Монография «Елтаным баспасы»

173
Фразеоло
гизмдер
дің лексикалық варианттарының түрлері: 
1. идиомдарда, 
2. ұйытқы сөздері сан есімнен болған, 
3. соматикалық атаулар болған тіркестерде, 
4. құрамындағы компоненттердің сандық өзгерістерге ұшырауы 
арқылы жасалған фразеологизмдерде кездеседі. 
Мысалы:
1. идиом: Түйе үстінде 
ит қапты
– түйе үстінде 
сирақ үйтті.
Бұл идиомның (фразеологиялық тұтастық) мағынасы ебедейсіз, бос, 
болбыр адамның кейпін сипаттайды. Идиомдар фразеологиялық бірлік-
тер мен тізбектерге қарағанда врианттылыққа көп ұшырамайды. Оның 
себебі идиомдардың жеке компоненттері əбден тұтасқан, орын тəртібі 
нық, кез келген сөздермен ауыстыра беруге көнбейді.
2. ұйытқы сөздері сан есім
Бір
ауыз сөзге келмеу – 
Екі 
ауыз сөзге келмеу; 
Жарты
малта ас болмау – 
Алты 
малта ас болмау; 
Обалы 
қырық 
жылқыға – Обалы 
қырық бір
жылқыға.
3. соматикалық атаулар:
 
Тілінен
қағыну –
 Аузынан
қағыну – 
Сөзінен 
қағыну; 
Қабағы 
тырысу –
 Шекесі
тырысу.
4. компоненттердің сандық өзгерістерге ұшырауы: 
Екінің бірі, 
егіздің
сыңары – екінің бірі; 
Қағанағы қарық болу – Қағанағы қарық, сағанағы сарық болу.
Фразеологизм құрамындағы сөз сыңарларын кейде көркемдік тəсіл-
дердің түрлерімен жаңарта, жаңғырта қолданысқа түсіру арқылы да 
лексикалық варианттарды жасауға болады. Мəселен, тіліміздегі эпитет, 
метафора, теңеу т.б. троптың түрлері компоненттерді ауыстыруға ықпал 
етеді. 
Мысалы:
Теңеу:
 Абыройын
төгу – 
Абыройын айрандай
төгу; 
 Шыбын жанын 
шүберекке түю – 
Шыбындай жанын
шүберекке түю; 

174
Эпитет: 
Опасыз
дүние – 
Қайырсыз
дүние –
 Жалған
дүние;
Құлазыған 
дала –
 Жапан
дала – 
Қу медиен
дала;
Жылы 
көңіл – Жылы
 жүрек 
– Жылы 
қабақ;
Метафора: Бет пердесін ашу – Бет пердесін жұлу – Бет 
пердесін сыпыру – Бет пердесін жырту;
Ой жүгірту – Ой жіберу; 
Метонимия: 
Аузынан
шықпау – 
Тісінен
шықпау;
Көлденең 
көз
–Көлденең 
көк
атты.

жүктеу/скачать 14,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: