Муканова асель сериковна
жүктеу/скачать 5,36 Mb.
|
диссертация Асель
Семантикалық гиперграфтарды басқа гиперграф сыныбынан ажырата алу үшін оның гипердоғаларын семантикалық доға деп аламыз, сонымен қатар, семантикалық гиперграфтың төбелерінің жиынтығына , сыныптар жиыны кіреді, мұндағы , олардың әрқайсысына өз кезегінде сынып қасиеттерінің жиыны кіретін болады. Сынып-төбесін келесі үштікпен белгілейміз, формула (2.3): (2.3) мұндағы - сынып қасиеттерінің жиыны; - сыныпқа кіретін семантикалық доғалардың жиыны; - сынып қасиеттері экземплярларының жиыны. Сынып-төбе - «Зат есім»: ; ; ; ; ; ; ; . Сыныптар жиынын белгілеп алғаннан кейін зат есімнің онтологиялық моделін семантикалық гиперграф арқылы бейнелеуге болады. Гиперграф H (V, E), мұндағы: ; ; Мысалы: «Балшылардың». Тезауруста «бал» деген түбір сөз бар және ол зат есім. Зат есім () болып табылады () сөз табы (), білдіреді () затты (), және «не?» деген сұраққа жауап береді. Оның жансыз () деген түрі бар (). Жансыз зат есімге () жұрнақ жалғанады, яғни қалған қосымша қасиеттері экземплярларының ішінен ізделінеді. Солай табылғанша артынан бастап символға қысқартыла отырып ізделінеді. «-шы» () зат есімнен зат есім тудыратын жұрнақ экземпляры. Ары қарай өзгеру троекториясы бойынша () көптік жалғауы қасиеттері экземплярларынан қарастырылады. «-лар» () экземпляры. Зат есім көптелгеннен () кейін септелуі () мүмкін, яғни троектория бойынша «-дың» () қасиеттері экземплярынан ізделінеді. «‑дың» () экземпляры... Осылайша, «бал»‑ зат есім, «-шы»‑ зат есімнен зат есім тудырушы жұрнақ, «‑лар»‑ көптік жалғауы, «-дың»‑ ілік септік жалғауы Мысалы: «Бал» -зат есім. Зат есім () болып табылады () сөз табы (), білдіреді () затты (), және «кім?» деген сұраққа жауап береді. Оның жансыз () деген түрі бар (). Қазақ тілінде жанды зат есімдерге жалғанады (), септік (), жіктік(), көптік () және тәуелдік (), жанды зат есімдер өзгереді (), жұрнақ (). S = бал. Зат есім = {{сөз табы, затты}, {болып табылады, білдіреді}, {бал (honey)}}. Қасиеті бар = {бал, жансыз}. Жалғанады = {жансыз, септік}. Жалғанады = {жансыз, көптік}. Жалғанады = {жансыз, тәуелдік}. Өзгереді = {жансыз, жұрнақ}. Септік = {{Атау, Ілік, Барыс, Табыс, Жатыс, Шығыс, Көмектес}, {бөлінеді}, {бал, балдың, балға, балды, балда, балдан, балмен}}. Тәуелдік = {{1 жақ, 2 жақ, 3 жақ}, {бөлінеді}, {балым, балың, балы}}. Көптік = {{жекеше, көпше}, {бөлінеді}, {бал, балдар}}. Жұрнақ = {{ЗеЗе, ЗеСы, ЗеЕт}, {бөлінеді}, {балшы, балдай, балай}} т.б. [130]. Қалған сөз таптары да осы негізде семантикалық гиперграф арқылы формалды түрде сипатталады. Қазақ тілі сын есімінің, сан есімінің формалды моделдері Сын есім -заттың сапасын, сипатын, қасиетін, көлемін, салмағын, түрін және басқа да сыр-сипаттарын білдіреді. Қандай? қай? (қалай?) деген сұрақтарға жауап береді. Сөйлемнің анықтауыш қызметін атқарады. Сын есімнің семантикалық топтары қатыстық және сапалық болады. Сонымен қатар, сын есім шырай бойынша түрленеді. Сын есім қатыстық және сапалық болуына жіктеледі (pers_end), септеледі (cases), көптеледі (number) және тәуелденеді (poss_end), осылайша сын есім заттанады. 9 суретте сын есімнің семантикалық белгілері ескеріле отырып жасалған онтологиялық моделі бейнеленген болса, ал 10 суретте онтологияны семантикалық гиперграфты пайдалана отырып графикалық бейнелеу көрсетілген. 9 сурет – Сын есімнің онтологиялық моделі 10 сурет – Сын есім онтологиясын семантикалық гиперграф арқылы графикалық бейнелеу 3 кестеде сын есім онтологиялық моделіндегі негізгі түсініктер мен қатынастар көрсетілген. 3 кесте – Сын есім онтологиялық моделіндегі түсініктер мен қатынастар
Сын есімде де зат есімдегі секілді семантикалық гиперграф арқылы бейнеленіп, олардың төбелері мен доғалары жиынтығы көрсетіледі. Сынып-төбе - «сын есім»: ; ; ; ; ; ; ; ; . Сыныптар жиынын белгілеп алғаннан кейін сын есімнің онтологиялық моделін семантикалық гиперграф [131] арқылы бейнелеуге болады: Гиперграф H(V, E), мұндағы ; ; Сан есім -заттың санын, мөлшерін, ретін, шамасын білдіретін сөз табы. Сан есім өзі анықтайтын сөздің алдынан келіп, атау тұлғасында тұрады, субстантивтенгенде (заттанғанда) көптеледі, жіктеледі, тәуелденеді, септеледі. Сөйлем ішінде пысықтауыш, анықтауыш бола алады. Сан есімде семантикалық тәсіл қолданылмайды, синтетикалық тәсіл өте өнімсіз, ал сөзжасамның аналитика тәсілі сан есім сөзжасамында негізгі қызмет атқарады. Сан есімнің синтетикалық тәсіл арқылы жасалуы белгілі қосымшалармен ғана байланысты. Сан есім – қосымшаға өте кедей сөз табы. Сан есімнің сөзжасам қосымшаларының қолданылуының тілде өзіндік заңдылығы қалыптасқан. Мысалы: сан есім жұрнақтары басқа сөз табына жалғанбай, тек сан есім сөздерге ғана жалғанады да, одан сан есімнің түрлі семантикалық топтарын жасайды. Сан есімнің онтологиялық моделі [132] 11 суретте көрсетілген. 11 сурет – Сан есімнің онтологиялық моделі 12 суретте сан есім онтологиясын семантикалық гиперграф арқылы графикалық бейнелеу көрсетілген. 12 сурет – Сан есім онтологиясын семантикалық гиперграф арқылы графикалық бейнелеу Сан есімде де алдындағы сөз таптарында көрсетілгендей семантикалық гиперграф арқылы формалданады. Қазақ тілі етістігінің формалды моделі Етістік сөз таптарының ішіндегі құрамы жағынан да, грамматикалық құрылымы жағынан да өте күрделі сөз табы болып табылады. Ол заттардың қимыл, іс-әрекетін білдіреді. Етістіктің грамматикалық категорияларын сипаттайтын онтологиялық моделі [133-134] 13 суретте көрсетілген. 13 сурет – Етістіктің онтологиялық моделі 14 суретте онтологияны семантикалық гиперграфты пайдалана отырып графикалық бейнелеу көрсетілген 14 сурет – Етістік онтологиясын семантикалық гиперграф арқылы графикалық бейнелеу 4-кестеде етістіктің онтологиялық моделіндегі негізгі түсініктер мен қатынастар көрсетілген. 4 кесте – Етістіктің онтологиялық моделіндегі түсініктер мен қатынастар
жүктеу/скачать 5,36 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||