Жалпы түркі тілдеріндегі тұрақты тіркестер туралы

220
байқалады.  Түркі  деген  жалпы  атаудың  аясындағы  тілдердің 
фразеологиялық  зерттеулері  жан-жақты,  əрі  бүгінге  дейін  маңызын 
жоймаған іргелі ғылыми еңбектер тізімі бар. Мəселен, қазақ фразеологи-
ясы – І.Кеңесбаев, əзірбайжан – Г.А.Байрамов, өзбек – Ш.Рахматуллаев, 
түркімен  –  Л.Бабаев,  қарашай-балқар  –  З.К.Жарашуева,  башқұрт 
–  З.Ураксин,  ұйғыр  –  Ч.Сайфуллин,  қырғыз  –  Ж.Осмонова,  түрік 
–  Л.Н.Долганов,  құмық  –  К.Х.Даибова,  чуваш  –  М.Ф.Чернов,  саха  – 
Н.С.Григорьев т.б. тілдердің фразеологиясын зерттеген ғалымдардың 
еңбектерінде түркі фразеологиясының алғашқы теориялық ұстанымдары 
сараланды. Сондай-ақ, кейінгі жаңа ғылыми бағытта қарастырылған 
фразеологиялық зерттеулердің бастау көзі болды. 
Түркі тілдес əр ұлттың осы аталған ғалымдарының алдында ең басты-
сы өз тілдеріндегі тұрақты тіркестердің тақырыптық классификациясын 
жасау, мағыналық топтарын жүйелеу жəне грамматикалық ерекшелік-
терін саралау сияқты құрылымдық семантикалық негізді айқындау басты 
міндет болды. 
Түркі тілдес халықтардың жалпы қолданыс аумағында ортақ мағынада 
немесе аздаған өзгешеліктермен кездесетін фразеологизмдердің түрлерін 
пайызға салып айту, əрине, қиын. Өйткені ортақ түркі фразеологизмдерінің 
ерекшеліктері туралы да жүйелі əңгіменің шеті енді көрінді.
Қ.С.Қалыбаеваның  «Салыстырмалы  түркі  фразеологиясы»  (2009) 
атты  монографиясында  қыпшақ  тобындағы  татар,  башқұрт,  ноғай, 
қарақалпақ, құмық тілдерінің материалдары бойынша түркі фразеоло-
гизмдеріне алғаш рет талдау жүргізіледі. Аталған тілдердің фразеоло-
гизмдері тақырыптық, семантикалық жағынан салыстырыла зерттелген. 
Бұл мəселе бұған дейін түркітануда да, фразеологияда да арнайы зерт-
теу нысаны болмаған. Оның үстіне түркі тілдерінің туыстығына қарай 
топтастырулар бойынша Батыс хун тілдеріндегі бұлғар, оғыз, қыпшақ, 
қарлұқ, Шығыс хун тілдеріндегі ұйғыр-оғыз, қырғыз-қыпшақ тілдерін-
дегі лексика-семантикалық жəне грамматикалық зерттеулер түркі фра-
зеологиясына  дендеп  ене  алмай  жатыр.  Дегенмен  де  тілдік  фактілер 
айғақтайтын  тіркес  мағыналарының  қалыптасу  уəжінің  түп  төркіні 
жалпы алыс түркілік қабатқа кететіні рас. 
Мəселен, қазақ тіліндегі фразеологизмдерді қазіргі түркі тілдерінде-
гі жəне «Көне түркі тілі сөздігіндегі» мысалдармен семантикалық са-
лыстырулар фразеологизмнің лексикалық құрамы мен құрылымының 

221
ұқсастығын байқатады. Қазақ тіліндегі фразеологизм компоненттерінің 
басқа түркі тілдерінде де еш тұлғалық өзгеріссіз кездесетіндері бірша-
ма. Жəне компоненттер қосындысынан туатын ұқсас фразеологиялық 
жиынтық мағына басқа да түркі тілдерінде сол күйінде кездесетіндігін 
көреміз. 
Мысалы: тез, жылдам мағынасында – көзді ашып жұмғанша – қазақ; 
гез ачгъынча – кұмық; козъ ашып юмгаша – ноғай; куз очиб юмангча 
– өзбек; т.б.
Түркі тілдес халықтар арасында қай кезде де өз ұлтының тілі арқылы 
ғана түсінісу күні бүгінге дейін ешбір қиындықсыз жүзеге асырылып ке-
леді. Ортақ фразеологизмдердің қолданыс аумағының көптігі де осының 
айғағы. Мысалы: 
Іштен шыққан шұбар жылан (қазақта)
Ичтен чыккан ийри жылан (қырғызда)
Қойдан қоңыр (қазақта)
Қойдон коңур (қырғызда)
Адам сөйлескенше, жылқы кісінескенше (қазақта)
Адам сүйлөшкөнчө, жылкы кашынышканча (қырғызда)
Ынсан сораша-сораша,
Хайван ысгаша-ысгаша (түрікменде)
Іnsan konusa
Hayvan koklasa koklasa (түрікте)
Түркітануда түркі тілдес халықтардың осындай ортақ мақал-мəтелдері 
туралы, сондай-ақ ортақ тұрақты тіркестері туралы айтылатын əңгіме əлі 
ғылыми ойдың негізіне айналмай келеді. 
Ал  тіркес  құрамындағы  кейбір  жекелеген  компоненттер  этимоло-
гиясы арқылы ұлт тіліндегі бүтіндей бір фразеологизмнің мағынасына 
қатысты жəне нақты алғанда мағынасы күңгірт сөздердің түп төркінін 
анықтау туыстас түркі сөздеріне келіп тіреледі. Мəселен, тіл-тілдің фра-
зеологизмдері құрамында кездесетін мағынасы көмескі, түсініксіз сөздер 
көптеп кездеседі. Солардың мағынасын ашу үшін əдетте монғол, араб-
парсы, түркі тілдеріне жүгінеміз. Қазақ тілінде де түсініксіз сөз төркінін 
осы тілдерге байланыстыра іздейміз. 
Мысалы, алдыңғы тарауда талданған «Құлаққа ұрған танадай», 

жүктеу/скачать 14,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: