Монография «Елтаным баспасы»

246
қасиетін сипаттау, адамның көңіл күйін эмоционалды-экспрессивті 
бағалауымен құнды. Мұны білгісі келген қауымның қажет кезінде үңіліп 
оқи қоятын сөздіктері тапшы.
Фразеологиялық сөздіктер туралы сөз етсек, қазақ фразеографи-
ясында ауыз тұшытарлық дүние аз. «Қазақ тілінің фразеологиялық 
сөздігінде» (1977ж. шыққан) тіркелген фразеологизмдердің саны он бір 
мыңдай. Алайда қазақ тілінің бүкіл фразеологиялық қоры осы шамада 
деуге болмайды. Бұл сөздік тек қазақ тіл білімінде ғана емес, жалпы 
түркітануда алғаш рет шыққандықтан, тіліміздегі барлық тұрақты тір-
кестер түгел жинастырылмаған. Бұл, əрине, аз уақыттың шаруасы емес, 
фразеологиялық тіркестерді жинау, сұрыптау ең қиын əрі ұзақ уақытты 
қажет ететін əлеуметтік маңызы бар үлкен іс. 
«Мағыналас фразеологизмдер» сөздігі [Смағұлова, 2002,2010] екі 
рет басылып шыққан. Сөздіктің ерекшелігі тұрақты тіркестер алды-
мен жалпы ұғым бойынша алынған жеке лексемадан лингвокреатив-
тік фразеологиялық мағынаға бағытталған синоним тіркестер ғана 
қамтылған. Олар фраза-семантикалық топ ретінде 14 тақырыпқа бөлініп, 
жалпы ұғымның түрлі түсініктері нақтыланатын 3 500 ден астам тіркес 
тіркелген. 
Өркениет заманындағы технологиялық мəдениеттінің əсері ретінде 
тілдік ортада фразеологизмдер сияқты сөз асылдарының қолдану аясы 
тарылып, көпшілікке ғасырлар қойнауынан ата-бабаның рухани мұрасы 
болып жеткен өрнекті сөздеріміз жазба мəдениеттің қаттауында қалып 
барады. Фразеологизмдер сияқты тіл байлығын ұштап, тереңдету, байы-
ту процестері тілімізде жүріп жатыр. Дегенмен де, қазақ мəдениетінің 
ендігі бір бет алысы – сөз қадірін жас ұрпақтың бойына білім мен тəрбие 
арқылы сіңіру, қолданыс ауқымын кеңейту. Сондай-ақ, тіл мəдениетін 
арттыруда маңызды тілдік факторды көздің қарашағындай сақтап, келесі 
ұрпаққа жеткізу адамзат парызы. 
Кітапты толықтырып, өңдеу барысында алға қойған мақсатымыз қазақ 
фразеологиясының лингвисткалық парадигмаларын жан-жақты, тұтас əрі 
кешенді көрсету еді. Қазақ фразеологиясының ғылыми парадигмаларын 
сүзіп шығу ашық теңізге шығумен бірдей. Біздің жұмысымызға арқау 
болған дүние: басы бұлақтар мен өзендерден бастау алған, теңізге құятын 
ғылыми бағыт арналардың қалпы мен жайын бағамдау, саралау, таразы-
лау, талдау, таныстыру. Ендігі сөз – ғылыми ортаның төрелігінде.

247
ƏДЕБИЕТ
Аблақов Ə., Исаев С., Ағманов Е. Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің дамуы 
мен лексикалану процесі. – Алматы: Санат 1997.
Авакова Р.А. Фразеологиялық семантика. – Алматы: Қазақ университеті,
2002. – 150 б.
Анчиков И.Е. Идиоматика и семантика (заметки, представленные 
А.Мейе, 1927) // Вопросы языкознания 1992, № 5. 
Алефиренко Н.Ф. Слово – Сознание – культура. – М., 2006. – 367 с.
Алефиренко Н.Ф. Фразеология и когнитивистика в аспекте лингвисти-
ческого постмодернизма. – Белгород, 2008. – 150 с.
Алефиренко Н.Ф., Л. Золотых. Фразеологический словарь. Культур-
но познавательное пространство русской идиоматики. – М.: 2008. 
– 470 с.
Апресян Ю.Д. О работах И.Е. Анчикова по идиоматике //Вопросы язы-
кознания 1989, № 6.
Əбдірахманова Ж. Қазақ тіліндегі окказионал фразеологизмдер. Филол. 
ғыл. канд. дисс. – Алматы. 2008.
Бабалықов Ж., Тұрдыбаев А. Қырандар. – Алматы: Қайнар, 1983.
– 308 б.
Базылхан Б. Монғол-казах толь. – Уланбатор-Өлгий, 1984. – 691 б.
Баранов А.Н., Добровольский Д.О. Аспекты теории фразеологии. – М.: 
Знак, 2008. – 656 с.
Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. М.,1986. – 444 с.
Бектемірова С. Қазақ тіліндегі кинологиялық атаулар мен бейнелер. – Ал-
маты, 2004. – 120 б. 
Болғанбаев Ə. Анатомиялық атауларға байланысты фразеологизмдер. 
//Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін жасау тəжірибелері. – Алматы:
Ғылым, 1989. – 175 б. 
Валиханов Ч.Ч. Полное собр. соч. 1 т. – Алматы: Наука, 1996. – 431 с.
Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание. – М.: Русские словари, 1996.
Верещагин Е.М., Костомаров В.Б. Лингвострановедческая теория слова. 
– Москва, 1980.
Виноградов В.В. Русский язык (грамматическое учение о слове). – М.: 
Наука, 1972. – 614 с.
Виноградов В.В. Избранные труды. История русского литературного 
языка. – М.,1978.

248
Гак В.Г. К проблеме семантической синтагматики. //Проблемы струк-
турной лингвистики. – М., 1972.
Гвоздарев Ю.А. Современный русский язык. Лекикология и фразеоло-
гия. – Ростов на Дону, 2008. – 349 с.
Гердер И.Г. Идеи к философии истории человека. – М., 1977.
Гинатуллин М.М. К исследованию мотивации лексических единиц на 
материале наименования птиц. (Автореферат диссертации кандидата 
филологических наук) – Алматы, 1973.
Гольдберг В.Г. Лексика современного английского языка в свете линг-
вистических парадигм: методы исследования. – Тамбов, 2003.
Гумбольдт В.фон. Язык и философия культуры. – М., 1985. – 323 с
Ғызыхан А. Қазақтардың дүниетанымы. – Алматы: Қазақ университеті, 
1993. – 349 б.
Диброва Е.И. Вариантность фразеологических единиц в современном 
русском языке. – Р на Дону, 1979. – 191 с. 
Елікбаев Н. Ұлттық психология. – Алматы: Қазақ университеті, 1992.
Жанпеисов Е. Этнокультурная лексика казахского языка. – Алматы: На-
ука, 1989. – 283 с.
Жанұзақ Т., Рысберген Қ. Қазақ ономастикасы: жетістіктері мен 
болашағы. – Алматы: “Азия”, 2004. – 192 б.
Жанұзақов Т. Қазақ ономастикасы. Атаулар сыры 3. – Алматы: Дайк 
Пресс, 2007. – 524 б.
Жинкин Н.И. Речь как проводник информации. – М.: Высшая школа, 
1982. – 125 с.
Жуков В.П., А.В. Жуков. Русская фразеология. – М.: Высшая школа, 
2006. – 408с.
Жуков А.В. Очерки по фразеологической семантике. – Великий Новго-
род, 2008. – 159 с.
Жұмабекова А. Қазақ тілінің антонимдер сөздігі. – Алматы, 2000. – 183 б.
Закиев М.З. Төрки татар этногенезы. – Казан, 1998. – 624 б.
Золотых Л.Г. Когнитивно дискурсивные основы фразеологической се-
мантики: монография. – Астрахань, 2007.
Зусман В.Г. Концепт в культурологическом аспекте. //Межкультурная 
коммуникация: учеб.пособие. – Нижний Новгород, 2001.
Кайдар А.Т. Тысяча метких и образных выражений. – Астана: «Билге», 
2003. – 368 с.

249
Кайдаров А.Т. Образно-фоновая основе устойчивых выражении, свя-
занных со скатоводством в казахском языке. Известия АН. КазССР. 
Серия филологическая. – Алматы, 1989.
Канапин А., Яндарев А. Расцвет культуры казахского народа. – Алматы: 
«Казахстан», 1977. – 236 с.
Карасик В.И. Языковой круг: личность, концепт, дискурс. – Волгоград, 
2002.
Карасик В.И., Красавский Н.А., Слышкин Г.Г. Лингвокультурная концеп-
тология. Уч. Пособие к спецкурсу. – Волгоград, 2009. – 114с
Караулов Ю.Н. Руский язык и языковая личность. – М., 1987.
Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 
1977.
Киклевич А. Притяжение языка. Т 1. Семантика. Лингвистика текста. 
Коммуникативная лингвистика. – Olstyn, 2007. – 411 c.
Краткий словарь когнитивных терминов. – М., 1997
Красных В. В. Человек. Сознание. Коммуникация. Научная монография. 
– М., 1998.
Кронгауз М.А. Семантика. – М.: Академия, 2005. – 352 с.
Кубрякова Е.С Человеческий фактор в языке. Язык и порождение речи. 
– М., 1991
Кубрякова Е.С., Демьянков В.Г., и.др. Краткий словарь когнитивных тер-
минов. – М., 1996. 
Кунин А.В. Механизм окказиональной фразеологической номинации и 
проблема оценки // Русский язык в школе. – 1980. – № 8. – С. 51-55.
Қайдар Ə. Қазақ тілінің өзекті мəселелері. – Алматы: Ана тілі, 1998.
– 150 б.
Қайдар Ə. Халық даналығы. – Алматы, 2004. – 559 б.
Қайдар Ə. Қазақ қандай халық. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 649 б.
Қалыбаева Қ.С. Салыстырмалы түркі фразеологиясы. – Алматы, 2009. 
– 404 б.
Қарасаев Х.Миң түркүм суроого миң түркүм жооп. Бишкек, 1998.
Лубенская С.И. Большой русско английский словарь. – М., 2004.
Манкеева Ж. Қазақ тіліндегі этномəдени атаулардың танымдық негіз-
дері. – Алматы: Жібек жолы, 2008. – 353 б.
Маслова В.А. Лингвокультурология. – М., 2001.
Маслова В.А. Введение в когнитивную лингвистику. – М., 2007. – 294 с.

250
Мəдиева Г.Б., Иманбердиева С.Қ. Ономастика: зерттеу мəселелері. – Ал-
маты, 2005. – 240 б.
Мелерович А.М. Образная основа и внутренная форма фразеологичес-
ких единиц. //Лексические и грамматические компоненты в семанти-
ке языкого знака. – Ворнеж: Изд-во Воронежского ун-та, 1983.
Метафора в языке и тексте. – М.: Наука, 1988. – 169 с.
Мокиенко В.М. Образы русской речи. – Л., 1986. – 462 с.
Мокиенко В.М. Когнитивное и акогнитивное во фразеологии. //Идиома-
тика и познание. – Белгород, 2008. – 360 с.
Мөгътəсимова Г.Р. Татар халық мəкальлəренең лексикасы. – Қазан, 2005. 
– 190 б.
Лакофф Дж., Джонсон М. Метафоры, которыми мы живем. – М., 2007. 
– 253 с.
Нерознак В.П. От концепта к слову: к проблеме филологического кон-
цептуализма //Вопросы филологии и методика преподавания иност-
ранных языков. – Омск: Изд во Омск.гос.пед ун та, 1998. – С. 80-85.
Нұрмаханов А. Түркі фразеологиясы. – Алматы, 1998. – 270 б.
Осмонова Ж., Конкобаев К., Жапаров Ш. Кьргыз тилинин фразеология-
лык сөздүгү. – Бишкек: КТМУ, 2001. – 519 б.
Попова З.Д., Стернин И.А. – М.: АСТ Восток-Запад, 2007. – 304 с.
Потебня А.А. Мысль и язык. – М., 1989.
Прокопьева С.М., Смагулова Г.Н., и др. Якутско-русский и казахско-
русский словарь многозначных фразеологических единиц. – Якутск: 
Изд. дом Алаас, 2019. – 144 с.
Сабыр М. Ортатүркі лексикасы мен қазақ тілі лексикасының сабақтас-
тығы. (ХІV ғасыр жазба ескерткіштері негізінде). – Алматы, 2004. 
– 315 б.
Савицкий В.М. Основы общей теории идиоматики. – М., 2006.
Сағидолдақызы Г. Поэтикалық фразеологизмдердің этномəдени мазмұны. 
– Алматы: Ғылым, 2003. – 246 б.
Сəтенова С. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік жəне 
поэтикалық табиғаты. – Алматы: Ғылым, 1997. – 183 б.
Сейдімбек А. Қазақтың ауызша тарихы. – Алматы, 2008. – 728 б.
Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. – М.: Про-
гресс, 1993. – 656 с.
Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық мəдени аспек-
тілері. – Алматы: Елтаным, 2010. – 242 б.

251
Смағұлова Г.Н., Айтжанова Г.Д. Фразеологиялық калькалар. – Алматы: 
Қазақ университеті, 2005. – 121 б.
Смағұлова Г. Түркі фразеологиясының мəселелері. //Екінші халықаралық 
түркология конгресі. Қазіргі заманғы түркология: теориясы, практи-
касы жəне алдағы міндеттері. 1 Бөлім. – Түркістан, 2006. – 479 б.
Смағұлова Г . Фразеологизмдердің семантикалық категориялары. – Ал-
маты: Қазақ университеті, 2017. – 177 б.
Смағұлова Г., Керимова С. Аударма - мəдениаралық қатысымның басты 
көрсеткіші // ҚазҰУ Хабаршысы, Қазақстан. – Алматы, 2019. Фило-
логия сериясы №2 (174). – 256-265 б. 
Солнцев В.М. Язык как системно структурное образование. – М.: Наука, 
1971. – 294 с.
Софронова И.Н. Художественный текст как культурно-смысловое про-
странство. Язык и культура. – М., 1993.
Степанов Ю.С. Константы.Словарь русской культуры: Опыт исследова-
ния. – М.: Языки русской культуры, 1997.
Сулейменова Э.Д, Смагулова Ж.С. Языковая ситуация и языковое пла-
нирование в Казахстане. /Под общ.ред. Э.Д.Сулейменовой. – Алматы: 
Қазақ университетi, 2005. – 344 c.
Сыздық Р. Абай жəне қазақтың ұлттық əдеби тілі. – Алматы: Арыс, 2004. 
– 614.
Сыздық Р.Қазақ тіліндегі ескіліктер мен жаңалықтар. – Алматы: Арыс, 
2009. – 269 б.
Сырлыбаева Г. Қарсы мəнді фразеологизмдердің парадигмалары. Филол.
ғыл.канд. дисс. – Алматы, 2006.
Татарча русча идиомалар сүзлеге. – Казань, 2006. – 230с. 
Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лин-
гвокультурологический аспекты. – М., 1996. – 284 с.
Темірбеков С. Культурологические аспекты национального характера 
казахов. // Культура Казахстана традиции, реальность, поиски. – Ал-
маты, 1998.
Толстой Н.И. О предмете этнолингвистики и ее роли в изучении языка и 
этноса // Ареальные исследования в языкознании и этнографии (язык 
и этнос). – Л., 1983.
Толстой Н.И. Язык и народная культура:очерки по славянской мифоло-
гии и этнолингвистике. – М., 1995.

252
Тілеуқабылұлы Өтейбойдақ Шипагерлік баян. – Алматы, 1996. 
– 463 б.
Уəлиев Н. Фразеология жəне тілдік норма. – Алматы, 1993.
Уəли Нұргелді. Қазақ сөз мəдениетінің теориялық негіздері. Филол. ғыл.
докт. дисс. – Алматы, 2007. – 336 б.
Ураксин З.Г. Фразеология башкирского языка. – М.,1975. – 191 с.
Филлмор Ч. Фреймы и семантика понимания. //Новое в зарубежной лин-
гвистике. – М., 1999. С. 300-351. 
Хазимова Ə. Қазақ фразеологизмдерінің ұлттық мəдени деректері. Фи-
лол. ғыл. канд. дисс. – Алматы, 2002. – 120 б.
Хайдеггер М. Время и бытие : ст. и выступления / М. Хайдеггер. – М.: 
Республика, 1993. – 447с. – (Мыслители XX века).
Халид Қ. Тауарих хамса. (Бес тарих). – Алматы, 1992. – 304 б.
Хасанов Ғ. Қазақ тілінің лексикалық синтагматикасы. – Алматы, 2009. 
– 485 б.
Юдахин К.К. Киргизско-русский словарь. – М.: Советская энциклопедия, 
1965.

жүктеу/скачать 14,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: