Есімшенің түрлері. Есімше жасайтын қосымшалар қолданылу аясымен де, жалғанған етістікке үстейтін грамматикалық мағынасымен де ерекшеленіп, есімшенің түрлерін жасайды.
Қазіргі қазақ тілі есімше түрлері жұрнақтарының мағыналарына сәйкес шақ категориясымен бөлінеді.
Қазақ тіліндегі есімшелерді мағынасына және тұлғасына қарай Ы.Маманов:
Өткен шақ есімше
Дағдылы есімше
Болжалды есімше
Ниет есімше
Осы шақ есімше
деп бес топқа жіктеген. Ал А.Ысқақов:
Өткен шақ есімше
Осы шақ есімше
Келер шақ есімше
деп үш топқа топтастырған.
2002 жылғы «Қазақ грамматикасында» есімше
1) Бұрынғы өткен шақ есімше
2) Дағдылы өткен шақ есімше
3) Болжалды келер шақ есімше
4) мақсат мәнді келер шақ есімше
5) Осы шақ есімше - деп жіктелген.
1. Бұрынғы өткен шақ есімше Есімшенің бұл түрі –ған; -ген;-қан; -кен жұрнақтары арқылы беріледі. Бұл жұрнақ арқылы жасалған есімше формалары атрибуттық та, предикаттық қолданыста өте жиі әрі кеңінен қолданылады.
-ған; -ген; -қан; -кен формалары қимыл-әрекеттің бұрын болып өткен шақ есімше деп аталады. Есімшенің бұл түрінің бұрынғы өткен шақ мағынасын тұрақты аңғартуы жіктеліп, предикаттық мағынада қолданылуына байланысты.
Мен барғанмын. Біз барғанбыз.
Сен барғансың. Сендер барғансыңдар.
Сіз барғансыз. Сіздер барғансыздар.
Ол барған. Олар барған.
-ған жұрнақты есімше жіктелгенде 1-жақ жекеше формада барғамын, барғам, көпше түрінде барғамыз болып, 2-жақта барғасың, барғасыңдар түрінде де ықшамдалып айтыла береді.
Өткен шақ есімше жұрнағы отыр, тұр, жүр, жатыр қалып етістіктеріне жалғанғанда да өткен шақ мағынасын береді. Бірақ кейде ол форма жоқ сөзімен тіркесіп, осы шақ мағынасын таңғартатын кезі болады. Мысалы,
Сен кімді күтіп тұрсың?
Мен ешкмді күтіп тұрған жоқпын.
Бұндағы осы шақ мағынасы –ған жұрнағының мағынасымен емес, қалып етістігінің (тұр) осы шақты білдіретін мағынасына байланысты болу керек.
