ирландықтар,  жапондар,  еврейлер  жэне  түріктер 
сияқты  халықтарға  тэн  қасиеттерді  таңдап  алуы  керек  болды. 
Бастапкы  таңдаудан  кейін  сынаушыларга  өздері  құраған  он  тізімді 
қайтадан қарастырып, оның ішінен эр топтың мүшесіне сэйкес келетін 
бес  жеке  адамдық  қасиетті,  сол  ұлтты  суреттейтін  кескін-келбетгі 
тандап  алу  ұсынылды.  Тек  осы  бес  қасиетке  талдау  жасай  отырып, 
олар  эр  халыққа  тэн  өте  көп  кездесетін  он  екі  қасиет  түрін 
ұсынған[11,21-23].
Проценттік  әдістемені  ұсынушы Дж.  Брайем  де  адамда болатын 
кескін-келбет  тізімін  қолданған,  бірақ  ол  сынаушылардан  белгілі  бір 
этностық  таптаурынды  процент  арқылы  бағалап,  сыналып  отырған 
этностық  топ  сол  таптаурынның  қанша  процентін  иемденетінін 
көрсетуді  сұраған.  Бұның  маңыздылығы  сол,  осы  проценттік  әдістеме 
нәтижесі  бойынша  эр  қауымның  өкілдері  (яғни  эр  ұлт)  өздерінің 
психологиялық мінез-құлқы арқылы ерекшеленетіндігінде. К.Макколи 
мен  К.Ститтің  пікірлері  бойынша  проценттік  әдістемені  қолдану 
барысында елеулі  мэселелер туындайды.  Көптеген  100%-га жуық баға 
апған  кескін-келбет  өлшемі  ерекшеліктер  (таптурындар)  қатарына 
қосыла  алмайды.  Мысалы,  егер  де  кез-келген  бір  топқа  «екі  аяқпен 
жүретін  адам»  немесе  «внім  процесі  жиірек»  жэне  т.б.  деген  сияқты 
тұжырымдарга сынаушылар ең үлкен  100%  шамасын  қойса да, ол  осы 
халықтың  (шамапап)  ерекшелігіне  жатпайды.  Сондыктан  К.Макколи 
мен  К.Ститт  Брайемнің  методикасының  шамалап  өзгертілген  түрін 
ұсынып,  оған  әлемдегі  барлық  адамда  болатын  кескін-келбет  деген 
Қосымша енгізді.
Бүл  диагностикалық  коэффициент  немесе  көрсеткіш  деп 
аталатын  шаманы  аныктауға  көмектесті.  Егер  диагностикалық 
коэффициент  «1»  санынан  көп  болса,  онда  нақты  бір  кескін-келбет 
әлемдегі  барлық  адамдарға  ғана  емес тек  қана  сол  халыққа тән  деген 
^Ұжырым  жасалады.  Ал  егер  диагностикалық  көрсеткіш  «1»
275

шамасынан  кем  болса,  бұл  касиет  сол  халыққа  тэн  емес  немесе  тек 
аздаган мөлшерде гана кездеседі деген қорытынды шыгарады.
Биполярлық  шкалалар  немесе  қарама-қарсы  қасиеттер  тізімі 
эдістемесі 
өзінің 
негізгі 
нұсқасы 
бойынша 
семантикалық 
дифференциалды  ауыстыра  алады  да,  тек  кана  сол  топқа  сай,  ете 
күшті  багаланатын  қасиеттерді  гана  емес,  сонымен  катар теріс,  қарсы 
таптаурындық мінездемелерді де анықтайды.
Бұл  эдіс  екі,  яғни  көбінесе  өз  жэне  бөтен  этностық  топтардың 
ерекшеліктерін  салыстырмалы  түрде  зертгеу  болып  саналады.  Ол 
топтардың  арасында  дифференциация  процесінің  өтуін  камтамасыз 
етеді.
Бірінші  зерттеу  сатысы  -  этностық  жаңсақ  нанымдардың  екі 
этноста  да  (орыс,  қазақ)  көріну  зандылықтарын  зерттеу  міндетін 
қояды.
Біздің 
жағдайымыздағы 
құрылган 
эдістемелер 
осы 
зерттеулердің  тәртібімен  жүргізілді.  Тек  сапаларды  іріктеу  қазақтар 
мен  орыстардын  типтік  ерекшеліктеріне  сэйкестендіріліп  апынды. 
Мэселен,  орыстарға  берілген  биполярлық  шкалада  «гумандылық», 
«гумандылык  емес»,  «АҚШ-қа  қырсыздықпен  қарайды»  немесе 
«АҚШ-қа  өте  үлкен  ілтипатпен  карайды»  деген  белгілер  алынып 
тасталынды,  себебі  алдын-ала  жүргізілген  анкеталық  сұрақтарда 
көрсетілген  осы  сұрақтарға  зерттелушілердің  80%  «жауап  беруге 
қиналамын» деп жауап берген.
Алғашқы  зерттеу  семантикалык  дифференциал  негізіндегі 
«Кэдуілгі  қазақ»  жэне  «Кэдуілгі  орыс»  жаңсақ  нанымдарын  зерттеу 
эдістемесі.
Зертгеудің  шарты  бойынша  сыналушы  жауап  парағына  өзінің 
жасы,  жынысы,  ұлты  жайлы  мәлімет  беріп,  содан  кейін  негізгі 
жұмысқа  кіріседі,  яғни,  қазак  жэне  орыс  ұлттарына  тән  жүріс-тұрыс 
таптаурындарын  белгілейтін  сөздер  тізімі  арқылы  құрылған  қарама- 
қарсы  шкалада  қасиеттер  беріліп  сыналушы  қазак  болса  орыс  ұлтын, 
орыс  болса,  казақ  ұлтын  калай  қабылдайды  немесе  орыс  жэне  қазақ 
ұлт  өкілдеріне  кандай  касиет  жүйесі  көбірек  келеді,  соны  белгілеуі 
керек.
Оны  анықтау  үшін  керсетілген  бір-біріне  қарама-карсы  қос 
қасиетгі  қарап,  егер  оның бірі  қазаққа  немесе орысқа түгел дерлік  сай 
келсе  «3»  санын,  аздап  сай  келсе,  «2»  санын,  тек  шамалы  бөлігі  ғана 
сай  келсе,  «1»  санын,  ал  егер  тіпті  сай  келмесе,  «0»  санын  қоршауы 
керек.  Сынапушылар  бұл  жұмысты  өте  жеңіл  қабылдап,  бар  жоғы  15 
минутгың ішінде толық орындап  шықты.
276

Екінші тәжірибелік кезеңде  «касиеттерді тіркеп  жазу» әдістемесі 
негізге  алынды.  Бұл  зерттеуге  тек  казақтар  ғана  қатысты  (саны-100). 
Эдістеменің  негізгі  шарты  бойынша  әрбір  сыналушы  жасы,  жынысы, 
ұлты  жайлы  мэліметгі  жауап  парагына  толтырады.  Бұдан  кейін  сол 
парақтағы  ұсынысқа  байланысты,  көрсетілген  70  кескін-келбет 
тізімінен  қазақ және орыс ұлт өкілдерінің әрқайсысына сэйкес келетін 
15
-тен кескін-келбет таңдап, астын сызады.
Үшінші 
тәжірибелік 
кезенге  Дж. 
Брайемнің 
проценттік 
эдістемесі  бойынша  К.Макколи  мен  К.Ститтің  диагностикалық 
коэффициентіндегі 
кескін-келбет 
тізімін 
қолдандық. 
Бірақ 
сыналушылардан  белгілі  бір  этностық  жаңсақ  нанымды  процент 
арқылы  багалап,  сыналып  отырган  этностық  топ  сол  жаңсақ 
нанымның  қанша  процентін  иемденетінін  сұрадық.  Бұның  мәнділігі 
сол, осы проценттік әдістеме нәтижесі бойынша эр қауымнын өкілдері 
(әр 
этнос) 
өздерінің 
психологиялық 
мінез-құлқы 
арқылы 
ерекшеленетіндігінде.
Парақтарда  проценттік  керсеткіштер  бар.  Соларға жобалап  сапа 
тұсынан әріптерді  көрсетеді. Егер сапа неғұрлым  100%-ға жуық болса, 
ұлттың  өзіндік  таптаурын  ерекшелігі  болып  есептелмейді.  Өңдеу 
төмендегідей жұргізіледі.
Мысалы:  қазактарда  «қонақжайлылық»  -  43.2%  жэне  жалпы 
халықта 32.2% болса диагностикалык  1.34/43.2:32.2 =  1.34%.
Ал,  қазақтар  өздеріне,  апгашқы  тәжірибедегі  (эдістемедегі) 
орыстар  қазақтарға  белгілеген  қасиеттер  тізімінің  тұгелін  дерлік 
белгілеген,  яғни  қазақтар:  қонақжай,  шыдамды,  табысқа  жетуге 
ұмтылғыш,  ықыласты,  қайрымды,  ілтипатты,  жалқау,  бұйығы, 
инициативасыз, 
бас 
пайдасын 
алдыңғы 
қатарға 
коятын 
т.б. 
касиеттерді  белгілейді.
Бұл  эдіс  қазақ  пен  орыс  этностарының  элеуметтік  жағдайларда 
байқапатын  қапыптаскан жаңсақ нанымдар  ерекшеліктерін  проценттік 
тұрғыда,  нақтылы  аныктауга  мүмкіндік  алу  үшін,  Орталық  Қазақстан 
жагдайына  сәйкестеліп,  өңделіп,  тэжірибелік  эдістеме  ретінде 
қолданылды.
Үшінші  әдістеме  бойынша  зерттеу  де  калыптасқан  тэртіп 
бойынша  жүргізілді.  Яғни,  сыналушылар  жауап  парағына  өздері 
жайлы 
қысқаша 
мэлімет 
қалдыру 
ұсынылды. 
Одан 
кейін 
сыналушылар  қазақ  жэне  орыс  ұлтгарының  сол  эдістеме  нұсқауы 
бойынша  берілген  касиет  «канша  пайызын  иемденеді,  элемдегі 
барлық  адамдардың  неше  пайызы  көрсетілген  қасиетгерді  иемденеді» 
Деген  сауалга  жауап  беруі  тиіс  болды.  Бұп  әдістеме  алдьшдағыларға 
Карағанда  күрделірек  болгандықтан,  зертгеу  жүргізу  уақыты  да
277

ұзағырак  -  25  минут  болды.  Сыналушылар  түсініксіз  болған 
жерлерінде  накты  сұрактар  қойып  отырып,  сол  арқылы  өздерінің 
жұмысқа деген қызыгушылықтарын, жауапкершіліктерін байкатты.
Осы  жұмысты  қолға  алмас  бұрын  өз  халкымыздың  бойына 
сіңген  қандай  эдет,  мінез-құлык  қасиетгер,  ерекшеліктері  бар  екен 
деген  оймен  Аристотельден  кейінгі  екінші  ұстаз  атанған  Шығыс 
даласының  ұлы  перзенті,  философ  эрі  математик,  ғұлама  эрі 
данышпан,  қазіргі  ғалымдардың  дэлелдеуі  бойынша  музыкант  эрі 
психолог  Әбу  Насыр  эл-Фараби  еңбектерін  қарастырып,  контент- 
талдау  жасауға  тура  келді.  Ұлы  бабамыздың  болашак  ұрпақтарына 
қалдырып  кеткен  асыл  мұраларында ұмтылуға лайықты,  жалпы,  тіпті 
шығыс  халқына тэн  дүниета  ным,  өзіндік  кабылдаулар  мен  касиеттер 
бар  екендігін  аңгардык.  Әр  пікірі  теңіздегі  қол  жетпес  інжу-маржан 
саналатын  Фараби,  адамның  эр  түрлі  дара  өзгешеліктері  жайлы  айта 
келіп,  осындай  ерекшеліктер  бірде  адамның  жеке  өмір  сүру 
тәжірибесінен,  бірде  оның  дене  бітімінен,  тэн  құрылысынан  туындап 
жатады,  яғни  адамдар  бір-бірінен  тэн  жөнінен  кандай  өзгеше  болса, 
жаны  жөнінен  де  соншама  өзгеше  болады,  жан  куаты  біреуде  мол, 
енді  біреуде  аз.  Мұндай  жагдай  темпераментіне  де  байланысты 
болады,  -  дейді.  Фараби  еңбектерінде  осы  секілді  айшықгы 
психологиялық ойлар,  колтума соны  пікірлер мол.  Оның мұрасы  кыры 
мен сыры көп телегей теңіздей мол дүние[43].
Жоғарьща  келтірілген  көзқараска  казіргі  кезде  кейбір  психолог, 
этнограф ғалымдар келіссе, кейбір топ өкілдері керісінше келіспейді.
Зерттеулердің  көбінде  көрсетілгендей  этностық  психологиялық 
ерекшеліктер  адамдардың  біріккен  өмірі  мен  күресінде,  элеуметтік, 
табиғи,  географиялық,  материалдық  мэдени  жэне  психологиялык 
жағдайлардың шарттарына лайық қалыптасады
Зерттеуде 
кездескен 
қиындыктар 
этнопсихологиялық 
ерекшеліктер  мэдениет  пен  өмір  дэстүрлері,  эдет-ғұрыптардан, 
тұрмыс-тіршілік  ерекшеліктерінен  байқалды.  Ең  бастысы,  оның 
сақталуы  мен этностық талғамда дамуына этностық тілдің ықпалының 
ерекшелігі.
Этнос өкілдерінің психикалық даму  барысында  кез келген  этнос 
жайлы  қалыптаскан  жаңсақ  нанымдары  болады.  Жаңсак  нанымдар 
белгілі 
іс-әрекет 
негізінде, 
тарихи-экономикалық 
өзгерістер 
барысында пайда болуы мүмкін. Сондыктан ол өзгермелі құбылыс.
Зертгеуде  қазак  жэне  орыс  этностарының  өзіндік  мінез-құлык 
ерекшеліктерін  сұрак-жауап  эдістері  бойынша  моноэтникалық  жэне 
полиэтникалық  оқу  топтарындағы  оқыту  процесінде  көрінетін  казак
278

жэне  орыс  этностарының  этностық  жаңсақ  наным  ерекшелігін 
аныктау мақсат етілді.
Жоғарыдағы 
көрсетілген 
мақсатқа 
байланысты 
зерттеу 
жұмысын жүргізуде төмендегі  міндетті  кездедік:
Бүл 
міндет 
негізінде 
төмендегідей 
этностық 
жаңсақ 
нанымдардың көріну ерекшеліктерін анықтадық:
•  танымдық  іс-әрекеттің  дамуы  мен  қалыптасуы  барысында 
студенттердің  жаңсақ  нанымдарының  көрінуі  этносаралық  өзара 
эрекет тиімділігімен жүзеге асады;
•  қазақ  жэне  орыс  этностарында  өздерінің  ішкі  бағытына 
байланысты жаңсақ нанымдары бар;
•  танымдық  іс-әрекет  барысында  этностық  жаңсақ  нанымдар 
өзара 
әрекет 
етулеріне 
байланысты 
өзгерістерге 
үшырасып, 
біртектіленеді.
Тэжірибелік  зерттеуді  өңдеу  барысында  арифметикалық  орта 
жэне  Спирменнің  рангтік  корреляцня  коэффициенті  колданылды. 
Рангтік корреляция төмендегі  формуламен жүргізілді:
(ЗсіМ
р - і  = ...... ........;
п (п*п -  1)
Бүл  мәліметтер жүргізілген  зерттеуді  нақты  ақпарат беретін  эдіс 
деп қарастыруға мүмкіндік берді.
Алғашқы  жүргізілген  «кэдімгі  қазақ»  жэне  «кэдімгі  орыс» 
адамдарының  өзіндік  ерекшеліктерін  биполярлық  шкалапар  аркылы 
бақылау  әдістемесінде  эр  кескін-келбетгін  алған  орта  арифметикалық 
шамасын  анықтап,  сол  арқылы  қасиеттер тізмін  рангтап,  ягни  жоғары 
шама  алған  қасиетген  бастап  ең  төмен  шама  алған  қасиетке  дейін 
жүйелеп,  соның  нэтижесінде  қай  халыкта  қай  қасиет  өте  басым  жэне 
ыңғайлы көрінетінін анықтадық.
Нақты эдістеменің нәтижесіне жүгінсек орыс үлты  қазақ халқын 
қонақжай  (2.85), жақсылық ойлайтын  (2.60),  бөтендермен тез сөйлесіп 
кете  алатын  (2.41),  шыдамды  (2.30),  табысқа  жетуге  үмтыла  білетін 
(2.28),  татулықты,  ынтымақтастықты  қалайтын  (2.23),  ықыласты 
қайырымды,  еңбекқор  (2.17),  басқа  халықтарды  сыйлап,  қасиеттей 
апатын  (2.17),  ілтипатты  (2.05),  ақ  ниетгі  (2.05),  тэрбиелі  (2.01), 
қаралайым  (1.94),  көнгіш  (2.01),  кеңпейілді,  дархан,  жомарт  (1.98), 
«здеріне  сенімді  (1.92),  ұйымшыл  (1.91)  деп  жүріс-тұрыстың  тек  оң 
жактарын  ғана  көрсетсе,  керісінше,  теріс  жақтарына  ысырагішылдық 
(1.98), жапқау (1.82), дөрекі
279

(1.82),  өмірден  түңілгіш,  яғни  пессимист,  (1.80),  қоршаған 
ортасына  тәуелді  (1.73),  инициативасыз  (1.71),  бұйыгы,  тұйык,  өзін 
төмен  бағалайтын,  кэсіби  жұмысқа  ебі  жоқ  жэне  ең  төмен  шамалы 
қасиет  болып  адамдарға  өз  есебін  ойлап,  яғни  бас  пайдасын  ойлай 
көмек береді деген өзіндік мінез-құлык ерекшеліктеріне айқындаған.
Тура осы тапсырманы  қазақгар орыстарға арнап толтырды. Олар 
орыс  этносы  өкілдерін  тез  сөйлесіп  кете  алады  (2.35),  өзін-өзі  өте 
жоғары  багапайды  (2.35),  табыска  жетуге  ұмтылады  (2.25),  тәрбиелі 
(2.23),  еңбекқор  (2.10),  ұқыпты  (2.07),  өздеріне  сенімді  (2.03), 
ынтымақтастықты  қалайды  (2.03),  ықьшасты  (2.03),  қоршаған 
ортасына тэуелсіз (2.01), өмірге сеніммен  қарайды (2), ақ ниетті (1.96), 
шыдамды 
(1.94), 
көнгіш 
(1.94), 
ұйымшыл 
(1.92), 
рухани 
құндылықтарды  жоғары  кояды  (1.92),  инабатты,  көргенді  (1.91)  деп 
жағымды  мінез  жүйелерін  белгілейді.  Керісінше,  теріс  ерекшеліктер 
жүйесіне  қырсыз,  шаруақор  емес  (1.93),  басқалардан  өздерін  үстем 
санайды  (1.80),  айлакер  (1.80),  инициативасыз  (1.78),  қонакжай  емес 
(1.75), 
бұйығы 
(1.69), 
адамгершіліктері 
темен 
(1.67), 
кәсіби 
қырсыздық  байқатады  (1.85),  жэне  ең  ақыргы  орынға  ашушаң  (1.44) 
деген кескін-келбетті  қойған.
Бұл  көрсеткіштерді  сапыстыра  қарасақ  екі  этнос  өкілдерінің 
мінез-құлық, 
жүріс-тұрысына  байланысты 
жаңсақ 
нанымдарда 
айырмашылық  бар  деп  айтуга  болады. 
Мәселен, 
казактарда 
«қонақжайлық»  бірінші  орында  тұратын  оң  жаңсақ  нанымдар  деп, 
«ысырыпшылдық» жэне  <окалқаулық» теріс  мінез бітісіне байланысты 
жаңсақ  нанымдар  ретінде  анықталган,  ал  орыстарда  қонақжайлық  17 
орында тұрып, бірінші  катарда «тез  кірігіп, сөйлесіп  кете алу»  қасиеті, 
өзін  өзі  жогары  бағалау  анықтапған,  ал  теріс  қасиетінен  «қырсыз», 
«шаруақор  емес»,  «басқапардан  өзін  үстем  санаушылык»  мінез  бітісі 
байқалған.
Егер  орыстарда,  «өзін-өзі  жогары  бағалау»  өте  жогары  болса, 
бұл  қасиет  қазақтарда  өте  төмен.  Ал  табысқа  жету,  ұмтылу, 
тәрбиелілік, еңбекқорлық, өзіне сенімділікпен  қарау, жақсылық ойлау, 
тұйық, біртоға,  ақ ниетті,  ынтымақшыл,  шыдамды,  ұйымшыл,  көнгіш, 
көргенді  жэне  т.б.  сияқты  кескін-келбетгер  тізімі  екі  халыкқа  да  тэн 
екенін  көруге  болады.  Орыс  этносы  казақтарға  қараганда  ұқыпты, 
өмірге  сеніммен  қарайды,  бірак  қазаққа  қарағанда  ашушаң,  кекшіл, 
айлакер екенін аңғарамыз.
Бұл  әдіс  аз  және  бөтен  этностық  топтардың  ерекшеліктерін 
салыстырмалы  түрде  зертгеу  болып  есептеледі.  Ол  осы  топтардын 
арасындағы ұлтаралык дифференция  процесінің өтуін  жэне танымдық
280

іс-әрекет  нәтижесінде  біртектілік  байқалатынын  анықтауға  мүмкіндік 
береді. Бүл зерттеу І-ІІ жэне IV  курстарда кайталанды.
Зерттеуден 
апынган 
нәтижелер 
арқылы 
«орыстар» 
мен 
«қазақтарга»  тән  жаңсақ  нанымдардың  өзгерістерге  ұшырауын 
көреміз.  Көрсетілген  жаңсақ  нанымдардың  екі  этнос  өкіліне  де  ортақ 
екендігін  байқадық.  Осы  белгі  біздің  елімізде  орыс  және  қазақ 
халқына ортақтасып кеткен жаңсақ нанымдар бар екенін байқатады.
Бірінші 
зертгеу 
кезеңімізді 
қорытындылайтын 
болсақ, 
қазақтарга  тэн  жагымды  жаңсақ  нанымдық  сапалардан:  қонақжай, 
жақсылық  ойлайтын,  шыдамды,  ынтымакшыл,  кайырымды,  басқа 
халықты  сыйлайтын,  қарапайым  -  75%-ды  керсетеді;  теріс  жаңсақ 
нанымдар 
- 
ысырапшыл, 
жалқау, 
дөрекі, 
өмірден 
түңілгіш 
(пессимист), қоршаған ортаға тәуелді, бүйыгы өзін төмен бағалайтын - 
73%-ды көрсетті.
Ал,  орыстарға тэн  жаңсақ  нанымдар:  тез  сөйлесіп  кете  алатын, 
өздерін жогары  багалайды, табысқа жетуге үмтылады, тэрбиелі  -  80%; 
теріс  сапалар:  қырсыз,  шаруаға  епсіз,  басқалардан  өздерін  үстем 
санайды, қонакжай емес, айлакер - 72%-ды көрсетгі.
Бүл  зертгеудің  нэтижесі  жауап  беруші  адамдардың  берген 
бағасы  бойынша  апынды.  Зерттеу  қорытындысы  бойынша  орыстарда 
бірінші  орында  өз-өзіне  риза  болу,  паңцану  (паңдық),  2-өзіне 
сенімділік,  3-тэуелсіздік,  4-материалдық  байлыққа  қызығушылық, 
сезімталдық,  5-  еңбеккорлық,  6  -  әзіл-оспақ  сезімі  бар,  7-күшті, 
еркөкірек,  8-ынтымақтастықты  қалайтын,  езін  ғана  ойлайтын,  9- 
жігерлі,  10-өмірге  сеніммен  қарайтын,  11-тэртіпті,  12-табанды, 
отансүйгіш,  13-агрессивті,  14-профессивті,  максатқа  таппынгыш,  15- 
байсалды,  рухани  жағынан  бай,  асқақ,  менсінбейтін,  16-рухани  бай, 
табысқа  жетуге  үмтылгыш,  қонақжай,  дөрекі,  эдепсіз,  еркін,  бәсеке, 
іскер, дарашыл, ызақор сияқты кескін-келбеттерді  көрсеткен.
Ал,  казақтар  өздерін  қонакжай,  табанды,  шьщамды,  қайратты, 
шешен,  жомарт,  дархан,  үстамды,  материалды  жагынан  бай  болуды 
қапайтын,  жалқау,  менменшіл,  аскақ,  талапкер,  елгезек,  тіл  алғыш, 
сенгіш,  тэуелсіз,  түйық,  күшті,  намысшыл,  отансүйгіш,  шаруаға 
қырсыз, эзіл-оспак сезімі бар деп бағалайды.
Осы 
жүргізілген 
тәжірибелік 
әдістемелер 
нәтижесін 
салыстырсақ,  айтарлықтай  айырмашылық  жоқ  екеніне  көз  жеткізуге 
болады.  Мысалы, алдындағы  «қарама-қарсы қасиеттер тізімінде» орыс 
этносының  бейтаныс  адамдармен  тез  сөйлесіп  кете  алатынын,  ягни 
шешендік  қасиетін  «кескін-келбетті  тіркеп  жазу»  әдістемесінің 
нэтижесі  қуаттайды,  қоршаған  ортасынан  тәуелсіз,  өмірге  сеніммен 
Карау,  рухани  жағынан  байлық,  шыдамдьшьгқ,  шаруақор  емес,  епсіз
281

сияқты  кескін-келбеттер  жүйесінің  орыс  халқына  тэн  екендігін  екі 
эдістеме де толық көрсетіп, қуаттап,  растайды.
□  о ж  н 
■ т  ж н
25 сурет  -  О р ы стар   мен  к азактар д а  көрінетін  этн осты қ ж ан сак наны м дар
Үшінші 
К.Макколи 
мен 
К.Ститгі 
«Диагностикалық
коэфициент»  эдістемесі  де  өңдеу  үдерісінде  толық  сақталып,  сапалық 
көрсеткіштер 
аздап 
модификацияланды. 
Мүнда 
зерттелушілер 
көрсетілген  38  сападан  «орыстарга»  жэне  «қазақтарга»  тэн  сапапарды 
жэне жалпы халыққа тэн сапаларды көрсетулері керек.
Енді  осы  эдістеменіц  нэтижелеріне  назар  аударайык.  Орыс 
этносы  өкілдері  қазақ  халқына  төмендегідей  сипаттама  береді,  ягни 
қазақтар:  1-қонақжай,  2-үшқалақ,  3-отансүйгіш,  4-сезімтал,  5-бүйыгы, 
түйық,  6-жалқау,  7-ынтымақ- тастықты жақтайды, енжар,  8-кертартпа, 
дархан,  өмірге  сеніммен,  шаттана  қарайды,  агрессивті,  9-ашық, 
бэсеке,  шыдамды,  іскер,  10-байсалды,  байыпты,  табанды,  жігерлі,  11- 
тілалғыш,  тез  сөйлесіп  кете  алады,  эзіл-оспақ  сезімі  бар,  тез 
бейімделгіш, 
12- 
өз 
намысын 
жоғары 
кояды, 
материалдық 
қызығушылығы басымырақ,тэртіпті.
Ал,  орыстар  өздерін  күшті-1,  сезімтал-2,  3-шешен,  дархан,  тез 
бейімделгіш,  шыдамды,  4-  үстгиуіды,  қонақжай,  5-  бәсеке,  эзіл-оспақ 
сезімі  бар,  өздеріне  сенімді,  6-табанды,  бүйығы,  түйық,  кәсіптік 
сауаттылыгы  бар,  өз  намысын  жоғары  қояды,  7-іскер,  табысқа 
үмтылгыш деп бейнелейді.
Бүл  эдістемені,  алдыңғы  екеуімен  салыстырсақ,  қазақтарға  тэн 
жаңсақ 
нанымдық 
бағытгар 
мына 
қасиеттермен 
анықталады: 
қонақжай,  дархан,  жалқау,  өз  мүддесін  алдыңғы  қатарға  қойғыш  т.б. 
болса,  орыстарға  тэн  қасиетгер:  өзін-өзі  жоғары  бағалаушылық, 
шешендік, еңбекқорлық, бэсекелік, айлакер т.б. болмақ.
282

Кейбір  қасиетгер  Қазан  төңкерісінен  кейінгі  адамдардың 
идеологиялық 
ой-санасы 
багытының 
біртектіленуіне 
қарай 
ортактасып  кеткені  де  байқалады.  Бұл  тәжірибелерді  орта  сынып  пен 
жоғаргы  сынып  оқушыларымен  жэне  IV  курстың  аяғында  қайталап 
жүргіздік. Одан төмендегідей нэтижелерді алдық:
а)  қазақ  тілін  оқыған  жэне  осы  пән  арқылы  қазақ  этносының 
салт-дәстүрі,  әдет-ғұрпы,  мінезі,  тұрмысы,  әдебиеті,  тілі  т.с.с. 
ерекшеліктерінен  мағлұмат  алып,  сол  этнос  жайлы  таным  деңгейі 
көтерілгеннен  кейін  жаңсақ  нанымдарында  да  өзгерістер  байқала 
бастады.  Орта  сыныптағылардың  зертгеу  нэтижесі  орыстардың 
этностық оң жаңсақ нанымдары  75  %, теріс жаңсақ нанымдары 73,2 % 
болса,  жогарғы  сыныптагылардікі  -  оң  жаңсак  нанымдарды  80  %  - 
теріс  жаңсак  нанымдарын  45  %-ды  көрсетіп,  олардың  оқу  процесінде 
қазақ  этносы  жайпы  жаңсақ  нанымдарының  өзгеріске  ұшыраганын 
байқатты.
Ал,  студенттердің  орта  есеппен  сабақ  үлгерімдерімен  қазақ 
этносы  жайлы  жаңсақ  нанымдар  арасындағы  езгерісті  студенттердің 
аталмыш  этностың  психологиялық  ерекшеліктерін  білу  деңгейімен 
салыстырғанда  85%  оң  жаңсақ  нанымдар  (қонақжай,  елгезек, 
жауапкершілігі  жоғары,  баска  халықтарды  сыйлай  білетін,  ілтипатгы 
т.с.с.),  20  %  (жалқау,  кәсіби  қырсыз,  шадыр  т.с.с.)  теріс  жаңсақ 
нанымдарды көрсетгі.
9 0 %

жүктеу/скачать 11,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: